კრატონი
კრატონი (გერმ. kratos — ძალა, სიმაგრე) — კონტინენტური ლითოსფეროს ძველი და სტაბილური უბანი, რომელსაც არ შეხებია მნიშვნელოვანი ტექტონიკური აქტივობა ფანეროზოური ეონის განმავლობაში. წარმოდგენილია ფარითა და სტაბილური ბაქნით.[1]
| გადაჭიმულია დედამიწის ქერქი | ოკეანური ქერქი: 0–20 მლნ. 20–65 მლნ. >65 მლნ. |
კრატონი ძირითადად გავრცელებულია ტექტონიკური ფილების შიგნით. მისთვის დამახასიათებელია ორსართულიანი აგებულება: კრისტალურ ფუნდამენტად ცნობილი ქვედა სტრუქტურული სართული ჩამოყალიბებულია გვიანარქეულ-პროტეროზოურში, რომელიც აგებულია დანაოჭებული, ძლიერ მეტამორფული წყებებით.[2]
კრისტალური ფუნდამენტის გადარეცხილ ზედაპირზე უთანხმოდ დევს ზედა სრუქტურული სართული, რომელსაც დანალექ საფარს უწოდებენ. ეს არის ჰორიზონტული ან სუბჰორიზონტული შრეებრიობის მქონე, ძირითადად თხელი ზღვის ქანებით აგებულ წყებათა კომპლექსი, თუმცა მასში არცთუ იშვიათია ლაგუნური და კონტინენტური ქანებიც. გამონაკლისის სახით გვხვდება ვულკანური წარმონაქმნებიც. კრატონი ორი ფენისაგან შედგება. ერთ ფენას, რომელიც მხოლოდ ქვედა სტრუქტურული სართულით, ანუ კრისტალური ფუნდამენტით არის წარმოდგენილი, ფარი ეწოდება, ხოლო მეორე ფენას, ორსართულიანს, — ბაქანი, რომელიც ფარს ზოგიერთ ადგილში დანალექი ქანებით ფარავს.[2]
ზოგადი ცნობებირედაქტირება
კრატონების წარმოქმნის პროცესი კრატონიზაციის სახელწოდებით არის ცნობილი, თუმცა ბევრი რამ ამ პროცესში გაურკვეველია, მაგრამ პირველი კრატონული ხმელეთის მასები შესაძლოა არქეული ეონის განმავლობაში წარმოშობილიყო, რაზეც ალმასების ასაკი მიუთითებს, რომლებიც კრატონების ფესვებშია წარმოქმნილი და თითქმის ყოველთვის 2 მილიარდზე მეტი ან უფრო ხშირად, 3 მილიარდზე მეტი წლით თარიღდება.[3] არქეული ხნოვანების ქანები შეადგენენ მსოფლიოს ამჟამინდელი კრატონების მხოლოდ 7%-ს.[4] კრატონიზაცია სავარაუდოდ დასრულდა პროტეროზოურში. კონტინენტების შემდეგი განვითარება მიმდინარეობდა აკრეციის შედეგად კონტინენტის წყალქვეშა კიდეზე.[3] კრატონების ფესვების წარმოშობა დისკუსიის საგანია, თუმცა კრატონიზაციის დღევანდელი გაგება დაკავშირებულია ამერიკელი გეოფიზიკოსის თომას ჰილმან ჯორდანის მიერ გამოქვეყნებულ სტატიასთან ჟურნალ „Nature“-ში. ჯორდანმა ივარაუდა, რომ კრატონები იქმნება ზედა მანტიის არასრული მაღალი ხარისხის გალღობის შედეგად. ლღობის ასეთი მაღალი ხარისხი შესაძლოა არქეულში მანტიის მაღალი ტემპერტურის შედეგი ყოფილიყო.[5]
კრატონისთვის დამახასიათებელია ანომალიურად მძლავრი და მტკიცე ლითოსფერული ფესვები. კრატონების მაგალითია: ჩრდილოეთ ჩინეთის კრატონი, აღმოსავლეთ ევროპის კრატონი, ამაზონის კრატონი, კააპვაალის კრატონი, ჩრდილოეთ ამერიკის კრატონი და სხვა.
კრატონების ხანგრძლივი ეროზია ცნობილია „კრატონული რეჟიმის“ სახელწოდებით. იგი შეიცავს პედიპლანაციასა და ეჩპლანაციას, რომლებიც ქმნიან პენეპლენს. ეჩპლანაციის პროცესი დაკავშირებულია ჰუმიდურ, ხოლო პედიპლანაცია არიდულ და სემი-არიდულ კლიმატთან; გეოლოგიური დროის განმავლობაში კლიმატის ცვლილებას მოჰყვა შერეული წარმოშობის ე.წ. პოლიგენური პენეპლენების წარმოშობა.[6]
საბჭოთა კავშირში „კრატონის“ ნაცვლად გამოიყენებოდა ტერმინი „პლატფორმა“ ანუ „ბაქანი“.[7] დასავლურ ლიტერატურაში კრატონი, ფარი და ბაქანი განსხვავებული მნიშვნელობის მქონე ტერმინებია.[8] ამჟამად, რუსეთში კრატონი და პლატფორმა ანუ ბაქანი სინონიმებად განიხილება.
სიტყვა „კრატოგენი“ პირველმა შემოგვთავაზა ავსტრიელმა გეოლოგმა ლეოპოლდ კობერმა 1921 წელს, ხოლო 1940 წელს გერმანელმა გეოლოგმა ჰანს შტილემ „კრატოგენის“ ნაცვლად დაამკვიდრა საკუთრივ ტერმინი „კრატონი“.[9]
სქოლიორედაქტირება
- ↑ Lutgens, Frederick; Tarbuck, Edward (2016). Essentials of geology (13th edition). Pearson. ISBN 978-0-13-444662-2.
- ↑ 2.0 2.1 ღონღაძე, გურამ; ახალკაციშვილი, მარიამ (2018). გეოლოგიის საფუძვლები. თბილისი: თსუ. ISBN 978-9941-13-659-7.
- ↑ 3.0 3.1 Petit, Charles (18 December 2010). „Continental Hearts – Science News“. Science News. Society for Science & the Public. 178 (13): 24. ISSN 0036-8423.
- ↑ Stanley, Steven M. (1999). Earth System History. New York: W.H. Freeman and Company, გვ. 297–302. ISBN 0-7167-2882-6.
- ↑ Jordan, Thomas H. (August 1978). „Composition and development of the continental tectosphere“. Nature. 274 (5671): 544–548.
- ↑ Fairbridge, Rhodes W.; Finkl Jr., Charles W. (1980). „Cratonic erosion unconformities and peneplains“. The Journal of Geology. 88 (1): 69–86.
- ↑ Горная энциклопедия. — М.: Советская энциклопедия. Под редакцией Е. А. Козловского. 1984—1991.
- ↑ Parker, Sybil P. (Ed.). 1997. McGraw-Hill Dictionary of Geology and Mineralogy. New York: McGraw-Hill.
- ↑ Şengör, A.M.C. (2003) The Large-wavelength Deformations of the Lithosphere: Materials for a history of the evolution of though from the earliest times toi plate tectonics, Geological Society of America memoir, გვ. 331.