ევოლუციის ქრონოლოგია
ევოლუციის ქრონოლოგია — დედამიწაზე სიცოცხლის განვითარების საკვანძო ეტაპების მონახაზი არსებული სამეცნიერო თეორიის მიხედვით. ბიოლოგიაში, ევოლუცია წარმოადგენს ბიოლოგიური პოპულაციების მემკვიდრეობითი ნიშან-თვისებების ცვლილებებს თაობათა მანძილზე. ბიოლოგიური ორგანიზაციის ნებისმიერ დონეზე, სამეფოდან სახეობის ჩათვლით, ასევე, ინდივიდუალურ ორგანიზმებში და ისეთ მოლეკულებში, როგორიცაა დნმ და პროტეინები, არსებული მრავალფეროვნება სწორედ ევოლუციური პროცესების შედეგია. ამჟამად არსებულ ცოცხალ ორგანიზმებს შორის არსებული მსგავსება მიუთითებს საერთო წინაპრის არსებობაზე, რომლისგანაც ყველა ცნობილი სახეობა, ცოცხალიცა და გადაშენებულიც, ევოლუციური პროცესების შედეგად წარმოიშვა. დედამიწაზე ოდესმე არსებულ სახეობათა 99 პროცენტზე მეტი, რაც, დაახლოებით, 5 მილიარდ სახეობას უტოლდება,[1] გადაშენებულად ითვლება.[2][3] დედამიწაზე ამჟამად არსებულ სახეობებათა რაოდენობის გაანგარიშება მერყეობს 10-დან 14 მილიონ სახეობამდე,[4] რომელთაგანაც მხოლოდ 1.2 მილიონი სახეობაა დოკუმენტირებული, ხოლო დაახლოებით 86% ჯერ აღწერილი არაა.[5] მეორეს მხრივ, 2016 წლის მაისში გამოქვეყნებული სამეცნიერო კვლევის მიხედვით, დედამიწაზე აჟამად 1 ტრილიონ სახეობაზე მეტი არსებობს, აღწერილი კი მხოლოდ მათი 1 პროცენტის ერთი მეათასედი ნაწილია.[6]
სტატიაში მოცემული თარიღები მიახლოებითია და ემყარება ამჟამინდელ სამეცნიერო მტკიცებულებებს. მიუხედავად ამისა, ბიომრავალფეროვნების შესახებ წინააღმდეგობრივი ხედვები არსებობს. უფრო ტრადიციული მიდგომის მიხედვით, ბიომრავალფეროვნება დედამიწაზე დროის გასვლასთან ერთად განუხრელად იზრდებოდა. საწინააღმდეგოდ ამისა, არსებობს მოსაზრება, რომ დედამიწის ბიომრავალფეროვნების გზა ანიჰილაციისა და დივერსიფიკაციის მონაცვლეობას წარმოადგენს და წარსულის გარკვეულ პერიოდებში, მაგალითად, კამბრიული აფეთქების დროს, უფრო დიდი ბიომრავალფეროვნება არსებობდა.[7][8]
გადაშენება
რედაქტირებასახეობათა გადაშენების პროცესი მუდმივად მიმდინარეობს, რისი მიზეზიცაა გარემოს ცვლილებები, ორგანიზმების კონკურენცია ეკოლოგიური ნიშის დასაკავებლად და გენეტიკური მუტაციები, რის შედეგადაც ძველი სახეობებისგან ახლები წარმოიქმნება. დროდადრო, დედამიწის ბიომრავალფეროვნება განიცდის სწრაფ განადგურებას, რასაც მასობრივი გადაშენება ეწოდება. ამ დროს სახეობათა გადაშენების ტემპი ჩვეულებრივზე გაცილებით მაღალია.[9] მასობრივი გადაშენების მოვლენა, ხშირად, მცირე მასშტაბის გადაშენებათა აკუმულაციას წარმოადგენს დროის შედარებით მოკლე პერიოდში.[10]
დედამიწაზე მომხდარი პირველი ცნობილი მასობრივი გადაშენება იყო ჟანგბადის დიდი კატასტროფა (ინგლ. Great Oxygenation Event, GOE) 2.4 მილიარდი წლის წინ, რამაც პლანეტის ანაერობული სიცოცხლის უდიდესი ნაწილის მოსპობა გამოიწვია. მეცნიერების მიერ დადგენილია ამ მოვლენის შემდეგ მომხდარი 5 ძირითადი მასობრივი გადაშენება:[11]
- ორდოვიციულ–სილურული გადაშენება: 440 მილიონი წლის წინ. განადგურდა სახეობათა 86%, მათ შორის გრაპტოლიტები.
- გვიანდევონური გადაშენება: 375 მილიონი წლის წინ. განადგურდა სახეობათა 75%, მათ შორის, ტრილობიტების უმეტესობა.
- პერმულ–ტრიასული გადაშენება, „დიდი სიკვდილი“: 251 მილიონი წლის წინ. განადგურდა სახეობათა 96%, მათ შორის, ტაბულეტები, იმ დროს არსებული ხეების უმეტესობა და სინაპსიდები.
- ტრიასულ–იურული გადაშენება: 200 მილიონი წლის წინ. განადგურდა სახეობათა 80%, მათ შორის, კონოდონტები.
- ცარცულ–პალეოგენური გადაშენება: 66 მილიონი წლის წინ. განადგურდა სახეობათა 76%, მათ შორის ამონიტები, მოზაზავრები, იქთიოზავრები, პლეზიოზავრები, პტეროზავრები და არამფრენი დინოზავრები.
(თარიღები და პროცენტები მიახლოებითია.)
დეტალური ქრონოლოგია
რედაქტირებაჰადეური ეონი
რედაქტირება
400 მილიონი წლის წინ და უფრო ადრე
| თარიღი | მოვლენა |
|---|---|
| 4.6 მილიარდი წლის წინ | ახალგაზრდა მზის გარშემო მბრუნავი აკრეციული დისკისგან წარმოიშვა პლანეტა დედამიწა. ორგანული ნაერთები (რთული ორგანული მოლეკულები), რომლებიც სიცოცხლისთვისაა საჭირო, სავარაუდოდ, წარმოიშვა მზის გარშემო არსებულ კოსმოსური მტვრის ზემოთაღნიშნულ პროტოპლანეტურ დისკში, ჯერ კიდევ დედამიწის ფორმირებამდე.[12] |
| 4.5 მილიარდი წლის წინ | გიგანტური შეჯახების ჰიპოთეზის თანახმად, დედამიწას შეეჯახა ჰიპოთეტური პლანეტა თეია, რის შედეგადაც ახალგაზრდა დედამიწის ორბიტაზე აღმოჩნდა დიდი ოდენობით მცირე ზომის თანამგზავრები, რომლების შეერთების შედეგად წარმოიქმნა მთვარე.[13] ახალი თანამგზავრის გრავიტაციული მიზიდულობის შედეგად დასტაბილურდა დედამიწის ცვალებადი ბრუნვის ღერძი და შეიქმნა პირობები, რომლებშიც შესაძლებელი იყო აბიოგენეზი.[14] |
| 4.4 მილიარდი წლის წინ | დედამიწაზე პირველად გამოჩნდა თხევადი წყალი. |
| 4.374 მილიარდი წლის წინ | აღმოჩენილთაგან უძველესი ცირკონის კრისტალები ამ პერიოდით თარიღდება. |
| 4.28 მილიარდი წლის წინ | დედამიწაზე სიცოცხლის წარმოშობის ყველაზე ადრეული შესაძლო თარიღი.[15][16][17][18] |
არქეული ეონი
რედაქტირება
4 ― 2.5 მილიარდი წლის წინ
| თარიღი | მოვლენა |
|---|---|
| 4 მილიარდი წლის წინ | წარმოიქმნა აკასტას გნაისი, სლეივის კრატონის მწვანე ქვის სარტყელი. მდებარეობს კანადაში, ჩრდილო-დასავლეთის ტერიტორიებზე და წარმოადგენს დედამიწის უძველეს კლდოვან სარტყელს.[19] |
| 4.1–3.8 მილიარდი წლის წინ | გვიანი მძიმე დაბომბვა (ინგლ. Late Heavy Bombardment, LHB): მზის სისტემის შიდა პლანეტებზე მეტეოროიდების ხანგრძლივი და ინტენსიური ჩამოცვენის პროცესი. ამის შედეგად წარმოქმნილ ფართო ჰიდროთერმულ აქტივობას შესაძლოა გამოეწვია ტემპერატურის მატება, რაც ხელს შეუწყობდა აბიოგენეზს და სიცოცხლის ადრეულ მრავალფეროვნებას.[20] „ბიოტური სიცოცხლის ნარჩენები“ აღმოჩენილია 4.1 მილიარდი წლით დათარიღებულ კლდეებში, დასავლეთ ავსტრალიაში.[21][22] ეს არის სიცოცხლის წარმოშობის ყველაზე სავარაუდო თარიღი. |
| 3.9–2.5 მილიარდი წლის წინ | წარმოიშვა პროკარიოტების მსგავსი უჯრედები.[23] ითვლება, რომ ეს პირველი ორგანიზმები ქემოავტოტროფები იყვნენ: ისინი მოიხმარდნენ ნახშირორჟანგს ნახშირბადის წყაროდ, ხოლო ენერგიის მისაღებად ახდენდნენ არაორგანული ნივთიერებების ოქსიდაციას. |
| 3.8 მილიარდი წლის წინ | წარმოიშვა მწვანე ქვის სარტყელი ისუას კომპლექსში, გრენლანდიის დასავლეთ რეგიონში. აქ არსებული ქვების იზოტოპური სიხშირეები სიცოცხლის არსებობაზე მიუთითებს.[19] დედამიწაზე სიცოცხლის უადრესი მტკიცებულებებია: 3.8 მილიარდი წლის ბიოგენური ჰემატიტი ნუვუაგიტუკის მწვანე ქვის სარტყელში, კანადაში,[24] დასავლეთ გრენლადიის მეტასედიმენტურ ქანებში აღმოჩენილი 3.7 მილიარდი წლის გრაფიტი[25] და მიკრობული ნამარხები, აღმოჩენილი 3.48 მილიარდი წლის ქვიშაქვაში, დასავლეთ ავსტრალიაში.[26][27] |
| 3.5 მილიარდი წლის წინ | ამ დროს არსებობდა უკანასკნელი უნივერსალური საერთო წინაპარი (last universal common ancestor, LUCA);[28][29] მოხდა ბაქტერიებისა და არქეების განცალკევება.[30] ბაქტერიებმა განივითარეს ფოტოსინთეზის პრიმიტიული ფორმა, რომელიც, თავდაპირველად, ჟანგბადს არ გამოყოფდა.[31] ეს ორგანიზმები პროტონული გრადიენტის გამოყენებით გამოიმუშავებდნენ ადენოზინტრიფოსფორმჟავას (ATP); ეს მექანიზმი, თითქმის უცვლელი სახით, დღესაც ორგანიზმების უმეტესობაში გმოიყენება.[32][33][34] |
| 3.2 მილიარდი წლის წინ | აკრიტარქების დივერსიფიკაცია და გავრცელება.[35] |
| 3 მილიარდი წლის წინ | წარმოიქმნება ფოტოსინთეზის უნარის მქონე ციანობაქტერიები; ისინი რედუქტანტის სახით წყალს იყენებენ, რის გამოც, ნარჩენი პროდუქტის სახით, გამოიყოფა ჟანგბადი.[36] ჟანგბადი ოკეანეში არსებული რკინის ოქსიდაციას იწვევს, რის გამოც წარმოიქმნება რკინის მადანი. ატმოსფეროში ჟანგბადის კონცენტრაცია ნელ-ნელა იზრდება. იგი ბევრი ბაქტერიისთვის შხამს წარმოადგენს, რაც, საბოლოოდ ჟანგბდის დიდი კატასტროფის სახელით ცნობილ მოვლენას გამოიწვევს. |
| 2.8 მილიარდი წლის წინ | ხმელეთზე მიკრობული სიცოცხლის პირველი მტკიცებულებები ორგანული მატერიით მდიდარი პალეონიადაგის, სეზონური გუბეების და ალუვიონების სახით, რომელთა ნაწილიც მიკრონამარხებს შეიცავს.[37] |
პროტეროზოული ეონი
რედაქტირება
2.5 მილიარდი ― 542 მილიონი წლის წინ. შედგება პალეოპროტეროზოული, მეზოპროტეროზოული და ნეოპროტეროზოული ერებისგან.
| თარიღი | მოვლენა |
|---|---|
| 2.5 მილიარდი წლის წინ | ციანობაქტერიების ფოტოსინთეზის შედეგად დაგროვებული ჟანგბადი იწვევს ჟანგბადის დიდ კატასტროფას.[36] ძველი ზღვისქვეშა ქერქი საკმარისად მყარია სუბდუქციისთვის, რითიც იწყება ფილების ტექტონიკა.[19] |
| 1.85 მილიონი წლის წინ | ჩნდება ევკარიოტული უჯრედები. ევკარიოტები შეიცავენ მემბრანებით დაცულ ორგანელებს სხვადასხვა ფუნქციებით, რომლებიც, სავარაუდოდ, წარმოშობილია პროკარიოტების მიერ ფაგოციტოზის (ერთმანეთის შთანთქმის) შედეგად. პროკარიოტული და ევკარიოტული ხაზების გაყოფამდე, ან მალევე ამ მოვლენის შემდეგ, წარმოიქმნა ბაქტერიოფაგები.[38] წითელი დანალექი ქანები მიუთითებს, რომ ამ დროს უკვე არსებობდა ჟანგბადური ატმოსფერო. გარემო პირობები უკვე ხელსაყრელი იყო ევკარიოტული სიცოცხლის გავრცელებისთვის.[39][40][41] |
| 1.4 მილიარდი წლის წინ | მნიშვნელოვნად იზრდება სტრომატოლიტების მრავალფეროვნება. |
| 1.3 მილიარდი წლის წინ | პირველი ხმელეთის სოკოები.[42] |
| 1.2 მილიარდი წლის წინ | ერთუჯრედიან ევკარიოტებში გვხვდება მეიოზი და სექსუალური რეპროდუქცია; შესაძლოა, იგი ახასიათებდა ყველა ევკარიოტის საერთო წინაპარსაც.[43] შესაძლოა, სქესი გაჩენილიყო უფრო ადრე, ჰიპოთეტურ რიბონუკლეინურ სამყაროშიც.[44] ნამარხებში პირველად გვხვდება სექსუალური რეპროდუქციის მტკიცებულება; შესაძლოა, მას გაეზარდა ევოლუციის ტემპი.[45] |
| 1 მილიარდი წლის წინ | პირველი ევკარიოტები ხმელეთზე. ისინი მრავალუჯრედიანი იყვნენ და ახასიათებდათ ფოტოსინთეზი, რაც მიუთითებს, რომ მცენარეები უფრო ადრე გაჩნდნენ, ვიდრე მიიჩნეოდა.[46] |
| 750 მილიონი წლის წინ | პირველი უმარტივესები (მაგალითად, Melanocyrillium); იწყება ცხოველთა სამყაროს ევოლუცია.[47][48] |
| 850–630 მილიონი წლის წინ | შესაძლო გლობალური გამყინვარება.[49][50] არსებობს აზრთა სხვადასხვაობა, გაზარდა თუ შეამცირა ამან ბიომრავალფეროვნება და ევოლუციის ტემპი.[51][52][53] ითვლება, რომ გამყინვარება გამოიწვია ხმელეთის პირველი მცენარეების გავრცელებამ, რომელთაც გაზარდეს ატმოსფეროში ჟანგბადის, ხოლო შეამცირეს ნახშირბადის დიოქსიდის შემცველობა.[54] |
| 600 მილიონი წლის წინ | ატმოსფეროში ჟანგბადის დაგროვება შესაძლებელს ხდის ოზონის შრის წარმოქმნას.[55] ამ მოვლენამდე სიცოცხლის ხმელეთზე არსებულ ფორმებს დასჭირდებოდათ სხვა ქიმიური ნივთიერებები, რათა შეემცირებინათ ულტრაიისფერი გამოსხივების მავნე ზემოქმედება და მოეხდინათ ხმელეთის კოლონიზაცია.[37] |
| 580–542 მილიონი წლის წინ | ამ დროს არსებული ედიაკარული ბიოლოგიური სისტემა წარმოადგენს პირველი დიდი ზომის, წყალში მცხოვრები რთული მრავალუჯრედიანი ორგანიზმების ერთობლიობას, თუმცა, მათი ტაქსონომიური კუთვნილება დავის საგანია.[56] |
| 580–500 მილიონი წლის წინ | ამ პერიოდით, რომელსაც კამბრიული აფეთქება ეწოდება, თარიღდება ამჟამად არსებული ცხოველთა ტიპების უმეტესობა.[57][58] |
| 550 მილიონი წლის წინ | სავარცხლურების (Ctenophora), ღრუბლების (Porifera), მარჯნის პოლიპების წარმოშობა. გაჩნდა Iათასი წლის წინria wariootia, ერთ-ერთი პირველი ორგანიზმი ორმხრივი სიმეტრიით. |
ფანეროზოული ეონი
რედაქტირება542 მილიონი წლის წინ ― დღემდე
ფანეროზოული ეონით („კარგად გამოხატული სიცოცხლის“ ეონი) იწყება მრავალრიცხოვანი, ნიჟარიანი და ნაკვალევის მქონე ორგანიზმთა ნამარხების გამოჩენა. იგი იყოფა პალეოზოურ, მეზოზოურ და კაინოზოურ ჯგუფებად, რომლებიც ერთმანეთისგან მასობრივი გადაშენების მოვლენებითაა გამოყოფილი.
პალეოზოური ერა
რედაქტირება542 მილიონი წლის წინ ― 251.0 მილიონი წლის წინ
მოიცავს კამბრიულ, ორდოვიციულ, სილურულ, დევონურ, კარბონულ და პერმულ პერიოდებს.
| თარიღი | მოვლენა |
|---|---|
| 535 მილიონი წლის წინ | ოკეანეში არსებული სიცოცხლის მნიშვნელოვანი დივერსიფიკაცია: ქორდიანები, ფეხსახსრიანები (ტრილობიტები, კიბოსნაირები და სხვა), კანეკლიანები, მოლუსკები, მხარფეხიანები, ფორამინიფერები და ა.შ. |
| 530 მილიონი წლის წინ | ხმელეთზე აღმოჩენილი უძველესი ნაკვალევი ამ პერიოდით თარიღდება.[62] |
| 525 მილიონი წლის წინ | პირველი გრაპტოლითები |
| 511 მილიონი წლის წინ | პირველი კიბოსნაირები |
| 510 მილიონი წლის წინ | პირველი თავფეხიანები (ნაუტილოიდები) და ჯავშნიანები |
| 505 მილიონი წლის წინ | ბერჯესის თიხნარის (კანადა) განამარხება |
| 500 მილიონი წლის წინ | სულ მცირე ამ დროიდან არსებობენ მედუზები. |
| 485 მილიონი წლის წინ | პირველი ხერხემლიანები ნამდვილი ძვლებით (უყბო თევზები) |
| 450 მილიონი წლის წინ | პირველი სრულად შემონახული კონოდონტები და ზღვის ზღარბები |
| 440 მილიონი წლის წინ | პირველი უყბო თევზები: Heterostraci, Galeaspida და Pituriaspida |
| 420 მილიონი წლის წინ | პირველი სხივფარფლიანი თევზები, ტრიგონოტარბიდი ობობასნაირები და ხმელეთის მორიელები[63] |
| 410 მილიონი წლის წინ | თევზებში კბილების წარმოქმნის პირველი ნიშნები. პირველი ნაუტილიდები, ლიკოპოდიუმები და ტრიმეროფიტები. |
| 395 მილიონი წლის წინ | პირველი ლიქენები, სხივანები (ხარალები). პირველი მთიბავები, ტკიპები, ბოლოფეხიანები და ამონიტები. პირველი ოთხფეხა ნაკვალევი ხმელეთზე. |
| 365 მილიონი წლის წინ | აკანთოსტეგა წარმოადგენს ერთ-ერთ პირველ ხერხემლიანს, რომელსაც სიარული შეუძლია. |
| 363 მილიონი წლის წინ | კარბონული პერიოდის დასაწყისში დედამიწა ამჟამინდელი სახის მიღებას იწყებს. ხმელეთი სავსეა მწერებით, რომლებიც მალე დაიწყებენ ფრენას; ოკეანეებში ზვიგენები უმაღლეს მტაცებლებს წარმოადგენენ,[64] ხმელეთი დაფარულია მცენარეული საფარით, მალე განვითარდება თესლოვანი მცენარეები და ტყეები. ოთხფეხა არსებები თანდათან იძენენ ადაპტაციებს, რომლებიც მათ ხმელეთზე ცხოვრებაში დაეხმარება. |
| 360 მილიონი წლის წინ | პირველი კიბორჩხალები და გვიმრები. ხმელეთის ფლორაში დომინირებს თესლოვანი გვიმრები. ამ პერიოდით თარიღდება ზინჰანგის ტყე.[65] |
| 350 მილიონი წლის წინ | პირველი დიდი ზვიგენები, ქიმერისებრნი და მიქსინები |
| 340 მილიონი წლის წინ | ამფიბიების დივერსიფიკაცია |
| 330 მილიონი წლის წინ | პირველი ამნიონიანი ხერხემლიანები (Paleothyris) |
| 320 მილიონი წლის წინ | სინაპსიდები (ძუძმწოვართა წინაპრები) გამოეყოფიან ზაუროპსიდებს (რეპტილიებს) გვიან კარბონულ პერიოდში.[66] |
| 305 მილიონი წლის წინ | პირველი დიაპსიდი რეპტილიები (მაგალითად, Petrolacosaurus) |
| 296 მილიონი წლის წინ | პირველი ცობილი რვაფეხა (Pohlsepia) |
| 280 მილიონი წლის წინ | პირველი ხოჭოები. თესლოვანი და წიწვოვანი მცენარეები განიცდიან დივერსიფიკაციას, ხოლო ლეპიდოდენდრონების და შვიტების განვითარება იკლებს. ხმელეთის ტემნოსპონდილური ამფიბიები და პელიკოზავრები (მაგალითად, დიმეტროდონი) წარმოშობენ ახალ სახეობებს. |
| 275 მილიონი წლის წინ | თერაფსიდი სინაპსიდები გმოეყოფიან პელიკოზავრ სინაპსიდებს. |
| 270 მილიონი წლის წინ | ამ პერიოდით თარიღდება გორგონოპსის ნამარხები. |
| 251.9-251.4 მილიონი წლის წინ | პერმულ–ტრიასული გადაშენება ანადგურებს ზღვის სახეობების 90-95%-ზე მეტს. ხმელეთზე მცხოვრები ორგანიზმებისთვის შედეგები ნაკლებად კატასტროფული იყო. ამ სახით „ადგილის გამოთავისუფლებამ“, შესაძლოა, ხელი შეუწყო შემდგომ დივერსიფიკაციას, თუმცა, სიცოხლის სრულ აღდგენას დაახლოებით 30 მილიონი წელი დასჭირდა.[67] |
მეზოზოური ერა
რედაქტირება251.4 მილიონი წლის წინ ― 66 მილიონი წლის წინ
მოიცავს ტრიასულ, იურულ და ცარცულ პერიოდებს.
| თარიღი | მოვლენა |
|---|---|
| 250 მილიონი წლის წინ | იწყება ზღვის ცხოველების მეზოზოური რევოლუცია: სულ უფრო კარგად ადაპტირებული და მრავალფეროვანი მტაცებლები დიდ ზეწოლას ახდენენ უძრავ ზღვის ცხოველებზე. მსხვერპლთა ზოგიერთი ჯგუფი უკეთ ადაპტირდება, ვიდრე სხვები, რაც ოკეანეში ძალთა ბალანსს ცვლის. |
| 250 მილიონი წლის წინ | Triadobatrachus Massinoti პირველი ჩვენთვის ცნობილი ბაყაყია. |
| 248 მილიონი წლის წინ | ჩნდებიან ზუთხისებრნი და დინგნიჩაბისებრნი. |
| 245 მილიონი წლის წინ | პირველი იქთიოზავრები |
| 240 მილიონი წლის წინ | ევცინოდონტებისა და რინხოზავრების მრავალფეროვნება იზრდება |
| 225 მილიონი წლის წინ | პირველი დინოზავრები (პროზაუროპოდები), პირველი ორსაგდულიანები კარდიიდების ოჯახიდან; საგოვანების, ბენეტიტისნაირების და წიწვოვნების დივერსიფიკაცია. პირველი ძვლიანი თევზები. პირველი ძუძუმწოვრები (Adelobasileus). |
| 220 მილიონი წლის წინ | ხმელეთზე დომინირებენ შიშველთესლოვნები; მცენარისმჭამელი ცხოველები აღწევენ უზარმაზარ ზომებს, რაც გამოწვეულია საკვები ნივთიერებებით ღარიბი მცენარეების დიდი რაოდენობის გადასამუშავებლად აუცილებელი დიდი ზომის მომნელებელი სისტემის საჭიროებით. პირველი ბუზები და კუები (Odontochelys). პირველი ცელოფიზოიდი დინოზავრები. |
| 205
მილიონი წლის წინ |
ტრიასულ-იურული მასობრივი გადაშენება, რომელმაც გაანადგურა ფსევდოზუქიების ჯგუფის უმეტესობა, რითიც დაიწყო დინოზავრების, მათ შორის, აპატოზავრების, ტირანოზავრების, პეროტაზავრების და სტეგოზავრების ოქროს ხანა. |
| 200 მილიონი წლის წინ | პირველი მტკიცებულება ვირუსების არსებობისა, რომლებიც ევკარიოტულ უჯრედებს აინფიცირებენ (სულ მცირე, არსებობდა გემინივირუსების ჯგუფი).[68] ვირუსების შესახებ ჯერ კიდევ მცირე ინფორმაცია არსებობს. შესაძლოა, მათი წარმოშობა სიცოცხლის დანარჩენ ფორმებზე ადრე მომხდარიყო, ასევე, შესაძლოა, ისინი ბევრად გვიანდელ ფენომენს წარმოადგენდეს.
|
| 195 მილიონი წლის წინ | პირველი პტეროზავრები სპეციალიზებული კვებითი რაციონით (Dorygnathus). პირველი ზავროპოდები. ფრინველმენჯა დინოზავრების დივერსიფიკაცია: ჰეტეროდონტოზავრები, ფაბროზავრები და სკელიდოზავრები. |
| 190 მილიონი წლის წინ | ჩნდება პლიოზავრების ნამარხები. პირველი ქერცლფრთიანი მწერები (Archaeolepis), კიბო-განდეგილები, თანამედროვე ზღვის ვარსკვლავები, არარეგულარული ზღვის ზღარბები, კორბულიდების ოჯახის ორსაგდულიანები და ხავსელები. ექვსსხივიანი ღრუბლებისგან შემდგარი რიფების გავრცელება. |
| 176 მილიონი წლის წინ | სტეგოზავრების ჯგუფის პირველი დინოზავრები |
| 170 მილიონი წლის წინ | პირველი სალამანდრები, ტრიტონები, კრიპტოკლიდიდების და ელასმოზავრების ოჯახის პლეზიოზავრები. ზავროპოდების დივერსიფიკაცია. |
| 165 მილიონი წლის წინ | პირველი სკაროსები და გლიციმერიდების ოჯახის ორსაგდულიანები. პირველი ვამპირი კალმარები.[69] |
| 163 მილიონი წლის წინ | პირველი პტეროდაქტილები[70] |
| 161 მილიონი წლის წინ | ჩნდება რქიანი დინოზავრების (ცერატოპსების) ნამარხები (Yinlong). პირველი პლაცენტიანი ძუძუმწოვარი: Juramaia. |
| 160 მილიონი წლის წინ | მრავალბორცვიანი ძუძუმწოვრები (გვარი Rugosodon) აღმოსავლეთ ჩინეთიდან |
| 155 მილიონი წლის წინ | პირველი სისხლისმწოველი მწერები (შუყაყისებრნი), რუდისტების რიგის ორსაგდულიანები, ქეილოსტომატიდების რიგის ხავსელები. ჩნდება არქეოპტერიქსი, ფრინველების სავარაუდო წინაპარი, ასევე, ტრიკონოდონტიდი და სიმეტროდონტიდი ძუძუმწოვრები. სტეგოზავრებისა და თეროპოდების ჯგუფის დინოზავრების დივერსიფიკაცია. |
| 153 მილიონი წლის წინ | პირველი ფიჭვები |
| 140 მილიონი წლის წინ | ჩნდება არანეიდების ჯგუფის ობობები |
| 130 მილიონი წლის წინ | ყვავილოვან მცენარეთა აღზევება: ამ მცენარეთა ნაწილი იზიდავს მწერებსა და სხვა ცხოველებს, რომლებიც მტვერს ავრცელებენ; სხვები კი ქარისა და წყლის საშუალებით მტვერიანდება. ეს ინოვაცია ცხოველთა აქტიურ თანაევოლუციას უწყობს ხელს. პირველი პელომედუზისებრი კუები. პირველი კრილი. |
| 120 მილიონი წლის წინ | პირველი ჰეტეროკონტები, მათ შორის პირველი ზღვის დიატომები და სილიკოფლაგელატები |
| 115 მილიონი წლის წინ | პირველი ერთგასავლიანი ძუძუმწოვრები |
| 112 მილიონი წლის წინ | ქსიფაქტინუსი (Xiphactinus), დიდი ზომის მტაცებელი თევზი |
| 110 მილიონი წლის წინ | პირველი ჰესპერორნისები, კბილიანი მყვინთავი ფრინველები. ლიმოპსიდების, ვერტიკორდიიდების და თიასირიდების ჯგუფის პირველი პრსაგდულიანები. |
| 106 მილიონი წლის წინ | სპინოზავრი, გიგანტური თეროპოდი დინოზავრი, თეროპოდების უდიდესი წარმომადგენელი |
| 100 მილიონი წლის წინ | პირველი ფუტკრები |
| 95 მილიონი წლის წინ | პირველი ნიანგები |
| 90 მილიონი წლის წინ | იქთიოზავრების გადაშენება. პირველი გველები და ნუკულანიდების ჯგუფის ორსაგდულიანები. ფარულთესლოვანთა დიდი დივერსიფიკაცია: მაგნოლიიდები, როზიდები, ჰამამელიდიდები, ერთლებნიანები და ჯანჯაფილისებრნი. ტკიპების პირველი წარმომადგენლები. პლაცენტიანი ძუძუმწოვრების სავარაუდო წარმოშობა (ყველაზე ძველი უდავო ნამარხი 66 მილიონი წლისაა). |
| 80 მილიონი წლის წინ | პირველი ჭიანჭველები |
| 70 მილიონი წლის წინ | იზდება მრავალბორცვიანი ძუძუმწოვრების დივერსიფიკაცია. პირველი იოლდიიდების ჯგუფის ორსაგდულიანები. |
| 68 მილიონი წლის წინ | ამჟამინდელი ჩრდილოეთ ამერიკის დასავლეთ ნაწილში ჩნდება ტირანოზავრი, ხმელეთის ერთ-ერთი უდიდესი მტაცებელი. ტრიცერატოპსის პირველი სახეობები. |
კაინოზოური ერა
რედაქტირება66 მილიონი წლის წინ – დღემდე
| თარიღი | მოვლენა |
|---|---|
| 66 მილიონი წლის წინ | ცარცულ–პალეოგენური გადაშენების შედეგად ამოწყდა ცხოველთა სახობების დაახლოებით ნახევარი, მათ შორის, მოზაზავრები, პტეროზავრები, პლეზიოზავრები, ბელემნიტები, რუდისტების და ინოცერამიდების ოჯახის ორსაგდულიანები და ყველა სახეობის დინოზავრი, გარდა ფრინველებისა.[71] |
| 66 მილიონი წლის წინ- | წიწვოვნები და გინკგოები დომინირებენ დიდ სიმაღლეებზე. ძუძუმწოვრები დომინანტი სახეობები ხდებიან. პირველი პსამობიიდი ორსაგდულიანები. ჭიანჭველების სწრაფი დივერსიფიკაცია. |
| 63 მილიონი წლის წინ | კრეოდონტების, მტაცებელი ძუძუმწოვრების მნიშვნელოვანი ჯგუფის ევოლუცია |
| 62 მილიონი წლის წინ | პირველი პინგვინები |
| 60 მილიონი წლის წინ | დიდი, არამფრენი ფრინველების დივერსიფიკაცია. პირველი ნამდვილი პრიმატები, ასევე, სემელიდი ორსაგდულიანები, არასრულკბილიანი, მტაცებელი და მწერიჭამია ძუძუმწოვრები, ბუები. ცოცხლები არიან მტაცებელთა წინაპრები (მიაციდები). |
| 59 მილიონი წლის წინ | პირველი იალქნოსანი თევზები |
| 56 მილიონი წლის წინ | გასტორნისი, დიდი ზომის მორბენალი (არამფრენი) ფრინველი |
| 55 მილიონი წლის წინ | ფრინველთა დივერსიფიკაცია თანამედროვე ჯგუფებად (პირველი ბეღურასნაირები, თუთიყუშები, ღორიხვები, ნამგალასებრნი, კოდალასებრნი), პირველი ვეშაპი (Himalayacetus), პირველი კურდღლისნაირები, არმადილოები; ჩნდებიან სირენები, ხორთუმიანები, კენტჩლიქოსნები და წყვილჩლიქოსნები. ფარულთესლოვანთა დივერსიფიკაცია. არსებობს კარხაროდონის გვარის ზვიგენების წინაპარი, Isurus hastalis. |
| 52 მილიონი წლის წინ | პირველი ღამურები (Onychonycteris) |
| 50 მილიონი წლის წინ | დინოფლაგელატების და ერთუჯრედიანი ნანონამარხების დივერსიფიკაციის პიკი. იზრდება ანომალოდესმატების და ჰეტეროკონქების ჯგუფის ორსგდულიანების დივერდიფიკაცია. ჩნდებიან ბრონტოთერიუმები, ტაპირები, მარტორქები და აქლემები. პრიმატების დივერსიფიკაცია. |
| 40 მილიონი წლის წინ | ჩნდებიან თანამედროვე პეპლები და ჩრჩილები. გადაშენდა გასტორნისი. ჩნდება ბასილოზავრი, ერთ-ერთი პირველი გიგანტური ვეშაპი. |
| 38 მილიონი წლის წინ | პირველი დათვები |
| 37 მილიონი წლის წინ | პირველი ნიმრავიდები („ცრუ ხმალკბილა კატები“) — ეს მტაცებლები თანამედროვე კატისებრთა ნათესავები არ არიან. პირველი ალიგატორები. |
| 35 მილიონი წლის წინ | ერთლებნიან ფარულთესლოვნებს გამოეყო მარცვლოვანები, გაფართოვდა მინდვრები. სიცივეს შეგუებული ნიჟარიანების და ფორამინიფერების მცირედი დივერსიფიკაცია. მუცელფეხიანების, რეპტილიების, ამფიბიების და მრავალბორცვიანი ძუძუმწოვრების გადაშენებები. ჩნდება ძუძუმწოვართა თანამედროვე ჯგუფები: პირველი გლიპტოდონტები, ხმელეთის ზარმაცები, ძაღლისებრნი, პეკარები, პირველი არწივები და ქორები. კბილიანი და უკბილო ვეშაპების დივერსიფიკაცია. |
| 33 მილიონი წლის წინ | თილაცინიდების (ჩანთოსანი მგლების) წარმოშობა |
| 30 მილიონი წლის წინ | პირველი ულვაშფეხიანი კიბოები. პირველი ევკალიპტისნაირები. ემბრითოპოდების რიგის და ბრონტოთერიუმების ოჯახის ძუძუმწოვრების გადაშენება. პირველი ღორები და კატები. |
| 28 მილიონი წლის წინ | ჩნდება გიგანტური პარაცერათერიუმი, ყველა დროის უდიდესი ხმელეთის ძუძუმწოვარი. პირველი ვარხვები. |
| 25 მილიონი წლის წინ | ჩნდება სანდერსის პელაგორნისი, ყველა დროის უდიდესი მფრინავი ფრინველი |
| 25 მილიონი წლის წინ | პირველ ირმები |
| 24 მილიონი წლის წინ | პირველი ფარფლფეხიანები |
| 23 მილიონი წლის წინ | პირველი სირაქლემები. მუხების მთავარი ჯგუფები უკვე არსებობს[72] |
| 20 მილიონი წლის წინ | პირველი ჟირაფები, აფთრები, გიგანტური ჭიანჭველაჭამიები. იზრდება ფრინველების მრავალფეროვნება. |
| 17 მილიონი წლის წინ | ყორნების გვარის პირველი წარმომადგენლები |
| 15 მილიონი წლის წინ | პირველი მასტოდონტები, პირველი ძროხისებრნი და კენგურუები. ავსტრალიური მეგაფაუნის დივერსიფიკაცია. |
| 10 მილიონი წლის წინ | ჩნდება მინდვრები და სავანები. იზრდება მწერების, განსაკუთრებით, ჭიანჭველებისა და ტერმიტების მრავალფეროვნება. ცხენები ზომაში იზრდებიან და უვითარდებათ ჰიპსოდონტები. მინდვის ძუძუმწოვრების, აგრეთვე, გველების დიდი დივერსიფიკაცია. |
| 9.5 მილიონი წლის წინ თარგი:Dubious | დიდი ამერიკული მიგრაცია, რომლის დროსაც ხმელეთისა და მტკნარი წყლის ბევრი სახეობა გადავიდა ჩრდილოეთიდან სამხრეთ ამერიკაში და პირიქით. არმადილოები, ოპოსუმები, კოლიბრები, ფორორაციდისებრნი, ხმელეთის ზარმაცები, გლიპტოდონტები და სხვადასხვა სახეობის სამხრეთ ამერიკული ჩლიქოსნები გადავიდნენ სამხრეთიდან ჩრდილოეთ ამერიკაში, ხოლო ცხენები, ტაპირები, ხმალკბილა კატები, იაგუარები, დათვები, კოატები, ქრცვინები, წავები, სკუნსები და ირმები გადავიდნენ სამხრეთ ამერიკაში. |
| 9 მილიონი წლის წინ | პირველი იხვნისკარტა |
| 6.5 მილიონი წლის წინ | პირველი ჰომინინები (საჰელანთროპი) |
| 6 მილიონი წლის წინ | ავსტრალოპითეკების დივერსიფიკაცია (ორორინი, არდიპითეკი) |
| 5 მილიონი წლის წინ | პირველი ხის ზარმაცები და ჰიპოპოტამები. ზებრებისა და სპილოების, დივერსიფიკაცია, ასევე, ლომების, ძაღლების და სხვა დიდი მტაცებლების, მღრღნელების, კენგურუების, ფრინველების, მცირე მტაცებლების დივერსიფიკაცია; სვავები იზრდებიან ზომაში, მცირდება კენტჩლიქოსანი ძუძუმწოვრების რაოდენობა. ნიმრავიდები გადაშენდნენ. პირველი ზღვის ლეოპარდები. |
| 4.8 მილიონი წლის წინ | ჩნდებიან მამონტები |
| 4.5 მილიონი წლის წინ | ზღვის იგუანა გამოეყო ხმელეთის იგუანას |
| 4 მილიონი წლის წინ | ავსტრალოპითეკის წარმოშობა. ჩნდება სტუპენდემისი, დიდი ზომის მტკნარი წყლის კუ. ჩნდებიან პირველი თანამედროვე სპილოები, ჟირაფები, ზებრები, ლომები, მარტორქები და გაზელები. |
| 3.6 მილიონი წლის წინ | ლურჯი ვეშაპები აღწევენ ამჟამინდელ გიგანტურ ზომებს |
| 3 მილიონი წლის წინ | პირველი შიმშერი |
| 2.7 მილიონი წლის წინ | პარანთროპის წარმოშობა |
| 2.5 მილიონი წლის წინ | სმილოდონის („ხმალკბილა ვეფხვი“) პირველი სახეობები |
| 2 მილიონი წლის წინ | ადამიანის გვარის პირველი წარმომადგენელი, ჰომო ჰაბილისი („მარჯვე ადამიანი“). წიწვოვნების დივერსიფიკაცია დიდ სიმაღლეებზე. ინდოეთში ჩნდება პირველყოფილი ძროხა, ტური, თანამედროვე შინაური მსხვილფეხა საქონლის წინაპარი. |
| 1.7 მილიონი წლის წინ | ავსტრალოპითეკების გადაშენება |
| 1.2 მილიონი წლის წინ | ჰომო ანტესესორის წარმოშობა. პარანთროპის გადაშენება. |
| 1 მილიონი წლის წინ | პირველი კოიოტები |
| 800 ათასი წლის წინ | მოკლედრუნჩიანი დათვების (Arctodus simus) სიმრავლე ჩრდილოეთ ამერიკაში |
| 600 ათასი წლის წინ | ჰაიდელბერგელი ადამიანის წარმოშობა |
| 400 ათასი წლის წინ | პირველი პოლარული დათვები |
| 350 ათასი წლის წინ | ნეანდერტალელის წარმოშობა |
| 300 ათასი წლის წინ | გადაშენდა გიგანტოპითეკი, ორანგუტანის გიგანტური ნათესავი აზიიდან |
| 250 ათასი წლის წინ | აფრიკაში ჩნდება ანატომიურად თანამედროვე ადამიანი.[73][74][75] დაახლოებით 50,000 წლის წინ მათ დაიწყეს სხვა კონტინენტების კოლონიზაცია და ჩაანაცვლეს ნეანდერტალელები ავროპაში და სხვა ჰომინინები აზიაში. |
| 40 ათასი წლის წინ | გადაშენდა გიგანტური ვარანი (Varanus priscus), ყველა დროის ყველაზე დიდი ხმელეთის ხვლიკი |
| 30 ათასი წლის წინ | გადაშენდა ნეანდერტალელი. გამოჩნდა პირველი შინაური ძაღლი. |
| 15 ათასი წლის წინ | გადაშენდა ბოლო ბეწვიანი მარტორქა (Coelodonta antiquitatis). |
| 11 ათასი წლის წინ | ჩრდილოეთ ამერიკაში გადაშენდნენ მოკლედრუნჩიანი დათვები, გიგანტური ზარმაცები და ცხენისებრნი. |
| 10 ათასი წლის წინ | დაახლოებით 10,000 წლის წინ, ბოლო დიდი გამყინვარების შემდეგ, იწყება ჰოლოცენის ეპოქა.[76] გადაშენდა ბეწვიანი მამონტი (Mammuthus primigenus) და სმილოდონი. |
| 8 ათასი წლის წინ | გადაშენდა გიგანტური ლემური. |
ისტორიული გადაშენებები
რედაქტირება
| თარიღი | მოვლენა |
|---|---|
| 4000 წელი ჩვ. წ.-მდე | ამოწყდა იუტაში და მიჩიგანში არსებული ამერიკული მასტოდონტის მცირე პოპულაციები. |
| 2500 წელი ჩვ. წ.-მდე | ალასკის ვრანგელის კუნძულზე არსებული ჯუჯა ბეწვიანი მამონტების პოპულაცია ამოწყდა. |
| 1400 | ახალ ზელანდიაში გადაშენდა მოა და მისი მტაცებელი, ჰაასტის არწივი. |
| 1627 | გადაშენდა ბოლო ველური ძროხა. |
| 1688 | გადაშენდა დოდო. |
| 1768 | გადაშენდა სტელერის ზღვის ძროხა. |
| 1883 | გადაშენდა კვაგა, ზებრის ქვესახეობა. |
| 1905 | იაპონიაში გადაშენდნენ მგლები. |
| 1914 | მოკვდა მართა, ბოლო მოგზაური მტრედი. |
| 1936 | თილაცინი, ჩანთოსანი მგლების ოჯახის უკანასკნელი წარმომადგენელი ავტრალიის ზოოპარკში გადაშენდა. |
| 1937 | მოკლეს უკანასკნელი ბალის ვეფხვი. |
| 1952 | გადაშენდა კარიბის სელაპი.[79] |
| 2008 | ბაიჯი, იგივე იანძის მდინარის დელფინი ფუნქციურად გადაშენებულად გამოცხადდა.[80] |
| 2011 | გადაშენებულად გამოცხადდა დასავლეთის შავი მარტორქა. |
იხილეთ აგრეთვე
რედაქტირებალიტერატურა
რედაქტირება- Barton, Nicholas H.; Briggs, Derek E.G.; Eisen, Jonathan A.; Goldstein, David B.; Patel, Nipam H. (2007) Evolution. Cold Spring Harbor, NY: Cold Spring Harbor Laboratory Press. ISBN 978-0-87969-684-9. OCLC 86090399.
- Bernstein, Harris; Bernstein, Carol; Michod, Richard E. (2012) „DNA Repair as the Primary Adaptive Function of Sex in Bacteria and Eukaryotes“, DNA Repair: New Research. Hauppauge, NY: Nova Science Publishers. ISBN 978-1-62100-808-8. OCLC 828424701.
- Bjornerud, Marcia (2005). Reading the Rocks: The Autobiography of the Earth. Cambridge, MA: Westview Press. ISBN 978-0-8133-42498. OCLC 56672295.
- Kirschvink, Joseph L. (1992). „Late Proterozoic Low-Latitude Global Glaciation: the Snowball Earth“, The Proterozoic Biosphere: A Multidisciplinary Study. Cambridge; New York: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-36615-1. OCLC 23583672.
- McKinney, Michael L. (1997). „How do rare species avoid extinction? A paleontological view“, The Biology of Rarity: Causes and consequences of rare—common differences, 1st, London; New York: Chapman & Hall. ISBN 978-0-412-63380-5. OCLC 36442106.
- Miller, G. Tyler; Spoolman, Scott E. (2012) Environmental Science, 14th, Belmont, CA: Brooks/Cole. ISBN 978-1-111-98893-7. OCLC 741539226.
- Stearns, Beverly Peterson; Stearns, Stephen C. (1999) Watching, from the Edge of Extinction. New Haven, CT: Yale University Press. ISBN 978-0-300-07606-6. OCLC 47011675.
დამატებითი ლიტერატურა
რედაქტირება- Dawkins, Richard (2004). The Ancestor's Tale: A Pilgrimage to the Dawn of Life. Boston: Houghton Mifflin Company. ISBN 978-0-618-00583-3. OCLC 56617123.
რესურსები ინტერნეტში
რედაქტირება- Understanding Evolution: your one-stop resource for information on evolution. University of California, Berkeley. ციტირების თარიღი: 2015-03-18
- Life on Earth. University of Arizona (January 1, 1997). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2012-09-11. ციტირების თარიღი: 2021-10-24. Explore complete phylogenetic tree interactively
- Brandt, Niel. Evolutionary and Geological Timelines. The TalkOrigins Foundation, Inc.. ციტირების თარიღი: 2015-03-18
- Palaeos: Life Through Deep Time. ციტირების თარიღი: 2015-03-18
- Kyrk, John. Evolution (SWF). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2012-10-22. ციტირების თარიღი: 2015-03-18 Interactive timeline from Big Bang to present
- Plant Evolution. University of Waikato. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2012-07-28. ციტირების თარიღი: 2015-03-18 Sequence of Plant Evolution
- The History of Animal Evolution. University of Waikato. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2016-06-27. ციტირების თარიღი: 2015-03-18 Sequence of Animal Evolution
- Yeo, Dannel; Drage, Thomas. History of Life on Earth (2006). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2015-03-15. ციტირების თარიღი: 2021-10-24.
- Exploring Time. The Science Channel. http://exploringtime.org/?page=segments.
- Roberts, Ben. Plant evolution timeline. University of Cambridge. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2015-03-13. ციტირების თარიღი: 2021-10-24.
- Art of the Nature Timelines on Wikipedia
სქოლიო
რედაქტირება- ↑ McKinney 1997, p. 110
- ↑ Stearns, Beverly Peterson; Stearns, S. C.; Stearns, Stephen C. (2000) Watching, from the Edge of Extinction. Yale University Press, გვ. preface x. ISBN 978-0-300-08469-6.
- ↑ Novacek, Michael J. (November 8, 2014). „Prehistory's Brilliant Future“. The New York Times. New York. ISSN 0362-4331. ციტირების თარიღი: 2014-12-25.
- ↑ Miller და Spoolman 2012, p. 62
- ↑ Mora, Camilo; Tittensor, Derek P.; Adl, Sina; et al. (August 23, 2011). „How Many Species Are There on Earth and in the Ocean?“. PLOS Biology. 9 (8): e1001127. doi:10.1371/journal.pbio.1001127. ISSN 1545-7885. PMC 3160336. PMID 21886479.
- ↑ Staff (2 May 2016). „Researchers find that Earth may be home to 1 trillion species“. National Science Foundation. ციტირების თარიღი: 11 April 2018.
- ↑ Hickman, Crystal; Starn, Autumn. The Burgess Shale & Models of Evolution. West Virginia University. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2021-02-25. ციტირების თარიღი: 2021-10-15.
- ↑ Barton და სხვები. 2007, Figure 10.20 Four diagrams of evolutionary models
- ↑ Measuring the sixth mass extinction - Cosmos. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2019-05-10. ციტირების თარიღი: 2021-10-15.
- ↑ History of life on Earth. ციტირების თარიღი: 2016-08-09
- ↑ The big five mass extinctions - Cosmos (5 July 2015). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 17 მაისი 2019. ციტირების თარიღი: 15 ოქტომბერი 2021.
- ↑ Moskowitz, Clara (March 29, 2012). „Life's Building Blocks May Have Formed in Dust Around Young Sun“. Space.com. Salt Lake City, UT: Purch. ციტირების თარიღი: 2012-03-30.
- ↑ Herres, Gregg; Hartmann, William K. The Origin of the Moon (2010-09-07). ციტირების თარიღი: 2015-03-04
- ↑ Astrobio (September 24, 2001). „Making the Moon“. Astrobiology Magazine (Based on a Southwest Research Institute press release). ISSN 2152-1239. ციტირების თარიღი: 2015-03-04. ციტატა: „Because the Moon helps stabilize the tilt of the Earth's rotation, it prevents the Earth from wobbling between climatic extremes. Without the Moon, seasonal shifts would likely outpace even the most adaptable forms of life.“
- ↑ Dodd, Matthew S.; Papineau, Dominic; Grenne, Tor; Slack, John F.; Rittner, Martin; Pirajno, Franco; O'Neil, Jonathan; Little, Crispin T. S. (2 March 2017). „Evidence for early life in Earth's oldest hydrothermal vent precipitates“ (PDF). Nature. 543 (7643): 60–64. Bibcode:2017Natur.543...60D. doi:10.1038/nature21377. PMID 28252057. S2CID 2420384.
- ↑ Zimmer, Carl (1 March 2017). „Scientists Say Canadian Bacteria Fossils May Be Earth's Oldest“. The New York Times. ციტირების თარიღი: 2 March 2017.
- ↑ Ghosh, Pallab. (1 March 2017) Earliest evidence of life on Earth 'found'. BBC News. ციტირების თარიღი: 2 March 2017
- ↑ Dunham, Will (1 March 2017). „Canadian bacteria-like fossils called oldest evidence of life“. Reuters. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2 მარტი 2017. ციტირების თარიღი: 1 March 2017.
- ↑ 19.0 19.1 19.2 Bjornerud 2005
- ↑ Abramov, Oleg; Mojzsis, Stephen J. (May 21, 2009). „Microbial habitability of the Hadean Earth during the late heavy bombardment“ (PDF). Nature. 459 (7245): 419–422. Bibcode:2009Natur.459..419A. doi:10.1038/nature08015. ISSN 0028-0836. PMID 19458721. S2CID 3304147. დაარქივებულია ორიგინალიდან (PDF) — 2015-11-12. ციტირების თარიღი: 2015-03-04. მითითებულია ერთზე მეტი
|accessdate=და|access-date=(დახმარება) - ↑ Borenstein, Seth (October 19, 2015). „Hints of life on what was thought to be desolate early Earth“. Excite. Yonkers, NY: Mindspark Interactive Network. Associated Press. ციტირების თარიღი: 2015-10-20.
- ↑ Bell, Elizabeth A.; Boehnike, Patrick; Harrison, T. Mark; et al. (November 24, 2015). „Potentially biogenic carbon preserved in a 4.1 billion-year-old zircon“ (PDF). Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. 112 (47): 14518–14521. Bibcode:2015PNAS..11214518B. doi:10.1073/pnas.1517557112. ISSN 0027-8424. PMC 4664351. PMID 26483481. ციტირების თარიღი: 2015-12-30.
- ↑ Woese, Carl; Gogarten, J. Peter (October 21, 1999). „When did eukaryotic cells (cells with nuclei and other internal organelles) first evolve? What do we know about how they evolved from earlier life-forms?“. Scientific American. ISSN 0036-8733. ციტირების თარიღი: 2015-03-04.
- ↑ Nicole Mortilanno. „Oldest traces of life on Earth found in Quebec, dating back roughly 3.8 billion years“. CBC News.
- ↑ Ohtomo, Yoko; Kakegawa, Takeshi; Ishida, Akizumi; et al. (January 2014). „Evidence for biogenic graphite in early Archaean Isua metasedimentary rocks“. Nature Geoscience. 7 (1): 25–28. Bibcode:2014NatGe...7...25O. doi:10.1038/ngeo2025. ISSN 1752-0894.
- ↑ Borenstein, Seth (November 13, 2013). „Oldest fossil found: Meet your microbial mom“. Excite. Yonkers, NY: Mindspark Interactive Network. Associated Press. ციტირების თარიღი: 2013-11-15.
- ↑ Noffke, Nora; Christian, Daniel; Wacey, David; Hazen, Robert M. (November 8, 2013). „Microbially Induced Sedimentary Structures Recording an Ancient Ecosystem in the ca. 3.48 Billion-Year-Old Dresser Formation, Pilbara, Western Australia“. Astrobiology. 13 (12): 1103–1124. Bibcode:2013AsBio..13.1103N. doi:10.1089/ast.2013.1030. ISSN 1531-1074. PMC 3870916. PMID 24205812.
- ↑ Doolittle, W. Ford (February 2000). „Uprooting the Tree of Life“ (PDF). Scientific American. 282 (2): 90–95. Bibcode:2000SciAm.282b..90D. doi:10.1038/scientificamerican0200-90. ISSN 0036-8733. PMID 10710791. დაარქივებულია ორიგინალიდან (PDF) — 2006-09-07. ციტირების თარიღი: 2015-04-05. მითითებულია ერთზე მეტი
|archiveurl=და|archive-url=(დახმარება); მითითებულია ერთზე მეტი|archivedate=და|archive-date=(დახმარება); მითითებულია ერთზე მეტი|accessdate=და|access-date=(დახმარება) - ↑ Glansdorff, Nicolas; Ying Xu; Labedan, Bernard (July 9, 2008). „The Last Universal Common Ancestor: emergence, constitution and genetic legacy of an elusive forerunner“. Biology Direct. 3: 29. doi:10.1186/1745-6150-3-29. ISSN 1745-6150. PMC 2478661. PMID 18613974.
- ↑ Hahn, Jürgen; Haug, Pat (May 1986). „Traces of Archaebacteria in ancient sediments“. Systematic and Applied Microbiology. 7 (2–3): 178–183. doi:10.1016/S0723-2020(86)80002-9. ISSN 0723-2020.
- ↑ Olson, John M. (May 2006). „Photosynthesis in the Archean era“. Photosynthesis Research. 88 (2): 109–117. doi:10.1007/s11120-006-9040-5. ISSN 0166-8595. PMID 16453059. S2CID 20364747.
- ↑ Proton Gradient, Cell Origin, ATP Synthase - Learn Science at Scitable.
- ↑ Romano, Antonio H.; Conway, Tyrrell (July–September 1996). „Evolution of carbohydrate metabolic pathways“. Research in Microbiology. 147 (6–7): 448–455. doi:10.1016/0923-2508(96)83998-2. ISSN 0923-2508. PMID 9084754.
- ↑ Knowles, Jeremy R. (July 1980). „Enzyme-Catalyzed Phosphoryl Transfer Reactions“. Annual Review of Biochemistry. 49: 877–919. doi:10.1146/annurev.bi.49.070180.004305. ISSN 0066-4154. PMID 6250450.
- ↑ Javaux, Emmanuelle J.; Marshall, Craig P.; Bekker, Andrey (February 18, 2010). „Organic-walled microfossils in 3.2-billion-year-old shallow-marine siliciclastic deposits“. Nature. 463 (7283): 934–938. Bibcode:2010Natur.463..934J. doi:10.1038/nature08793. ISSN 1744-7933. PMID 20139963. S2CID 4302987.
- ↑ 36.0 36.1 Buick, Roger (August 27, 2008). „When did oxygenic photosynthesis evolve?“. Philosophical Transactions of the Royal Society B. 363 (1504): 2731–2743. doi:10.1098/rstb.2008.0041. ISSN 0962-8436. PMC 2606769. PMID 18468984.
- ↑ 37.0 37.1 Beraldi-Campesi, Hugo (February 23, 2013). „Early life on land and the first terrestrial ecosystems“ (PDF). Ecological Processes. 2 (1): 4. doi:10.1186/2192-1709-2-1. ISSN 2192-1709. S2CID 44199693.
- ↑ Bernstein, Harris; Bernstein, Carol (May 1989). „Bacteriophage T4 genetic homologies with bacteria and eucaryotes“. Journal of Bacteriology. 171 (5): 2265–2270. doi:10.1128/jb.171.5.2265-2270.1989. ISSN 0021-9193. PMC 209897. PMID 2651395.
- ↑ Bjornerud 2005, p. 151
- ↑ Knoll, Andrew H.; Javaux, Emmanuelle J.; Hewitt, David; et al. (June 29, 2006). „Eukaryotic organisms in Proterozoic oceans“. Philosophical Transactions of the Royal Society B. 361 (1470): 1023–1038. doi:10.1098/rstb.2006.1843. ISSN 0962-8436. PMC 1578724. PMID 16754612.
- ↑ Fedonkin, Mikhail A. (March 31, 2003). „The origin of the Metazoa in the light of the Proterozoic fossil record“. Paleontological Research. 7 (1): 9–41. doi:10.2517/prpsj.7.9. ISSN 1342-8144. S2CID 55178329.
- ↑ First Land Plants and Fungi Changed Earth's Climate, Paving the Way for Explosive Evolution of Land Animals, New Gene Study Suggests. science.psu.edu. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 15 დეკემბერი 2019. ციტირების თარიღი: 17 ოქტომბერი 2021.
- ↑ Bernstein, Bernstein და Michod 2012, p. 1–50
- ↑ Bernstein, Harris; Byerly, Henry C.; Hopf, Frederic A.; Michod, Richard E. (October 7, 1984). „Origin of sex“. Journal of Theoretical Biology. 110 (3): 323–351. Bibcode:1984JThBi.110..323B. doi:10.1016/S0022-5193(84)80178-2. ISSN 0022-5193. PMID 6209512.
- ↑ Butterfield, Nicholas J. (Summer 2000). „Bangiomorpha pubescens n. gen., n. sp.: implications for the evolution of sex, multicellularity, and the Mesoproterozoic/Neoproterozoic radiation of eukaryotes“. Paleobiology. 26 (3): 386–404. doi:10.1666/0094-8373(2000)026<0386:BPNGNS>2.0.CO;2. ISSN 0094-8373.
- ↑ Strother, Paul K.; Battison, Leila; Brasier, Martin D.; Wellman, Charles H. (26 May 2011). „Earth's earliest non-marine eukaryotes“. Nature. 473 (7348): 505–509. Bibcode:2011Natur.473..505S. doi:10.1038/nature09943. PMID 21490597. S2CID 4418860.
- ↑ Zimmer, Carl (27 November 2019). „Is This the First Fossil of an Embryo? - Mysterious 609-million-year-old balls of cells may be the oldest animal embryos — or something else entirely“. The New York Times. ციტირების თარიღი: 28 November 2019.
- ↑ Cunningham, John A.; et al. (5 December 2016). „The origin of animals: Can molecular clocks and the fossil record be reconciled?“. BioEssays. 39 (1): e201600120. doi:10.1002/bies.201600120. PMID 27918074.
- ↑ Hoffman, Paul F.; Kaufman, Alan J.; Halverson, Galen P.; Schrag, Daniel P. (August 28, 1998). „A Neoproterozoic Snowball Earth“ (PDF). Science. 281 (5381): 1342–1346. Bibcode:1998Sci...281.1342H. doi:10.1126/science.281.5381.1342. ISSN 0036-8075. PMID 9721097. ციტირების თარიღი: 2007-05-04.
- ↑ Kirschvink 1992, p. 51–52
- ↑ Boyle, Richard A.; Lenton, Timothy M.; Williams, Hywel T. P. (December 2007). „Neoproterozoic 'snowball Earth' glaciations and the evolution of altruism“ (PDF). Geobiology. 5 (4): 337–349. doi:10.1111/j.1472-4669.2007.00115.x. ISSN 1472-4677. დაარქივებულია ორიგინალიდან (PDF) — 2008-09-10. ციტირების თარიღი: 2015-03-09.
- ↑ Corsetti, Frank A.; Awramik, Stanley M.; Pierce, David (April 15, 2003). „A complex microbiota from snowball Earth times: Microfossils from the Neoproterozoic Kingston Peak Formation, Death Valley, USA“. Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. 100 (8): 4399–4404. Bibcode:2003PNAS..100.4399C. doi:10.1073/pnas.0730560100. ISSN 0027-8424. PMC 153566. PMID 12682298.
- ↑ Corsetti, Frank A.; Olcott, Alison N.; Bakermans, Corien (March 22, 2006). „The biotic response to Neoproterozoic snowball Earth“. Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology. 232 (2–4): 114–130. Bibcode:2006PPP...232..114C. doi:10.1016/j.palaeo.2005.10.030. ISSN 0031-0182.
- ↑ First Land Plants and Fungi Changed Earth's Climate, Paving the Way for Explosive Evolution of Land Animals, New Gene Study Suggests. science.psu.edu. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 15 დეკემბერი 2019. ციტირების თარიღი: 17 ოქტომბერი 2021.
- ↑ Formation of the Ozone Layer. Goddard Earth Sciences Data and Information Services Center. NASA (September 9, 2009). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2014-09-27. ციტირების თარიღი: 2013-05-26
- ↑ Narbonne, Guy. (January 2008) The Origin and Early Evolution of Animals. Queen's University. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2015-07-17. ციტირების თარიღი: 2021-10-17.
- ↑ Waggoner, Ben M.; Collins, Allen G.; Hsu, Karen; Kang, Myun; Lavarias, Amy; Prabaker, Kavitha; Skaggs, Cody. The Cambrian Period. University of California Museum of Paleontology (November 22, 1994). ციტირების თარიღი: 2015-03-09
- ↑ Lane, Abby. (January 20, 1999) Timing. University of Bristol. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2018-03-07. ციტირების თარიღი: 2021-10-17.
- ↑ Lindgren, A.R.; Giribet, G.; Nishiguchi, M.K. (2004). „A combined approach to the phylogeny of Cephalopoda (Mollusca)“ (PDF). Cladistics. 20 (5): 454–486. CiteSeerX 10.1.1.693.2026. doi:10.1111/j.1096-0031.2004.00032.x. S2CID 85975284. დაარქივებულია ორიგინალიდან (PDF) — 2015-02-10. ციტირების თარიღი: 2021-10-17. მითითებულია ერთზე მეტი
|archiveurl=და|archive-url=(დახმარება); მითითებულია ერთზე მეტი|archivedate=და|archive-date=(დახმარება) - ↑ Archived copy. ციტირების თარიღი: 2009-04-20
- ↑ Pteridopsida: Fossil Record. University of California Museum of Paleontology. ციტირების თარიღი: 2014-03-11
- ↑ Clarke, Tom (April 30, 2002). „Oldest fossil footprints on land“. Nature. doi:10.1038/news020429-2. ISSN 1744-7933. ციტირების თარიღი: 2015-03-09. ციტატა: „The oldest fossils of footprints ever found on land hint that animals may have beaten plants out of the primordial seas. Lobster-sized, centipede-like animals made the prints wading out of the ocean and scuttling over sand dunes about 530 million years ago. Previous fossils indicated that animals didn't take this step until 40 million years later.“
- ↑ Garwood, Russell J.; Edgecombe, Gregory D. (September 2011). „Early Terrestrial Animals, Evolution, and Uncertainty“. Evolution: Education and Outreach. 4 (3): 489–501. doi:10.1007/s12052-011-0357-y. ISSN 1936-6426.
- ↑ Martin, R. Aidan. Evolution of a Super Predator. ReefQuest Centre for Shark Research. ციტატა: „The ancestry of sharks dates back more than 200 million years before the earliest known dinosaur.“ ციტირების თარიღი: 2015-03-10
- ↑ Devonian Fossil Forest Unearthed in China | Paleontology | Sci-News.com en-US. ციტირების თარიღი: 2019-09-28
- ↑ Amniota. ციტირების თარიღი: 2015-03-09
- ↑ Sahney, Sarda; Benton, Michael J. (April 7, 2008). „Recovery from the most profound mass extinction of all time“. Proceedings of the Royal Society B. 275 (1636): 759–765. doi:10.1098/rspb.2007.1370. ISSN 0962-8452. PMC 2596898. PMID 18198148.
- ↑ Rybicki, Ed. (April 2008) Origins of Viruses. University of Cape Town. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2009-05-09. ციტატა: „Viruses of nearly all the major classes of organisms - animals, plants, fungi and bacteria / archaea - probably evolved with their hosts in the seas, given that most of the evolution of life on this planet has occurred there. This means that viruses also probably emerged from the waters with their different hosts, during the successive waves of colonisation of the terrestrial environment.“ ციტირების თარიღი: 2021-10-20.
- ↑ US Department of Commerce, National Oceanic and Atmospheric Administration. What are the vampire squid and the vampire fish? EN-US. ციტირების თარიღი: 2019-09-27
- ↑ Dell'Amore, Christine (April 24, 2014). „Meet Kryptodrakon: Oldest Known Pterodactyl Found in China“. National Geographic News. Washington, D.C.: National Geographic Society. ციტირების თარიღი: 2014-04-25.
- ↑ Chiappe, Luis M.; Dyke, Gareth J. (November 2002). „The Mesozoic Radiation of Birds“. Annual Review of Ecology and Systematics. 33: 91–124. doi:10.1146/annurev.ecolsys.33.010802.150517. ISSN 1545-2069.
- ↑ About > The Origins of Oaks. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2019-09-27. ციტირების თარიღი: 2019-09-28
- ↑ Karmin M, Saag L, Vicente M, et al. (April 2015). „A recent bottleneck of Y chromosome diversity coincides with a global change in culture“. Genome Research. 25 (4): 459–466. doi:10.1101/gr.186684.114. ISSN 1088-9051. PMC 4381518. PMID 25770088.
- ↑ Brown, Frank; Fleagle, John; McDougall, Ian (February 16, 2005). „The Oldest Homo sapiens“ (პრეს-რელიზი). Salt Lake City, UT: University of Utah. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2015-08-02. ციტირების თარიღი: 2015-03-10. მითითებულია ერთზე მეტი
|accessdate=და|access-date=(დახმარება) - ↑ Alemseged, Zeresenay; Coppens, Yves; Geraads, Denis (February 2002). „Hominid cranium from Homo: Description and taxonomy of Homo-323-1976-896“. American Journal of Physical Anthropology. 117 (2): 103–112. doi:10.1002/ajpa.10032. ISSN 0002-9483. PMID 11815945.
- ↑ International Stratigraphic Chart (v 2014/10) (PDF). International Commission on Stratigraphy. ციტირების თარიღი: 2015-03-11
- ↑ Blanchard, Ben (December 13, 2006). „INTERVIEW-Chinese river dolphin almost certainly extinct“. Reuters. ციტირების თარიღი: 2015-10-19.
- ↑ Lovgren, Stefan (December 14, 2006). „China's Rare River Dolphin Now Extinct, Experts Announce“. National Geographic News. Washington, D.C.: National Geographic Society. ციტირების თარიღი: 2015-10-18.
- ↑ „It's official: Caribbean monk seal is extinct“. msnbc.com. June 6, 2008. ციტირების თარიღი: 2015-03-11.
- ↑ Smith, B.D.; Zhou, K.; Wang, D.; Reeves, R.R.; Barlow, J.; Taylor, B.L. & Pitman, R. (2008). „Lipotes vexillifer“. IUCN Red List of Threatened Species. 2008. ციტირების თარიღი: 2015-10-19.
