არქეოპტერიქსი

არქეოპტერიქსი (ბერძნ. archaios (არქეო...) - ძველი და pteryx - ფრთა) (Archaepteryx lithographica) — უძველესი პრიმიტიული ნამარხი ფრინველი. ქალასა და ტვინის აგებულება არქეოპტერიქსს აახლოებს ქვეწარმავლებთან, რომელთაც იგი სხვა თავისებურებითაც (კბილოვანი ყბები, ბრჭყალიანი სამი თითი ფრთებადქცეულ წინა კიდურებზე, გრძელი კუდი, არაპნევმატური ძვლები და სხვა) ემსგავსება, მაგრამ სხეულის საერთო აგებულებით, შებუმბვლითა და ზოგი სხვა ნიშნით იგი უფრო ფრინველებს ეკუთვნის. არქეოპტერიქსს გარდამავალი ადგილი უჭირავს ქვეწარმავლებსა და ფრინველებს შორის. მისმა აღმოჩენამ დაამტკიცა ფრინველების ქვეწარმავლებისაგან წარმოშობა.

ჰუმბოლდტის მუზეუმის ნიმუში.

არქეოპტერიქსი პირველად იპოვეს 1860 ბავარიაში, ზოლინჰოფენის ზედა იურულ ლითოგრაფიულ ფიქლებში. სულ აღმოჩენილია სამი ჩონჩხი და ბუმბულის ანაბეჭდი.

წარმოშობა

არქეოპტერიქსი (რეკონსტრუქცია).

ქვეწარმავლებისგან ფრინველის წარმოშობა ერთბაშად არ მომხდარა; ეს პროცესი დიდხანს გრძელდებოდა. ფიქრობენ, მცირე ზომის ქვეწარმალები ხეზე ცხოვრობდნენ და ტოტიდან ტოტზე გადახტომის უნარიც ჰქონდათ. ამის გამო უკანა ფეხებზე უფრო გრძელი თითები განუვითარდათ, რომლებიც უფრო მოხერხებულად ეჭიდებოდნენ ტოტს. ერთ-ერთი თითი საწინააღმდეგო მიმართულებით იყო განვითარებული. წინა კიდურებზე მყოფი ქერცლები არქეოპტერიქსს ტოტიდან ტოტზე ხტომისას ეხმარებოდა. ამ ქერცლებიდან შემდეგ ბუმბული წრმოიშვა და წინა კიდურები თანდათან ფრთებად გადაიქცა. ამის გამო ფრთების თითები ნაკლებად განვითარდა. ამგვარად გაჩნდა უძველესი ფრინველი - არქეოპტერიქსი, რომელსაც ჯერ კიდევ შერჩენილი ჰქონდა ქვეწარმავლების ნიშნები.

პირველი მტკიცებულება, რომ ფრინველი არსებობდა გვიან, ჯერ იყო ერთი საშუალო ფრენის ბუმბული აღმოაჩინეს 1860 წელს. 1861 წელს ჩონჩხი და არსება იქნა აღმოჩენილი. ამ არქეოპტერიქსის ნიმუში ცნობილია, როგორც "ლონდონის ნიმუში" იმიტომ რომ ახლა არის ბრიტანეთის მუზეუმში, ლონდონში.

მას აქვს რეპტილიური კუდი და კლასიფიცირებული იქნებოდა როგორც რეპტილია, რომ არა მარცვლეულის კირქვაში შემონახულია ანაბეჭდები. აღმოჩენა პირველად აღწერილია ჰერმან ფონ მეიერის მიერ, 1861 წელს და ეწოდა Archaeopteryx (არქეოპტერიქსი) რაც ნიშნავს "ძველ ფრთას".

პირველი არქეოპტერიქსის ნიმუში ფაქტობრივად აღმოაჩინეს 1855 წელს, მაგრამ შეცდომით ეგონათ რომ იყო რეპტილია, ვიდრე ეს სწორად არ განსაზღვრა ჯონ ოსტრომმა, 1970 წელს. ყველაზე ცნობილი "ბერლინის ნიმუში" აღმოჩენილი იქნა 1877 წელს. არქეოპტერიქსს ფაქტობრივად შეეძლო ფრენა ხანგრძლივი დროის განმავლობაში. ზოგიერთი ამტკიცებს, რომ არქეოპტერიქსს შეძლო სიმაღლეზე ასვლა.

ლიტერატურა

• ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 1, თბ., 1975. — გვ. 599.