სტამბოლი
სტამბოლი (თურქ. İstanbul ისთანბულ), ისტორიულად ცნობილია, როგორც კონსტანტინოპოლი (ბერძ. Κωνσταντινούπολις, თურქ. Kostantiniyye — კონსტანტინიე) და ბიზანტიონი — თურქეთის უდიდესი და ყველაზე ხალხმრავალი ქალაქი. ქვეყნის ეკონომიკური, კულტურული და ისტორიული ცენტრი. ტრანსკონტინენტური ქალაქი ევრაზიაში, რომელიც მდებარეობს ბოსფორის სრუტის გასწვრივ (რომელიც ჰყოფს ევროპასა და აზიას), მარმარილოსა და შავი ზღვის სანაპიროზე. ქალაქის კომერციული და ისტორიული ცენტრი ევროპულ ნაწილშია, ხოლო ქალაქის მოსახლეობის დაახლოებით მესამედი აზიურ ნაწილში ცხოვრობს.[3] ქალაქი სტამბოლი არის ადმინისტრაციული ცენტრი ამავე სახელწოდების მეტროპოლიისა, სადაც 15 მილიონი ადამიანი ცხოვრობს.[4] მოსახლეობის რაოდენობთ სტამბოლი მსოფლიოს მე-5 უდიდესი ქალაქი და ევროპის ყველაზე დიდი ქალაქია. სტამბოლი განიხილება, როგორც ხიდი დასავლეთსა და აღმოსავლეთს შორის.
| ქალაქი | |
|---|---|
|
სტამბოლი თურქ. İstanbul თურქ. İstanbul | |
 | |
| ქვეყანა |
 თურქეთი |
| რეგიონი | მარმარილოს ზღვის |
| პროვინცია | სტამბოლი |
| კოორდინატები | 41°00′36″ ჩ. გ. 28°57′37″ ა. გ. / 41.01000° ჩ. გ. 28.96028° ა. გ. |
| ქალაქის მერი | ექრემ იმამოღლუ[1] |
| დაარსდა | 29 მაისი, 1453 |
| ფართობი | 5343 კმ² |
| ცენტრის სიმაღლე | 100 მეტრი |
| მოსახლეობა | 15 462 452 (2020)[2] |
| სასაათო სარტყელი | UTC+3 |
| სატელეფონო კოდი | 212 და 216 |
| საფოსტო ინდექსი | 34000–34990 |
| საავტომობილო კოდი | 34 |
| ოფიციალური საიტი | https://www.ibb.istanbul/en |
   | |
|
მსოფლიო მემკვიდრეობა UNESCO, ობიექტი № 356 ინგლ. • რუს. • ფრ. |
ძვ. წ. 660 წლამდე, სარაიბურნუს კონცხზე დაარსებული ქალაქი, სახელით ბიზანტიონი (ბერძ. Βυζάντιον), ისტორიაში ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი ადგილი გახდა. ახ. წ. 330 წელს, კონსტანტინოპოლის სახელით აღდგენილი ქალაქი თითქმის თექვსმეტი საუკუნის განმავლობაში რომისა და ბიზანტიის (330–1204 და 1261–1453), ლათინთა (1204-1261) და ოსმალეთის იმპერიის (1453-1922) დედაქალაქად ითვლებოდა.[5] რომისა და ბიზანტიის იმპერიის პერიოდში ქალაქი დიდი როლს თამაშობდა ქრისტიანობის გავრცელებაში, სანამ 1453 წელს ოსმალები დაიპყრობდნენ ქალაქს და ისლამური სამყაროს დასაყრდენად და ოსმალეთის ხალიფატის დედაქალაქად აქცევდნენ.[6]
სტამბოლის ისტორიული და სტრატეგიული ადგილმდებარეობა აბრეშუმის გზაზე,[7] რომელიც ევროპასა და ახლო აღმოსავლეთის სარკინიგზო ქსელების, შავი ზღვისა და ხმელთაშუაზღვისპირეთის მარშრუტის გზაზე მდებარეობს, ქალაქის კოსმოპოლიტური მოსახლეობის წარმოქმნის საფუძველი გახდა, თუმცა, ეს ფაქტი ნაკლებად შესამჩნევი იყო 1923 წლისთვის, როდესაც ყალიბდებოდა თურქეთის რესპუბლიკა. ომებს შორის პერიოდში ახალ დედაქალაქად ანკარის გამოცხადებამ ქალაქს უდიდესი მნიშვნელობა მიანიჭა. 1950-იანი წლებიდან ანატილიიდან ჩამოსული მიგრანტების ხარჯზე ქალაქის მოსახლეობა ათჯერ გაიზარდა, რამაც ქალაქის ადმინისტრაციული საზღვრების გაფართოება გამოიწვია.[8][9] XX საუკუნის დასასრულს დაარსებული ხელოვნების, მუსიკის, კინოს ფესტივალები და კულტურული ღონისძიებები დღემდე იმართება ქალაქში და მის სავიზიტო ბარათს წარმოადგენს. ქალაქის ინფრასტრუქტურის გაუმჯობესებამ წარმოშვა რთული სატრანსპორტო ქსელი.
ქალაქის ევროპის კულტურულ დედაქალაქად გამოცხადებიდან ხუთი წლის შემდეგ, 2015 წელს სტამბოლში დაახლოებით 12,56 მილიონი უცხოელი ტურისტი ჩავიდა, რამაც იგი მსოფლიოს მეხუთე ყველაზე პოპულარულ ტურისტულ მიმართულებად აქცია.[10] ქალაქის უდიდეს ღირსშესანიშნაობას წარმოადგენს მისი ისტორიული ცენტრი, ნაწილობრივ იუნესკოს მსოფლიო მემკვიდრეობის ძეგლთა სიაში შეტანილი, ხოლო ქალაქის კულტურული და გასართობი ნაწილი მდებარეობს ბუნებრივი ნავსადგურის, ოქროს რქის (ჰალიჩი) მეორე ნაპირზე, ბეიოღლუს რაიონში. გლობალურ ქალაქად განხილულ სტამბოლს,[11] გააჩნია მსოფლიოში ერთ-ერთ ყველაზე სწრაფმზარდი მეტროპოლიური ეკონომიკა.[12] ქალაქი ბევრი თურქული კომპანიის და მედიასაშუალების შტაბ-ბინის განლაგების ადგილია და მისი მოგება ქვეყნის მთლიანი შიდა პროდუქტის მეოთხედს შეადგენს.[13] საკუთარი გამოცოცხლებიდან და სწრაფი გაფართოებიდან მიღებული სარგებლის იმედით სტამბოლმა ოცი წლის განმავლობაში ხუთჯერ შეიტანა განაცხადი ზაფხულის ოლიმპიური თამაშების ჩატარების თაობაზე.[14]
ტოპონიმი
მთავარი სტატია: სტამბოლის სახელწოდებები.
ქალაქის პირველი ცნობილი სახელწოდებაა ბიზანტიონი (ბერძ. Βυζάντιον), რომელიც ძვ. წ. 660 წელს დაარქვეს დამაარსებელმა მეგარიელმა კოლონისტებმა.[15] ითვლება, რომ სახელწოდება მომდინარეობს საკუთარი სახელიდან — ბიზასი. ძველი ბერძნული ტრადიციის მიხედვით, ბიზასი ლეგენდარული მეფეა, რომელიც ბერძენი კოლონისტების ლიდერი იყო. თანამედროვე მეცნიერებს მიაჩნიათ, რომ სახელი ბიზასი ადგილობრივი თრაკიული ან ილირიული წარმოშობისაა და შესაბამისად, ეს ორი ხალხი ქალაქის ტერიტორიაზე მეგარიელებზე ადრე სახლობდნენ.[16]
მას შემდეგ, რაც ახ. წ. 330 წელს კონსტანტინე დიდმა ქალაქი რომის იმპერიის ახალ აღმოსავლეთ დედაქალაქად გადააქცია, ქალაქი ცნობილი გახდა, როგორც კონსტანტინოპოლი (ბერძნ. Κωνσταντινούπολις, კონსტანტინუპოლის), რაც „კონსტანტინეს ქალაქს“ ნიშნავს.[15] კონსტანტინემ სცადა ხელი შეეწყო ახალი სახელწოდების „ახალი რომის“ და მისი ბერძნული ვერსიის „Νέα Ῥώμη“ Nea Romē (ახალი რომი) დამკვიდრებას, მაგრამ ეს სახელწოდება ფართოდ ვერ გავრცელდა.[17] კონსტანტინოპოლი დასავლეთში ქალაქის ყველაზე გავრცელებული სახელი დარჩა თურქეთის რესპუბლიკის ჩამოყალიბებამდე, ასევე კოსტანტინეიე (ოსმ. قسطنطينيه) და ბე მაქამ-ე ქონსტანტინიიაჰ ალ-მაჰმიიაჰ (რაც ნიშნავს „კონსტანტინეპოლის დაცული ადგილი“) და ისტანბული ქალაქის ის სახელწოდებები იყო, რომლებსაც ალტერნატიულად იყენებდნენ ოსმალეთში, ოსმალების მმართველობის დროს.[18] თურქები სახელწოდება „კონსტანტინოპოლის“ გამოყენებას ოსმალების მმართველობის პერიოდისთვის (XX საუკუნის შუა წლებიდან), ისტორიული უზუსტობის მიუხედავად, დღეისთვის პოლიტიკურად არასწორად მიიჩნევენ.[19]
XIX საუკუნეში, ქალაქმა შეიძინა სხვა სახელებიც, გამოყენებული უცხოელების ან თურქების მიერ. ევროპელები კონსტანტინოპოლს მთელი ქალაქის აღსანიშნავად იყენებდნენ, მაგრამ სახელწოდება „სტამბოლს“ იყენებდნენ, როგორც თურქები, ქალაქის ისტორიული კედლით შემოსაზღვრულ ნახევარკუნძულის მიმართ, რომელიც მდებარეობს ჰალიჩისა და მარმარილოს ზღვას შორის.[19] პერა (მომდინარეობს ბერძნული სიტყვიდან „გასწვრივ“) გამოიყენებოდა ოქროს რქასა და ბოსფორს შორის არსებული ტერიტორიის მიმართ, მაგრამ თურქები ასევე იყენებდნენ სახელწოდებას ბეიოღლუ (დღეს ოფიციალურად ქალაქის ერთ-ერთი რაიონი).[20] ისლამბოლი (რაც ნიშნავს „ისლამის ქალაქს“ ან „სრული ისლამი“) ხშირად იყო გამოყენებული ქალაქის სახელწოდებად და ზოგიერთ ოსმალურ მონეტაზედაც იყო ამოტვიფრული,[21] მაგრამ რწმენას იმისა, ეს სტამბოლის წინამორბედი სახელწოდებაა, უარყოფს ის ფაქტი, რომ ეს უკანასკნელი გაცილებით ძველია და ოსმალთა მიერ ქალაქის აღებამდეც დასტურდება.[15]
სახელწოდება ისტანბული მომდინარეობს შუა საუკუნეების ბერძნული ფრაზისაგან „εἰς τὴν Πόλιν“ (იკითხება, როგორც ის ტიმ ბოლინ), რაც ნიშნავს „ქალაქში“[22] და ადგილობრივ ბერძნებს შორის გავრცელებული კონსტანტინოპოლისგან. ეს სახელწოდება ასახავდა ქალაქის სტატუსს, როგორც ერთადერთი მთავარი ქალაქს სიახლოვეს. ოსმალეთის სამყაროშიც დიდი იყო კონსტანტინოპოლის მნიშვნელობა, რაც აისახა ქალაქის ოსმალურ სახელწოდებაში „დერ საადეტი“ (Der Saadet), რაც ნიშნავს „კეთილდღეობის კარიბჭეს“. სხვა მოსაზრებით, ქალაქის სახელწოდება ძველი სახელწოდებიდან, კონსტანტინოპოლიდან პირდაპირ ჩამოყალიბდა, პირველი და მესამე მარცვალის ამოღებით.[15] თურქული ხალხური ეტიმოლოგია ქალაქის სახელწოდებას ისლამთან აკავშირებს,[23] რადგან ქალაქს ისლამბოლი ან ისლამბული ერქვა, რაც განპირობებული იყო ქალაქის ისლამური ოსმალეთის იმპერიის დედაქალაქად გამოცხადებით. ეს სახელწოდება თავდაპირველად ქალაქის დაპყრობის შემდეგ გაჟღერდა, ხოლო სახელწოდების გამოგონება, ზოგიერთი თანამედროვე მწერლის მიხედვით, სულთან მეჰმედ II-ს მიეწერება.[24] XVII საუკუნის ზოგიერთი ოსმალური წყარო, როგორიცაა ევლია ჩელები, აღწერს მას დროის საერთო თურქულ სახელწოდებად; XVII საუკუნის ბოლოდან XVIII საუკუნემდე, სახელწოდება ოფიციალურად გამოიყენებოდა. სახელწოდება „ისლამბოლი“ პირველად გვხვდება 1703 წლის მონეტაზე, სულთან აჰმედ III-ის დროს. მიუხედავად ამისა, სახელწოდება კონსტანტინოპოლი ინგლისურ ენაში XX საუკუნემდე გამოიყენებოდა. ქალაქის სახელწოდება სტამბოლი (თურქ. İstanbul) მხოლოდ მას შემდეგ გახდა ფართოდ გამოყენებადი, რაც თურქეთმა 1928 წელს ლათინური ანბანი მიიღო და მოუწოდა სხვა ქვეყნებს, გამოიყენონ ქალაქის თურქული სახელწოდება.[25][26]
ისტორია
მთავარი სტატია: სტამბოლის ისტორია.
XXI საუკუნის დასაწყისში, არქეოლოგების მიერ აღმოჩენილი ნეოლითის ხანის ნიმუშები მიუთითებენ, რომ სტამბოლის ისტორიული ნახევარკუნძული, ძვ. წ. VI ათასწლეულში იყო დასახლებული.[27] ეს ადრეული დასახლება მნიშვნელოვანია იმ პროცესისთვის, რომლის დროსაც, თითქმის ათასი წლის მანძილზე, ნეოლითის რევოლუცია ახლო აღმოსავლეთიდან ევროპისკენ განვითარდა, სანამ წყლის დონის მატების გამო, ყველაფერი წყალქვეშ არ აღმოჩნდა.[28][29][30][31] ქალაქის აზიური მხარის პირველი დასახლებაა ფიკირთეფეს ყორღანი, რომელიც სპილენძის ხანის პერიოდისაა და ხელოვნების ნიმუშების მეშვეობით თარიღდება ძვ. წ. 5500-დან 3500 წლამდე,[32] ხოლო ქალაქის ევროპულ მხარეს, ნახევარკუნძულის (სარაიბურნუს) მახლობლად, პირველი ათასწლეულის დასაწყისში თრაკიელების დასახლება იყო. თანამედროვე ავტორები მას უკავშირებენ თრაკიის ტოპონიმს ლიგოსს,[33] რომელიც პლინიუს უფროსმა აღნიშნა, როგორც ბიზანტიონის დასახლების ადრეული სახელწოდება.[34]
ქალაქის ისტორია იწყება დაახლოებით ძვ. წ. 660 წლიდან,[35][36][37] როდესაც ბერძენმა კოლონისტებმა მეგარიიდან ბოსფორის ევროპულ მხარეს ბიზანტიუმი დააარსეს. კოლონისტებმა ოქროს რქის მიმდებარედ აკროპოლისი ააშენეს, იმ ადგილზე, სადაც მანამდე თრაკიელების დასახლებები იყო, საიდანაც ქალაქის ეკონომიკის მართვა დაიწყეს.[38] ქალაქი, ძვ. წ. V საუკუნეში ხანმოკლე დროით სპარსეთის მმართველობის ქვეშ იყო, მაგრამ მალევე ბერძნებმა ბერძენ-სპარსელთა ომების დროს, დაიბრუნეს იგი.[39] ბიზანტიონი განაგრძობდა დელიანის ლიგის, ხოლო შემდგომ მისი მემკვიდრის, ათენის მეორე იმპერიის შემადგენლობაში არსებობას, სანამ ძვ. წ. 355 წელს არ მოიპოვა დამოუკიდებლობა.[40] რომაელებთან დიდი ხნის მოკავშირეობის შემდეგ, ახ. წ. 73 წელს იგი ოფიციალურად გახდა რომის იმპერიის ნაწილი.[41] ბიზანტიონის გადაწყვეტილება, რომაელი უზურპატორის — პესცენიუს ნიგერის მხარდაჭერა იმპერატორ ლუციუს სეპტიმიუს სევერუსის წინააღმდეგ, ქალაქს ძვირად დაუჯდა; ახ. წ. 195 წლის მიწურულს, დანებებისას, ორწლიანი ალყის შედეგად განადგურებული იყო.[42] ხუთი წლის შემდეგ, სევერუსმა ბიზანტიონის აღდგენა დაიწყო და ქალაქმა, ზოგიერთების გადმოცემით, თავის წინა კეთილდღეობასაც კი გაუსწრო.[43]
კონსტანტინოპოლისა და ბიზანტიის ერა
მთავარი სტატია: კონსტანტინოპოლი._by_Florentine_cartographer_Cristoforo_Buondelmonte.jpg)
324 წლის სექტემბერში, კონსტანტინე დიდი ფაქტობრივად მთელი რომის იმპერიის იმპერატორი გახდა.[44] ორი თვის შემდეგ, მან ბიზანტიუმის ნაცვლად ახალი, ქრისტიანული ქალაქის გეგმა შეიმუშავა. როგორც იმპერიის აღმოსავლეთი დედაქალაქი, ქალაქს დაერქვა „ახალი რომი“, თუმცა მას ფართოდ უწოდებდნენ კონსტანტინოპოლს, რომელიც XX საუკუნემდე დარჩა ქალაქის სახელწოდებად.[45] 330 წლის 11 მაისს, კონსტანტინოპოლი რომის იმპერიის დედაქალაქად გამოცხადდა, რომელიც მოგვიანებით თეოდოსიუს I-ის ორ ვაჟს შორის, 395 წლის 17 იანვარს, მის სიკვდილამდე გადანაწილდა, როდესაც ქალაქი აღმოსავლეთ რომის (ბიზანტიის) იმპერიის დედაქალაქი გახდა.[46]
კონსტანტინოპოლის დაარსება, კონსტანტინე დიდის ერთ-ერთი უმთავრესი მიღწევაა, რომლის შედეგად, რომის ძალაუფლება აღმოსავლეთით გადავიდა, რადგან ქალაქი ბერძნული კულტურისა და ქრისტიანობის ცენტრი გახდა.[46][47] ქალაქის მასშტაბით მრავალი ეკლესია აშენდა, მათ შორისაა იუსტინიანეს მეფობის დროს აშენებული აია-სოფია, რომელიც ათასი წლის მანძილზე მსოფლიოში ყველაზე დიდ საკათედრო ტაძრად რჩებოდა.[48] კონსტანტინემ, ასევე კონსტანტინოპოლის იპოდრომის რეკონსტრუქცია და გაფართოებაც დაიწყო, რომელიც ათასობით მაყურებელს იტევდა და V-VI საუკუნეებში გახდა სამოქალაქო ცხოვრების ძირითადი კერა, ისევე, როგორც აჯანყებების ადგილიც, მათ შორის ნიკას აჯანყებისა.[49][50] კონსტანტინოპოლის ადგილსამყოფელი ასევე უზრუნველყოფდა მის არსებობას დროთა განმავლობაში. მრავალი საუკუნის მანძილზე, ქალაქის კედლები და ზღვის ნაპირი, ევროპას აღმოსავლელი დამპყრობლებისგან და ისლამის გავრცელებისგან იცავდა.[47] შუა საუკუნეების დიდ ნაწილსა და ბიზანტიის ეპოქის უკანასკნელ პერიოდში, კონსტანტინოპოლი უდიდესი და ყველაზე მდიდარი ქალაქი იყო ევროპის კონტინენტზე და ზოგჯერ მსოფლიოშიც.[51][52]
კონსტანტინოპოლი, 1025 წელს ბასილი II-ის მმართველობის დასრულების შემდეგ, მუდმივ დაღმავლობას განიცდიდა. საბოლოო დარტყმა ქალაქს მიაყენა ვილარდოინის და ენრიკო დანდოლოს დაპყრობამ, მეოთხე ჯვაროსნული ლაშქრობის დროს, როდესაც ქალაქი ააოხრეს და გაანადგურეს.[53] მოგვიანებით იგი ლათინთა იმპერიის ცენტრად გადაიქცა, რომელიც კათოლიკე ჯვაროსნების მიერ შეიქმნა, მართლმადიდებლური ბიზანტიის იმპერიის ჩანაცვლების მიზნით.[54] აია სოფია კი 1204 წელს კათოლიკურ ეკლესიად გადაკეთდა. 1261 წელს ბიზანტიის იმპერია აღდგა, თუმცა დასუსტებულიყო.[55] კონსტანტინოპოლის ეკლესიები, თავდაცვითი ნაგებობები და ძირითადი შენობები უვარგისი იყო,[56] ხოლო ქალაქის მოსახლეობა რვა საუკუნის მანძილეზე ნახევარი მილიონიდან 100 ათასამდე შემცირდა. 1261 წლის გამარჯების შემდეგ, ქალაქის ზოგიერთი ძეგლი აღადგინეს, ხოლო ზოგი, როგორიცაა დეისის მოზაიკა აია სოფიასა და კარიეში, ახლად შეიქმნა.
ანდრონიკე II-ის მიერ შემუშავებულმა და გატარებულმა სხვადასხვა ეკონომიკურმა და სამხედრო სტრატეგიამ, როგორიცაა სამხედრო ძალების შემცირება, გამოიწვია იმპერიის შესუსტება და დაუცველი გახადა თავდასხმისგან.[57] XIV საუკუნის შუა რიცხვებში, ოსმალელმა თურქებმა დაიწყეს პატარა ქალაქებისა და სოფლების თანდათანობით დაპყრობა, რითაც შეძლეს კონსტანტინოპოლში მიმავალი მომმარაგებელი მარშრუტების ნელ-ნელა გაწყვეტა.[58] 1453 წლის 29 მაისს, რვა კვირიანი ალყის (რომლის დროსაც ბიზანტიის ბოლო იმპერატორი, კონსტანტინე XI მოკლეს) შემდეგ, სულთან მეჰმედ II „დამპყრობელმა“, კონსტანტინოპოლი საბოლოოდ აიღო და ქალაქი ოსმალეთის იმპერიის ახალ დედაქალაქად გამოაცხადა. ქალაქის აღებიდან რამდენიმე საათის შემდეგ, სულთანმა აია სოფიაში მივიდა და იმამი დაიბარა, რომ ტაძარი ისლამური რწმენის ნაგებობად გამოეცხადებინა, ამით დიდი ტაძარი იმპერიულ მეჩეთად გადაიქცა, რადგან ქალაქის მოსახლეობამ უარი თქვა მისი მშვიდობიანად გადაცემაზე.[59] სულთან მეჰმედმა კი თავისთავი ახალ „ქაისარ-ი რუმ“-ად (რაც ოსმალურად „რომის კეისრის“ ეკვივალენტია) გამოაცხადა და ოსმალეთის სახელმწიფო იმპერიად გადაკეთდა.[60]
ოსმალეთის და თურქეთის რესპუბლიკის ერა
კონსტანტინოპოლის დაპყრობის შემდეგ, მეჰმედ II დაუყოვნებლივ დაიწყო ქალაქის აღორძინებაზე ზრუნვა, რომელიც იმ დროისთვის უკვე ცნობილი იყო, როგორც სტამბოლი. მან მოუწოდა დაბრუნებისკენ მათ, ვინც ქალაქის ალყის დროს გაიქცა, ასევე ანატოლიის სხვადასხვა კუთხიდან ქალაქში გადმოასახლა მუსლიმები, ებრაელები და ქრისტიანები. მან მოითხოვა, რომ სექტემბრისთვის ხუთი ათასი ოჯახი გადმოესახლებინათ კონსტანტინოპოლში.[61] მთელი ისლამური იმპერიის ტერიტორიებიდან, ქალაქში გადმოასახლეს ომის ტყვეები და დეპორტირებული ხალხი: ამ ხალხს თურქულ ენაზე ეწოდათ „სიურგიუნი“, რაც „გადასახლებულს“ ნიშნავს.[62] თუმცა, ბევრი ადამიანი ქალაქიდან ისევ გაიქცა, ამავე დროს იყო ჭირის ეპიდემიის რამდენიმე შემთხვევა, შედეგად, 1459 წელს მეჰმედმა დეპორტირებულ ბერძნებს ქალაქში დაუბრუნების უფლება მისცა.[63] მან ასევე მოიწვია თავის დედაქალაქში ადამიანები მთელი ევროპის მასშტაბით, რომ შეექმნა კოსმოპოლიტური საზოგადოება, რაც გააგრძელა თავისი არსებობა ოსმალეთის სახელმწიფოს არსებობის დიდი ნაწილის განმავლობაში.[64] თუმცა, ჭირის ეპიდემია განაგრძობდა სტამბოლში არსებობას, იგი არსებობას განაგრძობდა დანარჩენი საუკუნეების მანძილზეც, როგორც ეს იყო 1520 წლიდან, რამდენიმე წლის განმავლობაში პატარა შესვენებებით ის თავიდან იჩენდა თავს: 1529 და 1533 წლებში, 1549 და 1552 წლებში, 1567 და 1570 წლებში. ეპიდემია თავდაპირველად წარმოიშვა დასავლეთში, ჰეჯაზსა და სამხრეთ რუსეთში.[65] თუმცა, ანატოლიაში მოსახლეობის ზრდამ, ხელი შეუწყო სტამბოლს აღედგინა თავისი დანაკარგი და შეენარჩუნა მოსახლეობის რაოდენობა დაახლოებით 500 000 მოსახლემდე, რომელიც 1800 წლამდე შენარჩუნდა. მეჰმედ II ასევე გაარემონტა ქალაქის დაზიანებული ინფრასტრუქტურა, მათ შორის ქალაქის მთლიანი წყლის სისტემა, ააშენა სტამბოლის დიდი ბაზარი და თოფქაფის სასახლე, რომელიც სულთნის ოფიციალური რეზიდენცია იყო.[66] დედაქალაქის ედირნედან (ადრიანოპოლისი) კონსტანტინოპოლში გადაყვანით, ახალი სახელმწიფო რომის იმპერიის მემკვიდრედ და გამგრძელებლად გამოცხადდა.[67]
_and_view_of_Pera,_Constantinople,_Turkey,_ca._1895.jpg)
ოსმალებმა სწრაფად შეცვალეს ქალაქი ქრისტიანობის ბურჯიდან ისლამური კულტურის სიმბოლოთი. დაფუძნდა რელიგიური ფონდები, ძვირფასი შემკულობით ასაშენებელი მეჩეთების დასაფინანსებლად, რომლებიც ხშირად სკოლებთან, საავადმყოფოებთან და საზოგადოებრივ აბანოებთან იყვნენ შეერთებულნი.[66] ოსმანებმა 1517 წელს გამოაცხადეს ხალიფატის სტატუსი, ხოლო სტამბოლი ამ უკანასკნელი ხალიფატის, ბოლო ოთხი საუკუნის განმავლობაში დედაქალაქად რჩებოდა.[6] სულეიმან დიდებულის მმართველობის პერიოდი, 1520-1566 წლები, იყო ოსმალეთის იმპერიის უდიდესი მხატვრული და არქიტექტურული მიღწევის პერიოდი; იმპერიის მთავარმა არქიტექტორმა, მიმარ სინანმა, ქალაქის რამდენიმე გამორჩეული ნაგებობა შექმნა, რა დროსაც ოსმალური ხელოვნება, კერძოდ კერამიკა, ვიტრაჟები, კალიგრაფია და მინიატურა ყვავოდა.[68] სტამბოლის მოსახლეობამ, XVIII საუკუნის ბოლოსთვის, 570 ათასი ადამიანი შეადგინა.[69]
XIX საუკუნის დასაწყისის აჯანყების პერიოდმა, გამოიწვია პროგრესული სულთანის მაჰმუდ II-ის აღზევება, რაც შემდეგ თანზიმატის პერიოდში გადაიზარდა, რამაც პოლიტიკურ რეფორმებს ბიძგი და ქალაქისთვის ახალი ტექნოლოგიების დანერგვის საშუალება მისცა.[70] ამ პერიოდში აშენდა ოქროს რქაზე ხიდები და სტამბოლი 1880-იან წლებში,[71] დანარჩენ ევროპას სარკინიგზო ქსელით დაუკავშირდა.[72] თანამედროვე საშუალებები, როგორიცაა წყალმომარაგების ქსელი, ელექტროენერგია, ტელეფონები და ტრამვაი, სტამბოლში თანდათანობით, მომდევნო ათწლეულებში დაინერგა, თუმცა უფრო გვიან, ვიდრე სხვა ევროპულ ქალაქებში.[73] მოდერნიზაციის ძალისხმევა არ ყოფილა საკმარისი იმისათვის, რომ იმპერიას თავი აეცილა დაკნინებისგან.
XX საუკუნის დასაწყისში, ახალგაზრდა თურქების რევოლუციამ ჩამოაგდო სულთან აბდულჰამიდ II და გააჩაღა რიგი ომები, რომლებიც აწუხებდა ავადმყოფი იმპერიის დედაქალაქს.[74] ბოლო ომის, პირველი მსოფლიო ომის შედეგად, კონსტანტინოპოლის ოკუპაცია მოჰყვა ბრიტანული, ფრანგული და იტალიური ძალების მიერ. ოსმალეთის იმპერიის ბოლო სულთანი მეჰმედ VI 1922 წლის ნოემბერში, ათათურქის მიერ გააძევებულიყო. მომდევნო წელს, კონსტანტინოპოლის ოკუპაცია ლოზანის ხელშეკრულების ხელმოწერისა და მუსტაფა ქემალ ათათურქის მიერ გამოცხადებული თურქეთის რესპუბლიკის აღიარებით დასრულდა.[75]
რესპუბლიკის ადრეულ წლებში, სტამბოლს ჩამოართვეს დედაქალაქის სტატუსი ანკარის სასარგებლოდ, რომელიც ახალი და სეკულარული ქვეყნის ისტორია, ოსმალეთის ისტორიიდან განაცალკევა.[76] 1940-იანი წლების ბოლოს და 1950-იანი წლების დასაწყისში, სტამბოლში დიდი სტრუქტურული ცვლილებები განხორციელდა, რადგან ქალაქის მასშტაბით აშენდა ახალი მოედნები, ბულვარები და გამზირები, ზოგჯერ ისტორიული ნაგებობების ხარჯზე.[77] სტამბოლის მოსახლეობა 1970-იან წლებში სწრაფად გაიზარდა, ვინაიდან ანატოლიიდან მოსახლეობის სწრაფი მიგრირება მოხდა ქალაქში, რომლებიც სამუშაო ადგილს ეძებდნენ სტამბოლის გარეუბანში აშენებულ ახალ ქარხნებში. ქალაქის მოსახლეობის მოულოდნელმა მკვეთრმა ზრდამ გამოიწვია საცხოვრებელ სახლებზე დიდი მოთხოვნილება, შედეგად ქალაქის მეტროპოლიურმა ტერიტორიამ, სოფლების და ტყეების ხარჯზე გაიზარდა.[78]
გეოგრაფია
მთავარი სტატია: თურქეთის გეოგრაფია და თურქეთის გეოლოგია.
სტამბოლი მდებარეობს თურქეთის ჩრდილო-დასავლეთ ნაწილში, რომელიც შედის მარმარილოს ზღვის რეგიონის შემადგენლობაში და რომლის საერთო ფართობი შეადგენს 5,343 კმ².[79][80][81] ბოსფორი, რომელიც ერთმანეთს აკავშირებს მარმარილოს ზღვასა და შავ ზღვას, ქალაქს ყოფს ევროპულ, თრაკიულ მხარედ, რომელიც მოიცავს ქალაქის ისტორიულ და ეკონომიკურ ცენტრს და აზიურ, ანატოლიურ მხარედ. შემდეგ ქალაქი იყოფა ოქროს რქად, რომელიც წარმოადგენს ბუნებრივ ნავსადგურს, სადაც დაარსდა ყოფილი ბიზანტიუმი და კონსტანტინოპოლი. დღევანდელი სტამბოლის გული, მარმარილოს ზღვის, ბოსფორისა და ოქროს რქის შესართავი, ათასობით წლის განმავლობაში აჩერებდა შეიარაღებულ ძალებს და დღემდეა ქალაქის ლანდშაფტის დამახასიათებელი ნიშანი.[47]
ქალაქ რომის მოდელის მსგავსად, ისტორიული ნახევარკუნძული შვიდი ბორცვის ხასიათს ატარებს, აქედან თითოეულ ბორცვს იმპერიული მეჩეთი ამშვენებს. ამ ბორცვებიდან ყველაზე აღმოსავლეთითაა სარაიბურნუ, რომელზეც მდებარეობს თოფქაფის სასახლე.[82] ოქროს რქის მეორე მხარეს კიდევ ერთი ბორცვია, სადაც მდებარეობს თანამედროვე ბეიოღლუს რაიონი. რელიეფის გამო, ბეიოღლუს შენობები ოდესღაც ტერასული საყრდენი კედლების დახმარებით აშენდა და გზები საფეხურის სახით იყო დაგებული.[83] იუსქიუდარის რაიონი, რომელიც ქალაქის აზიურ მხარეს მდებარეობს, ასევე ბორცვიან ხასიათს ატარებს, რომლის რელიეფი თანდათანობით ვრცელდება ბოსფორის სანაპიროზე, მაგრამ შემსიფაშასა და აიაზმას ლანდშაფტი უფრო მკვეთრია, ისევე როგორც კონცხის. სტამბოლის უმაღლესი წერტილია ჩამლიჯის ბორცვი, რომლის სიმაღლე შეადგენს 288 მეტრს.[83] სტამბოლის ჩრდილოეთ ნახევარს სამხრეთ სანაპიროსთან შედარებით უფრო მაღალი საშუალო სიმაღლე გააჩნია, სადაც ზოგიერთი ადგილის სიმაღლე 200 მეტრს აღემატება, ხოლო ზოგიერთი ნაწილი სანაპირო ზოლის ციცაბო კლდეებით ფიორდს ჰგავს, განსაკუთრებით ბოსფორის ჩრდილოეთ ნაწილში, სადაც იგი შავი ზღვისკენ იხსნება.
სტამბოლი მდებარეობს ჩრდილოეთ ანატოლიურ ნასხლეტთან, აფრიკისა და ევრაზიის ფილაქნის საზღვართან ახლოს. ნასხლეტების ეს ზონა, რომელიც ჩრდილოეთ ანატოლიიდან მარმარილოს ზღვამდე გრძელდება, პასუხისმგებელია ქალაქის ისტორიაში მომხდარ რამდენიმე სასიკვდილო მიწისძვრაზე. ამ სეისმური მოვლენებიდან ყველაზე დამანგრეველი იყო 1509 წლის მიწისძვრა, რამაც ცუნამი გამოიწვია, რომელიც ქალაქის კედლები შეანგრია და 10 000-ზე მეტი ადამიანი იმსხვერპლა. ცოტა ხნის წინ მომხდარმა, 1999 წლის იზმითის მიწისძვრამ, რომლის ეპიცენტრი იზმითთან მდებარეობდა, 18 000 ადამიანი იმსხვერპლა, მათ შორის 1 000 ადამიანი სტამბოლის გარეუბნებში. სტამბოლის მოსახლეობა კვლავ შეშფოთებულია, რადგან შესაძლებელია კიდევ უფრო კატასტროფული სეისმური მოვლენა მოხდეს უახლოეს მომავალში, რაც შესაძლებელია სტამბოლის სწრაფად მზარდი მოსახლეობის საცხოვრებელი ინფრასტრუქტურა დაანგრიოს, რადგან ახალი ინფრასტრუქტურული ობიექტები ხშირად არ აკმაყოფილებენ სეისმოლოგიურ სტანდარტებს.[84] სეისმოლოგები აცხადებენ, რომ 2030 წლისთვის, სტამბოლში 7,6 მაგნიტუდის მიწისძვრის საშიშროების რისკი 60%-ზე მეტი იქნება.[85][86]
კლიმატი
კიოპენის კლიმატის კლასიფიკაციის სისტემაში სტამბოლი ხმელთაშუა ზღვის, ნოტიო სუბტროპიკული და ოკეანური კლიმატის საზღვარზეა, რაც განპირობებულია მისი ადგილმდებარეობით გარდამავალ კლიმატურ ზონაში. ვინაიდან ზაფხულის თვეებში ნალექების რაოდენობა 20-დან 65 მმ-მდე მერყეობს, რაც განსაზღვრულია მისი ადგილმდებარეობით, ქალაქი არ შეიძლება იყოს კლასიფიცირებული მხოლოდ ხმელთაშუაზღვის ან ნოტიო სუბტროპიკული კლიმატით.[87][88][89] ქალაქის ზომიდან, მრავალფეროვანი რელიეფიდან, საზღვაო მდებარეობიდან და რაც მთავარია, სანაპირო ზოლიდან გამომდინარე, სტამბოლში სხვადასხვა მიკროკლიმატებია წარმოდგენილი. ქალაქის ჩრდილოეთი ნაწილისთვის, ისევე, როგორც ბოსფორის სანაპირო ზოლისთვის დამახასიათებელი ოკეანური და ტენიანი სუბტროპიკული კლიმატი, რაც განპირობებულია შავი ზღვის ტენიანობისა და მცენარეულობის შედარებით მაღალი კონცენტრაციის გამო. კლიმატი ქალაქის დასახლებულ რაიონებში, სამხრეთში, მარმარილოს ზღვის სანაპიროზე, თბილი, მშრალი და ნაკლებად ტენიანია.[90] ქალაქის ჩრდილოეთ ნაწილში წლიური ნალექი შეიძლება ორჯერ აღემატებოდეს (ბაჰჩექოი 1166.6 მმ) სამხრეთის, მარმარილოს ზღვის სანაპიროსას (ფლორია 635.0 მმ).[91] მნიშვნელოვანი განსხვავებაა ჩრდილოეთისა (ბაჰჩექოი 12.8 °C) და სამხრეთი სანაპიროების (ქართალი 15.03 °C) საშუალო წლიურ ტემპერატურათა შორის.[92] პროვინციის ნაწილები, რომლებიც დაშორებულია ორივე ზღვას, განსხვავდებიან კონტინენტური კლიმატის გავლენით, სადაც გაცილებით უფრო გამოხატულია დღე-ღამის და ზაფხულ-ზამთრის ტემპერატურული განსხვავებები. ზამთარში, პროვინციის ზოგიერთ ნაწილში ყინვაც ფიქსირდება.
სტამბოლის მუდმივად მაღალი ტენიანობით ხასიათდება, ძირითადად დილით 80% აღწევს.[93] ზუსტად ამის გამო, ნისლი ძალიან ხშირია, თუმცა, უფრო მეტად ქალაქის ჩრდილოეთ ნაწილში და ცენტრიდან დაშორებით.[90] მკვრივი ნისლი ხელს უშლის რეგიონში ტრანსპორტის მოძრაობას, მათ შორის ბოსფორზე გადაადგილებასაც, რაც ხშირია წლის შემოდგომა-ზამთრის პერიოდში, როდესაც ტენიანობა დღის მეორე ნახევარში კვლავ მაღალია.[94][95][96] ნოტიო პირობები და ნისლი, ზაფხულის თვეებში შუადღისთვის იფანტება, მაგრამ გრძელვადიანი ტენიანობა ზრდის ზაფხულის ზომიერად მაღალ ტემპერატურას.[93][97] ასეთ ზაფხულის თვეებში, მაღალი ტემპერატურა საშუალოდ დაახლოებით 29 °C შეადგენს, ხოლო ნალექი იშვიათია. აღსანიშნავია, რომ შესაძლო ნალექი მხოლოდ თხუთმეტი დღის განმავლობაში მოდის, რომელიც ივნისიდან აგვისტომდე გრძელდება.[98] ზაფხულის თვეებში, ასევე აღინიშნება ელჭექის ყველაზე მაღალი კონცენტრაცია.[99]
ზამთარი სტამბოლში გაცილებით მკაცრია, ვიდრე ხმელთაშუა ზღვის აუზის სხვა ქალაქებში, სადაც ტემპერატურა საშუალოდ 1-4 °C-მდე ეცემა.[98] შავი ზღვიდან ტბა-ეფექტის თოვლი საკმაოდ ხშირია, მიუხედავად იმისა, რომ რთულია პროგნოზირება თუ როგორი მძიმე იქნება მისი შედეგები ქალაქის ინფრასტრუქტურისთვის.[100] გაზაფხული და შემოდგომა გაცილებით რბილი, მაგრამ ხშირად ნესტიანი და არაპროგნოზირებადია; ცივი ქარი, რომელიც ჩრდილო-დასავლეთიდან და თბილი ქარი სამხრეთიდან, ზოგჯერ იმავე დღეს ტემპერატურის მერყეობას იწვევს.[97][101] საერთო ჯამში, სტამბოლში 130 დღეზე მოდის საშუალო წლიური ნალექი, რომელიც წელიწადში 810 მილიმეტრს შეადგენს.[98][102] ყველაზე მაღალი და ყველაზე დაბალი ტემპერატურა სტამბოლის ისტორიაში შეადგინა 40.5 °C და -16.1 °C. დღის ყველაზე დიდი ნალექები 227 მილიმეტრია, ხოლო ყველაზე მაღალი თოვლის საფარი 80 სანტიმეტრია.[103][104]
| ჰავის მონაცემები — სტამბოლი (სარიერი), 1950–2015 | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| თვე | იან | თებ | მარ | აპრ | მაი | ივნ | ივლ | აგვ | სექ | ოქტ | ნოე | დეკ | წლიური |
| რეკორდულად მაღალი °C | 22.0 | 23.2 | 29.3 | 33.6 | 34.5 | 40.0 | 41.5 | 39.6 | 36.6 | 34.0 | 26.5 | 25.8 | 41.5 |
| საშუალო მაღალი °C | 8.5 | 9.0 | 10.8 | 15.4 | 20.0 | 24.6 | 26.6 | 26.8 | 23.7 | 19.1 | 14.7 | 10.8 | 17.5 |
| საშუალო დღიური °C | 5.7 | 5.7 | 7.0 | 11.1 | 15.7 | 20.4 | 22.9 | 23.1 | 19.8 | 15.6 | 11.5 | 8.0 | 13.9 |
| საშუალო დაბალი °C | 3.2 | 3.1 | 4.2 | 7.7 | 12.1 | 16.5 | 19.5 | 20.1 | 16.8 | 13.0 | 8.9 | 5.5 | 10.9 |
| რეკორდულად დაბალი °C | −11.0 | −8.4 | −5.8 | −1.4 | 3.0 | 8.5 | 12.0 | 12.3 | 7.1 | 0.6 | −2.2 | −7.0 | −11.0 |
| საშუალო ნალექი (მმ) | 105.0 | 78.0 | 70.8 | 45.2 | 34.1 | 35.0 | 31.6 | 40.7 | 59.5 | 90.0 | 101.3 | 122.0 | 813.2 |
| ნალექიანი დღეები საშუალოდ (≥ 0,1 მმ) | 17.5 | 15.3 | 13.8 | 10.4 | 8.1 | 6.1 | 4.2 | 4.9 | 7.4 | 11.3 | 13.2 | 17.2 | 129.4 |
| საშუალო დღიური მზიანი საათები | 2.3 | 3.1 | 4.3 | 6.0 | 8.1 | 10.0 | 10.4 | 9.5 | 8.1 | 5.3 | 3.4 | 2.2 | 6.1 |
| შესაძლო მზის სინათლის პროცენტი | 23 | 28 | 36 | 46 | 58 | 67 | 69 | 68 | 68 | 48 | 34 | 24 | 47 |
| წყარო: თურქეთის სახელმწიფო მეტეოროლოგიური სამსახური (sun, 1960–2012)[98][102][105] | |||||||||||||
| ჰავის მონაცემები — სტამბოლი (ქირეჩბურნუ, სარიერი), 1949–1999 | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| თვე | იან | თებ | მარ | აპრ | მაი | ივნ | ივლ | აგვ | სექ | ოქტ | ნოე | დეკ | წლიური |
| საშუალო მაღალი °C | 8.3 | 8.7 | 10.3 | 15.2 | 19.6 | 24.2 | 26.0 | 26.1 | 23.3 | 19.0 | 14.8 | 10.9 | 17.2 |
| საშუალო დღიური °C | 5.5 | 5.5 | 6.7 | 10.9 | 15.4 | 20.1 | 22.4 | 22.6 | 19.5 | 15.5 | 11.6 | 8.1 | 13.7 |
| საშუალო დაბალი °C | 3.0 | 2.9 | 4.0 | 7.5 | 11.9 | 16.2 | 19.1 | 19.7 | 16.6 | 12.8 | 8.9 | 5.6 | 10.7 |
| საშუალო ნალექი (მმ) | 103.6 | 70.5 | 71.0 | 47.2 | 45.8 | 36.8 | 35.6 | 38.6 | 51.9 | 81.3 | 100.8 | 122.0 | 805.1 |
| თოვლიანი დღეები საშუალოდ (≥ 0,1 მმ) | 3.6 | 4.9 | 2.8 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.3 | 1.5 | 13.1 |
| წყარო: თურქეთის სახელმწიფო მეტეოროლოგიური სამსახური[106] (1949–1999) | |||||||||||||
| ჰავის მონაცემები — სტამბოლი (ვაჰჩექიოი, სარიერი), 1949–1999 | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| თვე | იან | თებ | მარ | აპრ | მაი | ივნ | ივლ | აგვ | სექ | ოქტ | ნოე | დეკ | წლიური |
| საშუალო მაღალი °C | 8.0 | 8.6 | 10.5 | 15.9 | 20.6 | 24.7 | 26.3 | 26.6 | 23.7 | 19.2 | 14.7 | 10.4 | 17.4 |
| საშუალო დღიური °C | 4.6 | 4.7 | 6.0 | 10.5 | 15.0 | 19.3 | 21.5 | 21.6 | 18.2 | 14.1 | 12.2 | 6.8 | 12.9 |
| საშუალო დაბალი °C | 1.7 | 1.6 | 2.8 | 6.4 | 10.7 | 14.5 | 17.0 | 17.6 | 14.2 | 10.8 | 6.9 | 3.9 | 9.0 |
| საშუალო ნალექი (მმ) | 152.1 | 100.1 | 105.2 | 57.2 | 45.8 | 40.5 | 37.4 | 54.1 | 67.3 | 118.2 | 135.1 | 175.4 | 1 088,4 |
| თოვლიანი დღეები საშუალოდ (≥ 0,1 მმ) | 4.6 | 5.2 | 3.9 | 0.1 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.5 | 3.0 | 17.3 |
| წყარო: თურქეთის სახელმწიფო მეტეოროლოგიური სამსახური[107] (1949–1999) | |||||||||||||
| სტამბოლის კლიმატური მონაცემები | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| თვე | იან | თებ | მარ | აპრ | მაი | ივნ | ივლ | აგვ | სექ | ოქტ | ნოე | დეკ | წელი |
| საშუალო ზღვის ტემპერატურა °C (°F) | 8.4 (47.1) |
7.7 (45.9) |
8.3 (46.9) |
10.2 (50.4) |
15.5 (59.9) |
21.3 (70.3) |
24.6 (76.3) |
24.9 (76.8) |
22.8 (73.0) |
18.4 (65.1) |
13.8 (56.8) |
10.5 (50.9) |
15.5 (60.0) |
| საშუალო დღიური დრო | 10.0 | 11.0 | 12.0 | 13.0 | 14.0 | 15.0 | 15.0 | 14.0 | 12.0 | 11.0 | 10.0 | 9.0 | 12.2 |
| საშუალო ულტრაიისფერი ინდექსი | 2 | 2 | 4 | 5 | 7 | 8 | 9 | 8 | 6 | 4 | 2 | 1 | 4.8 |
| წყარო: ამინდის ატლასი [108] | |||||||||||||
ქალაქის მიმოხილვა
| სტამბოლის ისტორიული ადგილები* | |
|---|---|
| იუნესკოს მსოფლიო მემკვიდრეობის ძეგლი | |
| |
| თოფქაფის სასახლის ახლო ხედი, პრინცის კუნძულების ფონზე | |
| ქვეყანა | თურქეთი
|
| ტიპი | კულტურული |
| კრიტერიუმები | I, II, III, IV |
| სია | 356 |
| რეგიონი** | ევროპა და ჩრდილოეთი ამერიკა |
| კოორდინატები | 41°00′36″ ჩ. გ. 28°57′37″ ა. გ. / 41.01000° ჩ. გ. 28.96028° ა. გ. |
| გაწევრიანების ისტორია | |
| გაწევრიანება | 1985 (მე-9 სესია) |
| * იხ. ინგლ. სახელი UNESCO-ს სიაში. ** იუნესკოს მიერ კლასიფიცირებული რეგიონი. | |
დღევანდელი ფათიჰის რაიონი, რომელიც სულთან მეჰმედ დამპყრობელის (თურქ. Fatih Sultan Mehmed) პატივსაცემად დაერქვა, ტერიტორიულად შეესაბამება იმას, რაც 1453 წელს ოსმალეთის დაპყრობამდე იყო, რაც მთელ ქალაქ კონსტანტინოპოლს (დღევანდელი ქალაქის ისტორიული ნაწილი) შეადგენს, რომელიც მდებარეობს ჰალიჩის სამხრეთ სანაპიროზე, შუა საუკუნეების გენუელების ციტადელის გალათას მოპირდაპირედ. გალათაში მდებარე გენუელების თავდაცვითი ნაგებობები, XIX საუკუნეში მეტწილად დაანგრიეს, გარდა გალათას კოშკისა, რათა ქალაქი ჩრდილოეთით გაფართოებულიყო.[109] დღეს გალათა (ქარაქიოი) ბეიოღლუს რაიონის (პერა) ერთ-ერთი კვარტალია, რომელიც სტამბოლის კომერციული და გასართობი ცენტრია და მოიცავს ისტიკლალის გამზირსა და თაქსიმის მოედანს.[110]
დოლმაბაჰჩეს სასახლე, რომელიც მთავრობის ადგილსამყოფელი იყო ოსმალეთის იმპერიის ბოლო პერიოდში, მდებარეობს ბეშიქთაშის რაიონში ბოსფორის ევროპულ სანაპიროზე, ბეიოღლუს ჩრდილოეთით. ბრწყინვალე პორტა (Bâb-Âli), რომელიც გახდა ოსმალეთის მთავრობისთვის მეტონიმი, თავდაპირველად გამოიყენებოდა იმპერიის კარიბჭესთვის (Bâb-ı Hümâyûn), რომელიც თოფქაფის სასახლის ყველაზე შორეულ ეზოში იყო, მაგრამ XVIII საუკუნის შემდეგ, ბრწყინვალე პორტას (ან უბრალოდ პორტა) სახელწოდების გამოყენება სავეზიროს (პრემიერ-მინისტრის) კარიბჭესთვის დაიწყეს, რომელიც ჯაღალოღლუს კვარტალში, თოფქაფის სასახლესთან ახლოს მდებარეობდა, სადაც სავეზირო (დიდი ვეზირი) და სხვა ვეზირთა ოფისები მდებარეობდა, სადაც ასევე უცხოელ დიპლომატებს ხვდებოდნენ. ყოფილი სოფელი ორთაქიოი, რომელიც მდებარეობს ბეშიქთაშის რაიონში და ამავე სახელწოდებას ატარებს ორთაქიოის მეჩეთი ბოსფორზე, მდებარეობს ბოსფორის ხიდთან ახლოს. ბოსფორის ორივე, ევროპულ და აზიურ სანაპიროებზე, ოსმალელი არისტოკრატებისა და ელიტის მიერ აშენებულია ძვირადღირებული საზაფხულო სასახლეები — იალები.[111] მოშორებით, ქალაქის შიგნით, შიდა საქალაქო მაგისტრალების გარეთ მდებარეობს ლევენთისა და მასლაქის კვარტლები, რომლებიც სტამბოლის მთავარი საქმიანი უბნებია.[112]
ოსმალეთის იმპერიის დროს, იუსქიუდარის და ქადიქიოის რაიონები, ტერიტორიულად ქალაქ სტამბოლის ფარგლებს გარეთ იყვნენ, რომლებიც ზღვის სანაპიროს დასასვენებელ კურორტებს განასახიერებდნენ, თაცისი ბაღებითა და იალებით. მაგრამ, XX საუკუნის მეორე ნახევარში, ქალაქის აზიური მხარე მნიშვნელოვანი ურბანულ ზრდა განიცადა. ქალაქის ამ ნაწილის გვიანმა განვითარებამ, გამოიწვია უკეთესი ინფრასტრუქტურის მოწყობა და ურყევი ურბანული დაგეგმარება, ქალაქის სხვა რაიონების უმრავლესობასთან შედარებით.[3] ქალაქის და ბოსფორის აზიური მხარე, სტამბოლის ევროპული ნაწილის ეკონომიკური და კომერციული ცენტრების გარეუბანს განასახიერებს, სადაც ქალაქის მოსახლეობის მესამედი ცხოვრობს, მაგრამ დასაქმებული მხოლოდ ქალაქის მოსახლეობის მეოთხედი.[3] XX საუკუნეში სტამბოლის ექსპონენტური ზრდის შედეგად, ქალაქის მნიშვნელოვანი ნაწილი შედგება გეჯექონდუსგან (სიტყვასიტყვით: „ღამით აშენებული“), რომლებიც უკანონოდ აშენებული ჩაცუცქული შენობებია.[113] დღეისათვის, ზოგიერთი გეჯექონდუების ტერიტორიას თანდათანობით ანგრევენ და თანამედროვე მასობრივი ბინებით ცვლიან.[114] უფრო მეტიც, მიმდინარეობს ფართომასშტაბიანი ჯენტრიფიკაციის და ურბანული განახლების პროექტები,[115] როგორიცაა, მაგალითად თარლაბაშში მიმდინარე განახლების პროგრამა.[116] აღსანიშნავია, რომ ზოგიერთ პროექტი, როგორიცაა სულუქულეში მიმდინარე, კრიტიკის წინაშე აღმოჩნდა.[117] თურქეთის მთავრობას ასევე გააჩნია ამბიციური გეგმები ქალაქის ევროპული მხარის დასავლეთით და ჩრდილოეთით გაზრდის მხრივ, რაც დაკავშირებულია მესამე აეროპორტის აშენებასთან. ქალაქის ახალი ნაწილები უნდა შეიცავდეს ოთხ სხვადასხვა დასახლებას თავიანთი განსაზღვრული ურბანული ფუნქციებით და 1,5 მილიონი მოსახლეობით.[118]
ქალაქს არ გააჩნია მთავარი საჯარო პარკი, მაგრამ არსებობს რამდენიმე მწვანე ტერიტორია. გიულჰანეს პარკი და ილდიზის პარკი, რომლებიც თავდაპირველად შედიოდა სტამბოლის ორი სასახლის, კერძოდ თოფქაფის სასახლისა და ილდიზის სასახლის ტერიტორიაზე, თურქეთის რესპუბლიკის პირველ ათწლეულში საჯარო პარკებად გადაიქცნენ.[119] კიდევ ერთი პარკი, რომელიც ფეთჰი ფაშას ჭალის ტყეა, მდებარეობს ქალაქის ანატოლიურ ნაწილში, ბოსფორის ხიდის მიმდებარე ტერიტორიაზე, ილდიზის სასახლის საპირისპიროდ. ქალაქის ევროპულ მხარეს, ფათიჰ სულთან მეჰმედის ხიდთან ახლოს, მდებარეობს ემირგიანის ჭალის ტყე, რომელიც ბიზანტიურ პერიოდში ცნობილი იყო, როგორც კიუპარადესი (Kyparades). ოსმალეთის პერიოდში, XVI საუკუნის დასაწყისში, ჭალის ტყის ტერიტორია ეკუთვნოდა ნიშანჩი ფერიდუნ აჰმედ ფაშას, სანამ XVII საუკუნეში ტერიტორია სულთან მურად IV-ის მიერ გადაეცემოდა სეფიანთა ამირას გიუნე ჰანს, საიდანაც მომდინარეობს ჭალის ტყის სახელწოდება — ემირგიანი. 47 ჰექტარის ჭალის ტყე მოგვიანებით, XIX საუკუნეში ეკუთვნოდა ოსმალეთის ეგვიპტესა და სუდანის ხედივს ისმაილ ფაშას. ემირგიანის პარკი ცნობილია მცენარეთა მრავალფეროვნებით და 2005 წლიდან, ყოველწლიურად აქ ტიტების ფესტივალი ტარდება.[120] სგპ-ის მთავრობის გადაწყვეტილება, რომ შეეცვალა ტაქსიმის გეზი პარკის დანიშნულება (პარკის ნაცვლად სავაჭრო ცენტრის აშენება), სადაც ოსმალეთის ეპოქაში სამხედრო ბარაკები იდგა (რომელიც 1921 წელს სტადიონად და შემდეგ, 1940 წელს გეზი პარკად გადაკეთდა), 2013 წელს მთელი ქვეყნის მასშტაბით საპროტესტო აქციების სერიაში გადაიზარდა, ფართო სპექტრის საკითხებით. ზაფხულის განმავლობაში სტამბოლის მოსახლეობაში პოპულარულია ბელგრადის ტყე, რომელიც ქალაქის ჩრდილოეთ ნაწილში, 5 500 ჰექტარზეა გაშლილი. ტყე თავდაპირველად, ბიზანტიის და ოსმალეთის ეპოქაში, ქალაქისთვის წყლის მიწოდებისთვის იყო გაშენებული.[121][122]
არქიტექტურა
მთავარი სტატია: სტამბოლის არქიტექტურა..jpg)
.JPG)
სტამბოლი, უპირველესყოვლისა ცნობილია თავისი ბიზანტიური და ოსმალური არქიტექტურით, მაგრამ ქალაქის შენობები ასახავს სხვადასხვა ხალხების და იმპერიების კულტურას, რომლებიც ადრე მმართავდნენ ქალაქს. გენუის და რომაული არქიტექტურის მაგალითები, სტამბოლში ოსმალური არქიტექტურის ნიმუშების გვერდზე კვლავ რჩება. კლასიკური ბერძნული პერიოდის არქიტექტურის არცერთი ნიმუში არ შემორჩა, მაგრამ რომაული არქიტექტურა უფრო მტკიცე აღმოჩნდა, ვიდრე ბერძნული. კონსტანტინოპოლის იპოდრომზე მდებარე, თეოდოსიუს I-ის მიერ შექმნილი ობელისკი, კვლავ თვალსაჩინო ადგილზეა სულთან აჰმედის მოედანზე, ხოლო IV საუკუნეში აშენებული ვალენტის აკვედუკის მონაკვეთი, შედარებით უცვლელად შემორჩა ფათიჰის რაიონის დასავლეთით.[124] იპოდრომიდან არც ისე შორს მდებარეობს ახ. წ. 330 წელს აღმართული კონსტანტინეს სვეტიც, რომელიც რომის ახალი დედაქალაქის აღსანიშნავად აღიმართა.[124]
ადრეული ბიზანტიური არქიტექტურა განაგრძო კლასიკური რომაული მოდელის თაღისა და გუმბათის მოწყობაში, მაგრამ გაუმჯობესა რიგი ელემენტები, როგორც ეს ჩანს წმინდა სერგიუსისა და ბაკუსის ეკლესიის მაგალითზე. სტამბოლში ყველაზე ძველი გადარჩენილი ბიზანტიური ეკლესია (მიუხედავად იმისა, რომ ნანგრევებშია) სტუდიის მონასტერია (მოგვიანებით გადაკეთებულია იმრაჰორის მეჩეთში), რომელიც 454 წელს აშენდა.[126] 1261 წელს კონსტანტინოპოლის უკან დაბრუნების შემდეგ, ბიზანტიელებმა შედარებით გააფართოვეს ქალაქში არსებული ორი ყველაზე მნიშვნელოვანი ეკლესია, კერძოდ ხორას და პამაკარისტოსის ეკლესია. ბიზანტიური არქიტექტურის მწვერვალი და სტამბოლის ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილი შენობა აია-სოფიას ტაძარია. 31 მეტრიანი დიამეტრის გუმბათით,[127] აია-სოფია საუკუნეების მანძილზე მსოფლიოს უდიდეს საკათედრო ტაძრად ითვლებოდა, რომელიც მოგვიანებით მეჩეთად გადაიქცა, ხოლო დღეს უკვე მუზეუმია.[48]
სტამბოლში ოსმალური არქიტექტურის უძველესი შემორჩენილი მაგალითებია ანადოლუჰისარისა და რუმელიჰისარის ციხეები, რომელიც ოსმალებმა ქალაქის აღების დროს ააგეს.[128] მომდევნო ოთხი საუკუნის მანძილზე, ოსმალებმა სტამბოლის ხედზე წაუშლელი შთაბეჭდილება მოახდინის, უზარმაზარი მეჩეთებისა და სასახლეების აშენებით. სასახლეებს შორის უმსხვილესი თოფქაფის სასახლეა, რომელიც მრავალფეროვან არქიტექტურულ სტილს მოიცავს, ჰარემის ინტერიერის ბაროკოს სტილით დაწყებული და ენდერუნის ბიბლიოთეკის ნეოკლასიკური სტილით დამთავრებული.[129] იმპერიული მეჩეთები მოიცავს ფათიჰის, ბაიაზიდის, იავუზ სელიმის, სულეიმანიეს, სულთან აჰმედისა (ლურჯი მეჩეთი) და ვალიდე სულთანის მეჩეთს, სადაც მათი უმრავლესობა XVI და XVII საუკუნეშია აგებული, ოსმალეთის იმპერიის განვითარების პიკზე. მომდევნო საუკუნეებში და განსაკუთრებით თანზიმატის რეფორმების შემდეგ, ოსმალეთის არქიტექტურა ევროპული სტილით შეიცვალა.[130] ამის საუკეთესო მაგალითია იმპერიული ნურუოსმანიეს მეჩეთი. ისტიკლალის გამზირის გარშემო მდებარე რაიონებში განლაგდა გრანდიოზული ევროპული საელჩოების შენობები და ნეორენესანსის, აღორძინებისა და არტ-ნუვოს სტილის შენობები, რომლებიც შემდგომში გავლენა მოახდინეს ბეიოღლუს რაიონში მდებარე სხვა შენობა-ნაგებობებზე, მათ შორის ეკლესიებზე, მაღაზიებზე, თეატრებსა და ოფიციალური სტატუსის მქონე შენობებზე, როგორიცაა დოლმაბაჰჩეს სასახლე.[131]
ადმინისტრაციული მოწყობა
მთავარი სტატია: სტამბოლის რაიონები და სტამბოლის კვარტლების სია.
2004 წლიდან, ქალაქ სტამბოლის მუნიციპალური საზღვარი ემთხვევა პროვინციის საზღვარს.[132] ქალაქი სტამბოლი, რომელიც პროვინციის დედაქალაქად ითვლება, იმართება სტამბოლის მეტროპოლიური მუნიციპალიტეტის მიერ, რომელიც აკონტროლებს ქალაქის 39 რაიონს.
ქალაქის ამჟამინდელი სტრუქტურა ფესვებით XIX საუკუნის თანზიმატის რეფორმებზე გადის, რომლის დროსაც ისლამური მოსამართლეები და იმამები ქალაქს დიდი ვეზირების სახელით ხელმძღვანელობდნენ. ფრანგული ქალაქების მოდელის შემოღების შემდეგ, რელიგიური სისტემა შეიცვალა მერისა და ქალაქის საბჭოს მმართველობის სისტემით, ხოლო თვით საბჭოები სტამბოლის მასშტაბით კონფესიური ჯგუფების (მილეთი) წარმომადგენლებით იყო დაკომპლექტებული. ბეიოღლუ ქალაქის პირველი რაიონი გახდა, რომელმაც თავისი მერი და საბჭო აირჩია, სადაც საბჭოს წევრები რაიონის ძველი მცხოვრებნი გახდნენ.[133] 1876 წლის ოსმალეთის კონსტიტუციის მიღების შემდეგ, ამოქმედებული კანონები მიზნად ისახავდნენ ქალაქის მასშტაბით ამ მოდელის გაფართოებას, როგორც პარიზის დაყოფის მსგავსად, მაგრამ, 1908 წლამდე ეს სრულად ვერ განხორციელდა, როდესაც სტამბოლი ოფიციალურად ცხრა პროვინციად დაიყო.[134][135] ეს სისტემა თურქეთის რესპუბლიკის დამფუძნებამდე გაგრძელდა, ხოლო სტამბოლი belediye-ედ (მუნიციპალიტეტად) გამოცხადდა, თუმცა, 1957 წელს მუნიციპალიტეტი ოფიციალურად გაუქმდა.[80][136]
1980-იანი წლების დასაწყისში, თურქეთის მასშტაბით, დაიწყეს მცირე დასახლებული პუნქტების შემოერთება მიმდებარედ მყოფ დიდ ქალაქებთან, რის შედეგადაც შეიქმნა სტამბოლის მეტროპოლიური მუნიციპალიტეტი.[137][138] სტამბოლის მეტროპოლიური მუნიციპალიტეტის მთავარი საკანონმდებლო ორგანოა მუნიციპალიტეტის საკრებულო, რომელშიც შედიან რაიონული საბჭოებიდან არჩეული წევრები.
მუნიციპალიტეტის საკრებულო პასუხისმგებელია საქალაქო საკითხებზე, მათ შორის ბიუჯეტის მართვაზე, სამოქალაქო ინფრასტრუქტურის შენარჩუნებაზე და მუზეუმების და ძირითადი კულტურული ცენტრების ზედამხედველობაზე.[139] იქიდან გამომდინარე, რომ ქალაქის მთავრობა მოქმედებს „ძლიერი მერის, სუსტი საკრებულოს“ ჩარჩოში, საკრებულოს ლიდერს – მეტროპოლიის მერს – აქვს გამჭვირვალობის ხარჯზე სწრაფი გადაწყვეტილებების მიღების უფლებამოსილება.[140] საკრებულო კონსულტირებას ახდენს მეტროპოლიის აღმასრულებელ კომიტეტთან (აღმასრულებელ ხელისუფლებასთან), თუმცა, კომიტეტს საკუთარი გადაწყვეტილებების მიღებაზე ასევე შეზღუდული უფლებამოსილება გააჩნია.[141] კომიტეტის ყველა წარმომადგენელს ნიშნავს მეტროპოლიის (ქალაქის) მერი და საკრებულო, ხოლო კომიტეტის თავმჯდომარე მერის მიერ რომელიმე არჩეული პირი ხდება.[141][142]
რაიონული საკრებულოები ძირითადად პასუხისმგებელნი არიან ნარჩენების მართვისა და თავიანთ რაიონებში სამშენებლო პროექტებზე. თითოეულ რაიონს გააჩნია საკუთარი ბიუჯეტი და შეუძლია მისი მართვა, თუმცა ქალაქის მერი იტოვებს უფლებას გადახედოს რაიონის გადაწყვეტილებებს. მუნიციპალიტეტის საკრებულოში შედიან ყველა რაიონის საკრებულოს წევრების 1/5 და მათ შორის რაიონის გამგებლებიც.[139] რაიონული საკრებულოს ყველა წევრს, მუნიციპალიტეტის საკრებულოს და ქალაქის (მეტროპოლიის) მერს, ხუთწლიანი ვადით ირჩევენ.[143] 2017 წლის 28 სექტემბრიდან, სტამბოლის მერი სამართლიანობისა და განვითარების პარტიის წარმომადგენელი მევლიუთ უისალია.[144]
ვინაიდან, სტამბოლის მეტროპოლიურ მუნიციპალიტეტსა და სტამბოლის პროვინციას ეკვივალენტური იურისდიქცია გააჩნია, პროვინციის მთავრობას მცირე უფლებამოსილება და პასუხისმგებლობა რჩება. სტამბოლის მეტროპოლიური მუნიციპალიტეტის მსგავსად, სტამბოლის სპეციალური პროვინციის ადმინისტრაციას ჰყავს გუბერნატორი, დემოკრატიულად არჩეული საკანონმდებლო ორგანო — პროვინციის პარლამენტი და აღმასრულებელი კომიტეტი (მთავრობა). მუნიციპალურ დონეზე აღმასრულებელი კომიტეტის მსგავსად, პროვინციის აღმასრულებელი კომიტეტი შედგება გენერალური მდივნისა და დეპარტამენტების ხელმძღვანელებისგან, რომლებიც კონსულტირებას გადიან პროვინციის პარლამენტთან.[142][145] პროვინციის ადმინისტრაციის მოვალეობები დიდწილად შემოიფარგლება სკოლების, რეზიდენციების, სამთავრობო შენობებისა და გზების შეკეთებისა და მოვლა-პატრონობისა და ხელოვნების, კულტურისა და ბუნების დაცვის ხელშეწყობით.[146] 2014 წლის 25 სექტემბრიდან, სტამბოლის პროვინციის გუბერნატორი ვასიფ შაჰინია.[147]
დემოგრაფია
მთავარი სტატია: თურქეთის დემოგრაფია და სტამბოლის პროვინცია.
|
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| წყარო: იან ლაჰმერი 2004 დაარქივებული 2018-01-31 საიტზე Wayback Machine. ,ჩანდლერი 1987, მორისი 2010,თურანი 2010 რესპუბლიკამდე ერის მაჩვენებლები[ა] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
ქალაქის მთელი ისტორიის მანძილზე, სტამბოლი მსოფლიოს უდიდესი ქალაქების სიაში შედის. ახ. წ. 500 წლისთვის, კონსტანტინოპოლში 400 000-დან 500 000-მდე ადამიანი ცხოვრობდა, ამით ქალაქი თავის წინამორბედს, რომსაც გაუსწრო, მსოფლიოს უდიდესი ქალაქის წოდების გზაზე.[149] XII საუკუნემდე, კონსტანტინოპოლმა მსოფლიოს ყველაზე დასახლებული ქალაქის წოდებისთვის, კონკურენტობას უწევდა სხვა მნიშვნელოვან ისტორიულ ქალაქებს, როგორიცაა ბაღდადი, ჩანანი, კაიფინი და მერვი. ქალაქმა აღარ დაიბრუნა მსოფლიოს უმსხვილესი ქალაქის წოდება, მაგრამ 1500-დან 1750 წლამდე დარჩა ევროპის უდიდეს ქალაქად, როდესაც მოსახლეობის რაოდენობით ლონდონს გაუსწრო.[150]
თურქეთის სტატისტიკის ინსტიტუტის შეფასებით, სტამბოლის მეტროპოლიური მუნიციპალიტეტის მოსახლეობა, 2014 წლის ბოლოსთვის 14 377 019 ადამიანს შეადგინდა, რაც ქვეყნის მოსახლეობის 19% უტოლდება.[4] ქალაქის მოსახლეობის 97-98% ცხოვრობს ქალაქის ფარგლებში, როდესაც ეს ციფრი 2007 წელს[151] 89%, ხოლო 1980 წელს 61% შეადგენდა.[152] მოსახლეობის 64.9% ცხოვრობს ქალაქის ევროპულ მხარეს, ხოლო 35.1% აზიურ მხარეს.[153] მიუხედავად იმისა, რომ ქალაქი მსოფლიოში სიდიდით მე-5 ადგილზეა, სტამბოლი საქალაქო არეალით 24-ე, ხოლო მოსახლეობის მეტროპოლიური რიცხვით მე-18 ადგილზეა, რადგან ქალაქის საზღვრები დაახლოებით უტოლდება აგლომერაციის (დასახლების) საზღვრებს. დღეს, სტამბოლი მოსკოვთან ერთად, ევროპის ერთ-ერთ უმსხვილეს ქალაქურ აგრომერაციას წარმოადგენს.[ბ] ქალაქის წლიური მოსახლეობის ზრდა 3.45% შეადგენს, რაც ყველაზე მაღალი მაჩვენებელია ეკონომიკური თანამშრომლობისა და განვითარების ორგანიზაციის (ეთგო) წევრი სახელმწიფოების 78 ქალაქს შორის. მოსახლეობის ზრდის მაღალი მაჩვენებელი, ქვეყნის მასშტაბით ურბანიზაციის ტენდენციას ასახავს, სადაც ეთგო-ს მეორე და მესამე ყველაზე სწრაფად მზარდი მეტროპოლიები, თურქული ქალაქები იზმირი და ანკარაა.[13]
სტამბოლის მოსახლეობის განსაკუთრებით სწრაფი ზრდა XX საუკუნის მეორე ნახევარს დაემთხვა, როდესაც ქალაქის მოსახლეობა 1950-დან 2000 წლამდე თითქმის 10-ჯერ გაიზარდა.[8] მოსახლეობის რიცხვის ზრდა გარკვეულწილად მოდის ქალაქის საზღვრების გაფართოებაზე, განსაკუთრებით 1980-დან 1985 წლამდე, როდესაც სტამბოლელების რაოდენობა თითქმის გაორმაგდა.[80] აღსანიშნავია, რომ ქალაქის მოსახლეობის ზრდა წინათ და ახლაც აღმოსავლეთ თურქეთიდან ჩამოსული მიგრანტების ხარჯზე ხდება, რომლებიც სამუშაო ადგილებისა და საცხოვრებელი პირობების გაუმჯობესების გამო ჩამოდიან. სტამბოლის მცხოვრებთა რიცხვი, რომლებიც ქვეყნის შვიდ ჩრდილოეთ და აღმოსავლეთ პროვინციიდან წამოსულია, რაოდენობრივად მეტია ვიდრე ამ პროვინციების მთლიანი მოსახლეობა. ასე, რომ სივასის და კასთამონუს პროვინციიდან წამოსული მოსახლეობა, სტამბოლის მოსახლეობაში ნახევარ მილიონზე მეტს შეადგენს.[9] სტამბოლის მოსახლეობაში უცხოელების წილი შედარებით მცირეა, სადაც მათი რაოდენობა 2007 წელს 42 228 მაცხოვრებელი შეადგინა.[156] ქალაქის მოსახლეობის მხოლოდ 28% ძირძველი სტამბოლელია.[157] ევროპულ მხარეს ყველაზე მჭიდროდ დასახლებული ტერიტორიები ქალაქის ცენტრიდან ჩრდილო-დასავლეთით, დასავლეთით და სამხრეთ-დასავლეთით მდებარეობს, ხოლო აზიური მხარის ყველაზე მჭიდროდ დასახლებული რაიონი იუსქიუდარია.[9]
რელიგიური და ეთნიკური შემადგენლობა
მთავარი სტატია: რელიგია სტამბოლში.
სტამბოლი, თავისი ისტორიის დიდ მანძილზე კოსმოპოლიტური ქალაქი იყო, მაგრამ ოსმალეთის იმპერიის დასასრულისკენ, ქალაქი უფრო ჰომოგენიზებული გახდა. როგორც თურქეთის, ისევე სტამბოლის მოსახლეობის უმრავლესობა მუსლიმია, კერძოდ ისლამის სუნიტური მიმართულების მიმდევრები არიან. სუნიტების უმრავლესობა ისლამური აზროვნების ჰანაფის მაზჰაბის მიმდევარია, თუმცა მუსლიმების 10% შაფი'ის მაზჰაბის მიმდევარია. ქვეყანაში უმსხვილესი არასუნიტი მუსლიმების სექტა, რომელიც 4,5 მილიონ თურქს ითვლის, ალევიტები არიან. სტამბოლში, მთელი ალევიტების მესამედი ცხოვრობს.[157] ისეთი მისტიკური მოძრაობები, როგორიცაა სუფისტები, თურქეთის რესპუბლიკის ჩამოყალიბების შემდეგ ოფიციალურად აკრძალეს, მაგრამ მათ კვლავ ჰყავთ უამრავი მიმდევარი.[158]
VI საუკუნეში, კონსტანტინოპოლის პატრიარქი მსოფლიოს პატრიარქად დანიშვნის შემდეგ იგი ფართოდ ცნობილია, როგორც მსოფლიოს 300 მილიონი მართლმადიდებელი ეკლესიის ლიდერი.[159] 1601 წლიდან, მსოფლიოს პატრიარქის რეზიდენცია სტამბოლის წმინდა გიორგის სახელობის ეკლესიაშია.[160] XIX საუკუნეში, სტამბოლის ქრისტიანები ძირითადად იყვნენ ან ბერძენი მართლმადიდებლები ან სომეხი ქრისტიანები.[161] თურქეთის მართლმადიდებლური ეკლესიის ცეტრი ასევე მდებარეობს სტამბოლში. XX საუკუნეში განვითარებული მოვლენების გამო, მათ შორის საბერძნეთსა და თურქეთს შორის 1923 წლის მოსახლეობის გაცვლის, 1942 წლის სიმდიდრე გადასახადის და 1955 წლის სტამბოლის არეულობის გამო, ბერძენი მოსახლეობის რაოდენობა მნიშვნელოვნად შემცირდა, რომლებიც თავდაპირველად კომპაქტურად ცხოვრობდნენ ქალაქის ფენერისა და სამათიას კვარტლებში. XXI საუკუნის დასაწყისში, სტამბოლის ბერძნული მოსახლეობის რაოდენობა 3 000 ადამიანს (როდესაც ეს ციფრი 1923 წელს 130 000, 1910 წელს 260 000, ჯამში კი 850 000 კაცს შეადგენდა) შეადგენდა.[162][163] სტამბოლში დღეს 50 000-დან 90 000-მდე სომეხი ცხოვრობს, ხოლო ოსმალეთის აღწერის მიხედვით, 1913 წელს ეს ციფრი დაახლოებით 164 000 შეადგენდა.[164]
სტამბოლში ყველაზე დიდი ეთნიკური უმცირესობა ქურთული საზოგადოებაა, რომლებიც წარმოშობით აღმოსავლეთ და სამხრეთ-აღმოსავლეთ თურქეთიდან არიან. მიუხედავად იმისა, რომ ქალაქში ქურთების ყოფნა ოსმალეთის ადრეული პერიოდით თარიღდება,[165] ქურთების ქალაქში მასიურად შემოდინება დაკავშირებულია თურქულ-ქურთულ კონფლიქტთან და PKK-ს აქტივობასთან (1970 წლების ბოლოდან).[166] ქალაქ სტამბოლის დაახლოებით 2-3 მილიონამდე მცხოვრები ეთნიკურად ქურთია, ანუ სტამბოლში უფრო მეტი ქურთი ცხოვრობს, ვიდრე მსოფლიოს სხვა ნებისმიერ ქალაქში.[167][168][169][170][171] ასევე ცხოვრობენ სხვა მნიშვნელოვანი ეთნიკური უმცირესობებიც, მაგალითად ბოშნაკები, რომლებიც კომპაქტურად არიან დასახლებული ქალაქის ბაირამფაშის რაიონში, სადაც რაიონის ძირითად მოსახლეობას წარმოადგენენ.[172] ბალათის კვარტალში ცხოვრობდნენ ძირძველი სეფარდი ებრაელების თემი, რომელიც პირველად 1492 წელს, ესპანეთიდან გაძევების შემდეგ ჩამოსახლდნენ.[173] სეფარდებამდე სტამბოლში რომანიოტი და აშქენაზი ებრაელები ცხოვრობდნენ, მაგრამ მათი რიცხვი მას შემდეგ დაიწია. დღეს, სტამბოლის მოსახლეობის 1% შეადგენენ აშქენაზები.[174][175] მათი რიცხვი ძირითადად ისრაელში ემიგრაციის შედეგად შემცირდა, სადაც მათი რიცხვი 1950 წელს 100 000-დან, 2005 წელს 18 000 დაიკლო, ხოლო მათი უმრავლესობა სტამბოლში ან იზმირში ცხოვრობდა.[176] ლევანტინები — ლითინელი ქრისტიანები, რომლებიც ოსმალეთის პერიოდში კომპაქტურად გალათას კვარტალში ცხოვრობდნენ, მნიშვნელოვანი როლი შეასრულეს XIX და XX საუკუნეებში სტამბოლის კულტურისა და არქიტექტურის ჩამოყალიბებაში. მათი რაოდენობა კლებულობს, მაგრამ მცირე რაოდენობით მაინც რჩებიან.[177] თურქეთსა და რამდენიმე აფრიკულ სახელმწიფოებს შორის (როგორიცაა სომალი და ჯიბუტი) ურთიერთთანამშრომლობის ზრდის შედეგად, მცირე რიცხვით ახალგაზრდა სტუდენტები და მუშახელი სტამბოლში ჩამოვიდა უკეთესი განათლებისა და დასაქმების შესაძლებლობების ძიებაში. არსებობს ასევე მცირე რიცხვით ნიგერიული, კონგოლეზური, კამერონული და ჩრდილოეთ აფრიკის საზოგადოების წარმომადგენლები.[178]
პოლიტიკა
| პარლამენტის წევრები სტამბოლიდან 2015 წლის თურქეთის საპარლამენტო არჩევნები 
|
|---|
| სგპ 46 / 88 |
| სრპ 28 / 88 |
| ხდპ 7 / 88 |
| ნმპ 7 / 88 |
| პარლამენტის წევრები სტამბოლიდან 2018 წლის თურქეთის საპარლამენტო არჩევნები |
|---|
| სგპ 43 / 88 |
| სრპ 27 / 88 |
| ხდპ 12 / 88 |
| ნმპ 8 / 88 |
| კპ 8 / 88 |
1995 წლიდან, სტამბოლის მოსახლეობა არჩევნებში გამარჯვებულ პარტიას აძლევს ხმას. 2002 წლიდან, სამართლიანობისა და განვითარების პარტია (სგპ) მოიპოვა ხმების უმრავლესობა ყველა საპარლამენტო და ადგილობრივ არჩევნებში. ქალაქის ელექტორატმა, ასევე მხარი დაუჭირა სგპ-ის მთავრობის ინიციირებულ კონსტიტუციურ რეფორმებს 2007 და 2010 წლის საკონსტიტუციო რეფერენდუმზე. 1994 წლის ადგილობრივ არჩევნებში, თურქეთის პრეზიდენტი და ყოფილი პრემიერ-მინისტრი რეჯეფ თაიფ ერდოღანი სტამბოლის მერად აირჩიეს, რომელიც ისლამისტური კეთილდღეობის პარტიის კანდიდატი იყო და პოპულარული ცენტრისტული პარტიების ხმების გაყოფის შედეგად, მან 25.1% შედეგით მათ გაუსწრო. კონსერვატიული პარტიები ტრადიციულად ძველ უბნებში იღებენ მაღალ შედეგეს, სადაც მაღალია მოსახლეობის სიმჭიდროვე, როგორიცაა ბაღჯილარი, ფათიჰი, სულთანბეილი და ესენლერი. ოპოზიციური ქემალისტური მემარცხენე-ცენტრისტული რესპუბლიკური სახალხო პარტია (სრპ), რომელიც ამჟამად მეორე პოლიტიკური ძალაა ქვეყანაში, როგორც სტამბოლში, ისე ქვეყნის მასშტაბით, დიდ მხარდაჭერას პოულობს უფრო სასოფლო ტიპის რაიონებიდან, როგორიცაა სილივრი, ჩათალჯა და სარიერი. წინა არჩევნებზე, სრპ-მ ქალაქის ურბანულ რაიონებში, როგორიცაა ბეშიქთაში, ბაქირქიოი, შიშლი და ქადიქიოი, ძლიერი მხარდაჭერა მოიპოვა. სრპ ზოგადად ძლიერია ქალაქის დასავლეთ ნაწილში, სადაც კონცენტრირებულია ახალი საცხოვრებელი ადგილები. სტამბოლს 39 რაიონი (საარჩევნო ოლქი) გააჩნია, რაც უფრო მეტია, ვიდრე თურქეთის რომელიმე სხვა პროვინციას. ვინაიდან, სტამბოლი თურქეთის უმსხვილესი ქალაქია, თურქულ პოლიტიკაში სტამბოლში გამარჯვება დიდწილად აღიქმება, როგორც გამარჯვება მთელ ქვეყანაში, რადგან არჩევნების ბედს დიდწილად სტამბოლის ელექტორატი წყვეტს. ამდენად, პოლიტიკური პარტიები საარჩევნო კამპანიის ფონდების მნიშვნელოვან ნაწილს სტამბოლის მეტროპოლიური მუნიციპალიტეტში გამარჯვებისთვის ხარჯავენ. არჩევნების მნიშვნელობიდან გამომდინარე, სტამბოლში დაფიქსირდა არჩევნების გაყალბების უდიდესი და ყველაზე სერიოზული შემთხვევები, მათ შორის 2014 წლის ადგილობრივი არჩევნების დროსაც.[179][180][181][182][183][184][185]
ქალაქის ამჟამინდელი მერი სრპ-ის წევრი ექრემ იმამოღლუა, რომელიც ბოლო ადგილობრივ არჩევნებში, პირველი და მეორე ტურის შედეგად გაიმარჯვა. თავის დროზე, სრპ-ის და საპარლამენტო ოპოზიციის ლიდერმა, ქემალ ქილიჩდაროღლუმ 2009 წლის ადგილობრივი არჩევნებში თოფბაშს დაუპირისპირდა, თუმცა წააგო არჩევნები. ის ამჟამად პარლამენტის წევრია სტამბოლიდან. 2007–2014 წლებში, პრემიერ-მინისტრი რეჯეფ თაიფ ერდოღანი, ასევე იყო პარლამენტის წევრი სტამბოლიდან. საერთო არჩევნებისთვის, ქალაქი დაყოფილია 3 საარჩევნო ოლქად, საიდანაც 88 დეპუტატი შედის თურქეთის პარლამენტში. 2014 წლის საპრეზიდენტო არჩევნებში, ქალაქის ელექტორატის 49.83% ხმა სგპ-ის კანდიდატს, თაიფ ერდოღანს მისცა. მიუხედავად იმისა, რომ ერდოღანმა ყველაზე მეტი ხმა მოიგო სტამბოლში, მისი მარცხი აშკარა იყო, რადგან ხმების 50%-ზე ნაკლები მიიღო. ოპოზიციურმა კანდიდატმა ექმელედინ იჰსანოღლუმ ხმების 41.08% მიიღო, ხოლო ხდპ-ის პრო-ქურთული და მემარცხენე კანდიდატი სელაჰათინ დემირთაში ხმების 9.09% მიიღო.[186] 2013 და 2014 წლებში, სტამბოლში დაწყებული ფართომასშტაბიანი სგპ-ის მთავრობის საწინააღმდეგო აქციების სერია, მთელ ქვეყანას მოიცვა.
2018 წლის თურქეთის საპარლამენტო არჩევნებში, ყველაზე მეტი ხმა და საპარლამენტო მანდატი სტამბოლიდან ისევ სგპ-მ მოიპოვა, სადაც 43 პარლამენტარი გაიყვანა.[187]
ეკონომიკა
მთავარი სტატია: სტამბოლის ეკონომიკა.
მუპ-ის დაზუსტებული მთლიანი შიდა პროდუქტით, რაც 301.1 მილიარდ დოლარს უდრის, სტამბოლმა 2011 წლის მსოფლიოს ქალაქებს შორის 29-ე ადგილი დაიკავა.[188] 1990-იანების შუა წლებიდან, სტამბოლის ეკონომიკა ეთკო-ს წევრი ქვეყნების მეტრო-რეგიონებიდან ერთ-ერთი ყველაზე სწრაფად განვითარებადია.[13] სტამბოლის წილზე მოდის თურქეთის მშპ-ის 27%, ასევე ქვეყნის სამრეწველო მუშა ხელის 20% ქალაქზე მოდის.[13][189] ქალაქის მთლიანი შიდა პროდუქტი ერთ სულ მოსახლეზე უფრო მაღალია, ვიდრე ეროვნული საშუალო მაჩვენებელი 70% და 50%-ით, რაც, თავის მხრივ, მაღალი ღირებულების დამატებით საქმიანობაზეა ფოკუსირებული. თურქეთის ეკონომიკაში თავისი მაღალი მოსახლეობისა და მნიშვნელოვანი წვლილის მქონე სტამბოლზე, ქვეყნის საგადასახადო შემოსავლის 2/5 მოდის.[13] სტამბოლში მცხოვრებ 37 მილიარდერზე, ამ გადასახადების მნიშვნელოვანი ნაწილი მოდის, რაც მსოფლიოს მასშტაბით მეხუთე ყველაზე მაღალი მაჩვენებელია.[190]
ქალაქის მასშტაბიდან გამომდინარე, როგორც მოსალოდნელია, სტამბოლს მრავალფეროვანი სამრეწველო ეკონომიკა გააჩნია, რომელიც აწარმოებს სხვადასხვა საქონელს: ზეთისხილს, თამბაქოს, სატრანსპორტო საშუალებებს და ელექტრონიკას.[189] მიუხედავად იმისა, რომ აქცენტი კეთდება მაღალი ღირებულების მქონე საშუალებების წარმოებაზე, ქალაქს საგრძნობლად აქვს განვითარებული მცირე ღირებულების საქონლის წარმოებაც, რაც სტამბოლის მთლიანი შიდა პროდუქტის 26%-ს შეადგენს, მაგრამ ქალაქის მთლიანი ექსპორტის 4/5 შეადგენს.[13] 2005 წელს, სტამბოლში დაფუძნებულმა კომპანიებმა 41.4 მილიარდი დოლარის ღირებულების ექსპორტი განახორციელეს, ხოლო იმპორტმა 69.9 მილიარდი დოლარი შეადგინა. ეს მაჩვენებლები, ეროვნულ შედეგებში შესაბამისად 57% და 60% შეადგინა.[191]
სტამბოლში მდებარეობს თურქეთის ერთადერთი საფონდო ბირჟა „ბორსა ისტანბული“, რომელიც აერთიანებს სტამბოლის საფონდო ბირჟას, სტამბოლის ოქროს ბირჟას და თურქეთის დერივატივების ბირჟას.[192] სტამბოლის ძველი საფონდო ბირჟა თავდაპირველად 1866 წელს ჩამოყალიბდა, როგორც ოსმალეთის იმპერიის საფონდო ბირჟა.[193] XIX და XX საუკუნეებში, გალათას კვარტალში მდებარე ბანკების გამზირი ოსმალეთის იმპერიის ფინანსური ცენტრი იყო, სადაც ოსმალეთის საფონდო ბირჟაც იყო განთავსებული.[194] ბანკების გამზირი, 1990-იან წლებამდე რჩებოდა სტამბოლის მთავარ საფინანსო რაიონად, სანამ თურქეთის ბანკების უმეტესობამ თავისი შტაბები არ გადაიტანეს ლევენთისა და მასლაქის თანამედროვე ცენტრალურ ბიზნეს რაიონში. 1995 წელს, სტამბოლის საფონდო ბირჟა (დღეს ბორსა ისტანბული) გადავიდა მისი ამჟამინდელი შტაბ-ბინის ადგილას, სარიერის რაიონში მდებარე ისტინიეს კვარტალში.[195] ასევე მიმდინარეობს ახალი ცენტრალური ბიზნეს რაიონის მშენებლობა ათაშეჰირის რაიონში, სადაც შემდგომში განთავსდება თურქეთის სხვადასხვა ბანკებისა და საფინანსო ინსტიტუტების შტაბები.[196]
.jpg)
ნავთობით მდიდარი შავი ზღვისა და ხმელთაშუაზღვისპირეთის მარშრუტის ერთადერთი საზღვაო მარშრუტი, ბოსფორი მსოფლიოში ერთ-ერთი ყველაზე დატვირთული ფარვატერია. სტამბოლის სრუტის მეშვეობით, ყოველწლიურად 200 მილიონი ტონა ნავთობი გადის, ხოლო ბოსფორზე მოძრაობა სამჯერ აღემატება სუეცის არხზე არსებულ დატვირთვას.[197] შედეგად, არსებობს ახალი არხის აშენების წინადადებები, ერთ-ერთი ცნობილია სტამბოლის არხის სახელით, რომელიც გულისხმობს ახალი არხის აშენებას არსებული სრუტის პარალელურად, ქალაქის ევროპულ მხარეს.[198] სტამბოლს სამი ძირითადი პორტი გააჩნია, ესენია ჰაიდარფაშას პორტი, ამბარლის პორტი და ზეითინბურნუს პორტი, ასევე არსებობს რამდენიმე მცირე პორტი და ნავთობ ტერმინალები ბოსფორისა და მარმარილოს ზღვის გასწვრივ.[199][200] ჰაიდარფაშას პორტი, რომელიც მდებარეობს ბოსფორის სამხრეთ-აღმოსავლეთ ბოლოში, 2000 წლის დასაწყისამდე სტამბოლის უდიდესი პორტი იყო. ჰაიდარფაშის პორტიდან ოპერაციების ამბარლის პორტში გადასვლის შემდეგ, იგეგმებოდა პორტის დახურვა.[201] 2007 წელს, ამბარლის პორტის წლიური სიმძლავრე, რომელიც ქალაქის დასავლეთ ნაწილში მდებარეობს, 1.5 მილიონი TEU-ს შეადგენდა (ჰაიდარფაშის 354 000 TEU-სთან შედარებით), რაც მას ხმელთაშუა ზღვის აუზის მეოთხე უმსხვილეს სატვირთო პორტად აქცევს.[202][203] ზეითინბურნუს პორტი სარგებლობს მისი სიახლოვით საავტომობილო გზებისა და ათათურქის საერთაშორისო აეროპორტთან,[204] ხოლო ქალაქის გრძელვადიანი გეგმები მოითხოვს უფრო მეტ კავშირს ყველა ტერმინალსა და საგზაო-სარკინიგზო ქსელს შორის.[205]
სტამბოლი, ტურისტებს შორის სულ უფრო პოპულარული ტურისტული მიმართულება ხდება, მაგალითად, თუ 2000 წელს 2.4 მილიონი უცხოელი ეწვია ქალაქს, ეს ციფრი 2015 წელს 12.56 მილიონი უცხოელი ტურისტი შეადგინა, რაც სტამბოლი მსოფლიოს მეხუთე ყველაზე პოპულარულ ქალაქად აქცია.[10][206] სტამბoლი, ანთალიიის შემდეგ, თურქეთის სიდიდით მეორე საერთაშორისო ტურისტული ცენტრია, რომელზეც უცხოელი ტურისტების მეოთხედს მასპინძლობს. სტამბოლის ტურისტული ინდუსტრია ევროპულ მხარეს კონცენტრირებულია, სადაც ქალაქის სასტუმროების 90% მდებარეობს. დაბალი და საშუალო ფასის სასტუმროები სარაიბურნუზე მდებარეობს. უმაღლესი კლასის სასტუმროები კი ქალაქის გასართობ და ფინანსურ ცენტრებშია კონცენტრირებული, რომელიც ჰალიჩის ჩრდილოეთით მდებარეობს. სტამბოლის სამოცდაათი მუზეუმიდან ყველაზე პოპულარული თოფქაფის მუზეუმი და აია-სოფიას ტაძარია, რომლებიც ყოველწლიურად 30 მილიონი დოლარის შემოსავალი მოაქვთ. ქალაქის გარემოსდაცვით გეგმაში მოცემულია, რომ სტამბოლში ისტორიული მნიშვნელობის მქონე 17 სასახლე, 64 მეჩეთი და 49 ეკლესიაა.[207]
კულტურა
მთავარი სტატია: სტამბოლის კულტურა._-_Mart_2013.JPG)
სტამბოლი ისტორიულად ცნობილია, როგორც კულტურული ცენტრი, მაგრამ ქალაქის კულტურული წინსვლა სტაგნაცია განიცადა მას შემდეგ, რაც თურქეთის რესპუბლიკამ ფოკუსირება ანკარაზე გააკეთა.[209] ახალმა ეროვნულმა მთავრობამ სხვადასხვა პროგრამები შეიმუშავა, რომლებიც მიმართული იყო თურქების მუსიკალურ ტრადიციების შეცვლისკენ, განსაკუთრებული აქცენტი კეთდებოდა ევროპულ მუსიკასთან დაახლოებაზე, მაგრამ ძირითადი მუსიკალური ინსტიტუტები, ღონისძიებები, უცხოელი კლასიკური მხატვრების ვიზიტები და გამოფენები პირველ რიგში ქვეყნის დედაქალაქში ტარდებოდა.[210] თურქეთის კულტურულ ცხოვრებას ღრმა ფესვები აქვს სტამბოლში, 1980 და 1990 წლებში სტამბოლმა კვლავ დაიბრუნა გლობალური სტატუსი, როგორც ქალაქი, რომლის კულტურული მნიშვნელობა არ არის მხოლოდ წარსულის დიდებაზე დამყარებული.[211]
XIX საუკუნის მიწურულს, სტამბოლმა რეგიონალური სამხატვრო ცენტრის სტატუსი დაიმკვიდრა, სადაც თურქი, ევროპელი და ახლო აღმოსავლელი ხელოვანები მოღვაწეობდნენ. მიუხედავად იმისა, რომ ხელისუფლება ცდილობდა ანკარის თურქეთის კულტურულ გულად გადაექცია, სტამბოლი 1970-იან წლებამდე ქვეყნის ხელოვნების უცვლელ ინსტიტუტად რჩებოდა.[212] 1980-იან წლებში, სტამბოლში დაფუძნდა ახალი უნივერსიტეტები და ხელოვნების ჟურნალები, შედეგად ანკარაში მოღვაწე მხატვრები გადმოვიდნენ სტამბოლში.[213] ბეიოღლუზე, რომელიც ქალაქის მხატვრულ ცენტრად ითვლება, მოღვაწეობენ ახალგაზრდა და ძველი თურქი მხატვრები, რომლებიც მანამდე საზღვარგარეთ ცხოვრობდნენ. თანამედროვე ხელოვნების მუზეუმები, მათ შორის სტამბოლის თანამედროვე ხელოვნების მუზეუმი, პერას მუზეუმი, საქიფ საბანჯის მუზეუმი და სანტრალისტანბული, 2000 წელს გაიხსნა, ქალაქის კოსმოპოლიტური ბუნების ხელშეწყობისთვის, აგრეთვე საგამოფენო სივრცეებისა და სააუქციონო სახლების გაფართოების მიზნით.[214] აღნიშნულმა მუზეუმებმა, ისტორიული ნახევარკუნძულზე მდებარე ძველი მუზეუმების პოპულარობამდე ჯერ კიდევ ვერ მიაღწიეს, მათ შორის სტამბოლის არქეოლოგიის მუზეუმის, რომელიც განასახიერებს თურქეთში თანამედროვე მუზეუმების აპოქას, და თურქული და ისლამური ხელოვნების მუზეუმის დონემდე.[207][208]
პირველი კინოჩვენება თურქეთში 1896 წელს, ილდიზის სასახლეში გაიმართა, სანამ ერთი წლის შემდეგ პარიზში საჯაროდ შედგებოდა ამ ტექნოლოგიის დებიუტი.[219] სწრაფად გაიზარდა კინოთეატრების რაოდენობა ბეიოღლუს რაიონში, სადაც თეატრების უდიდესი კონცენტრაციაა, კერძოდ კი ცნობილ გამზირზე — ისტიკლალზე (დამოუკიდებლობის გამზირი).[220] სტამბოლი ასევე ეროვნული კინემატოგრაფიის გულად გადაიქცა, თუმცა 1950-იან წლებამდე, თურქული კინომატოგრაფია თანმიმდევრულად არ განვითარებულა.[221] ამ სექტორის განვითარებასთან ერთად, სტამბოლი გახდა ყველაზე პოპულარული ადგილი თურქული დრამებისა და კომედიების გადაღებისთვის.[222] თურქეთის კინემატოგრაფია XX საუკუნის მეორე ნახევარში გააქტიურდა და ისეთი ფილმებით, როგორიცაა „Uzak“ (ქართ. შორი; 2002) და „მამაჩემი და ჩემი შვილი“ (2005), რომლის ორივე სტამბოლში გადაიღეს, ეროვნული ფილმები მნიშვნელოვან წარმატებას მიაღწიეს საერთაშორისო დონეზე.[223] სტამბოლი და მისი თვალწარმტაცი სილამაზე ასევე უმასპინძლა რამდენიმე უცხოურ ფილმს, მათ შორის „რუსეთიდან სიყვარულით“ (1963), „თოფქაფი“ (1964), „მსოფლიოც არ არის საკმარისი“ (1999) და „მისია სტამბოლი“ (2008).[224]
ამ კულტურული აღორძინების დროს ჩამოყალიბდა სტამბოლის ფესტივალები, რომელიც 1973 წლიდან დაიწყო თურქეთისა და მსოფლიოს სხვადასხვა ხელოვნების გამოფენების მოწყობა. თავდაპირველად, 1980-იანი წლების დასაწყისში თავისი ფუნქციონირება დაიწყო სტამბოლის საერთაშორისო კინოფესტივალი და სტამბოლის საერთაშორისო ჯაზ ფესტივალი. 1994 წლიდან თავისი ფუნქციონირება დაიწყო სტამბოლის ფესტივალი მუსიკისა და ცეკვების განხრით, რომელიც ცნობილია, როგორც სტამბოლის საერთაშორისო მუსიკის ფესტივალი.[225] 1987 წლიდან, სტამბოლის ფესტივალიდან წარმოშობილი ყველაზე ცნობილი ფესტივალი სტამბულის ბიენალეა. ბიენალეს ადრეული ხორცშესხმა მიზნად ისახავდა თურქული ვიზუალური ხელოვნების პოპულარიზება, ხოლო მას შემდეგ, რაც ფესტივალი გაიხსნა საერთაშორისო მხატვრებისთვის, გაიზარდა ბიენალეს პრესტიჟი და ერთ რიგზე დადგა ელიტარულ ბიენალებთან, როგორიცაა ვენეციის ბიენალე და სან-პაულოს ხელოვნების ბიენალე.[226]
დასვენება და გართობა
სტამბოლში უამრავი სავაჭრო ცენტრი არსებობს, ისტორიული ბაზრებიდან თანამედროვე სავაჭრო ცენტრებამდე. დიდი ბაზარი, რომელიც 1461 წლიდან არსებობს, მსოფლიოს უძველესი და უმსხვილეს გადახურული ბაზარია.[227][228] ასევე ცნობილია მაჰმუთფაშას ბაზარი — ღია ცის ქვეშ მოქმედი ბაზარი, რომელიც გაშლილი დიდ ბაზარსა და ეგვიპტის ბაზარს შორის, ეს ბოლო კი 1660 წლიდან არსებობს და სტამბოლის სანელებლების ცნობილი ბაზარია. Galleria Ataköy პირველი თანამდეროვე სავაჭრო ცენტრია თურქეთში, რომელიც 1987 წელს გაიხსნა.[229] ამ დროიდან იწყება ისტორიული ნახევარკუნძულის გარეთ ახალი სავაჭრო ცენტრების გახსნა. Akmerkez 1995 და 1996 წლებში სავაჭრო ცენტრების საერთაშორისო საბჭოს მიერ „ევროპის საუკეთესო“ და „მსოფლიოს საუკეთესო“ სავაჭრო ცენტრის ტიტულით დააჯილდოვა. Istanbul Cevahir, 2005 წელს, გახსნის დროს, ევროპის უდიდესი სავაჭრო ცენტრი გახდა. სავაჭრო ცენტრი „კანიონი“, 2006 წლის კომერციული მშენებლობის კატეგორიაში Cityscape Architectural Review-ის ჯილდო მოიპოვა.[228] İstinye Park ისტინიეში და Zorlu Center ლევენთან ახლოს, ქალაქის უახლესი სავაჭრო ცენტრებია, სადაც მდებარეობს მსოფლიოს ყველაზე ცნობილი და პოპულარული მოდის ბრენდების მაღაზიები. აბდი იფექჩის ქუჩა ნიშანთაშის კვარტალში და ბაღდათის გამზირი ქალაქის ანატოლიურ მხარეს, ქალაქის ელიტარული სავაჭრო უბნებია.[230][231]
სტამბოლი ცნობილია თავისი ისტორიული ზღვის პროდუქტების რესტორნებით. ქალაქის ყველაზე პოპულარული და მდიდრული ზღვის პროდუქტების რესტორნები მდებარეობს ბოსფორის (ნაწილობრივ ორთაქიოის, ბებექის, არნავუთქიოის, იენიქიოის, ბეილერბეისა და ჩენგელქიოის კვარტლებში) ნაპირზე. ქუმქაფიში, რომელიც მარმარილოს ზღვის სანაპიროზე მდებარეობს, საფეხმავლო ზონის გასწვრივ ორმოცდაათზე მეტი თევზის რესტორანი არსებობს.[232] ადალარი, რომელიც ქალაქის ცენტრიდან 15 კილომეტრის მანძილზე მდებარეობს, ასევე პოპულარულია ზღვის პროდუქტების რესტორნებით. თავისი რესტორნებით, ისტორიული საზაფხულო სასახლეებით და მშვიდი მანქანებისგან თავისუფალი ქუჩებით, ადალარი პოპულარული დასასვენებელი მიმართულებაა სტამბოლელებისთვის და ქალაქის უცხოელი სტუმრებისთვის.[233] სტამბოლი ასევე ცნობილია ოსმალეთის სამზარეულოს დახვეწილი და გამოცდილი კერძებით. თუმცა, 1960-იან წლებში დაწყებული სამხრეთ-აღმოსავლეთ და აღმოსავლეთ თურქეთიდან ემიგრანტების შემოდინების შემდეგ, ქალაქის სამზარეულოს სახე საუკუნის ბოლოსკენ შეიცვალა. ახლო აღმოსავლური სამზარეულოს გავლენით და კერძებით, როგორიცაა მაგალითად ქაბაბი, ქალაქის სასურსათო სცენაზე ახალი კერძები გაჩნდა და დამკვიდრდა. უცხოური სამზარეულოს მქონე რესტორნები, ძირითადად კონცენტრირებულია ბეიოღლუს, ბეშიქთაშის, შიშლის და ქადიქიოის რაიონებში.
სტამბოლი ცნობილია თავისი ღამის ცხოვრებით, ისევე როგორც მისი ისტორიული ტავერნებით, რომელიც საუკუნეების მანძილზე ქალაქის მრავალფეროვნების სიმბოლოა. ისტიკლალის გამზირზე მდებარეობს ყვავილების პასაჟი, სადაც დღეისთვის მდებარეობს ღვინის სახლი (ცნობილი როგორც მეიჰანე), ბარები და რესტორნები.[234] ისტიკლალის გამზირი, თავდაპირველად ცნობილი თავისი ტავერნებით, დღეისთვის გარდაიქმნა სავაჭრო ცენტრად, მაგრამ მიმდებარე ნევიზადეს ქუჩაზე კვლავ მდებარეობს მეღვინეები და ბარები.[235][236] ისტიკლალის გამზირის გარშემო მდებარე რამდენიმე სხვა უბანს რეკონსტრუქცია ჩაუტარდა, ბეიოღლუს ღამის ცხოვრების გაუმჯობესების მიზნით. ადრე კომერციული ქუჩები, დღეს უკვე გავსებულია ბარებით, კაფეებით და რესტორნებით, ცოცხალი მუსიკის თანხლებით.[237] სტამბოლის ღამის ცხოვრების სხვა უბნებია: ნიშანთაში, ორთაქიოი, ბებექი და ქადიქიოი.[238]
სპორტი
მთავარი სტატია: სტამბოლის სასპორტო ობიექტების სია.
სტამბოლში თურქეთის უძველესი სპორტული კლუბებია ჩამოყალიბებული. 1903 წელს დაარსებული ბეშიქთაში უძველეს სპორტულ კლუბად ითვლება. თავისი თავდაპირველი სტატუსით, როგორც თურქეთის ერთადერთი სპორტული კლუბი, ბეშიქთაში ხშირად წარმოადგენდა ოსმალეთის იმპერიასა და თურქეთის რესპუბლიკას საერთაშორისო სპორტულ შეჯიბრებში, რომელიც თავისი გუნდის ლოგოს შიგნით თურქეთის დროშას ატარებდა.[239] გალათასარაიმ და ფენერბაჰჩემ დიდ წარმატებას მიაღწიეს საერთაშორისო ტურნირებში, ასევე გალათასარაიმ 21-ჯერ და ფენერბაჰჩემ 19-ჯერ მოიპოვა თურქეთის საფეხბურთო სუპერლიგის ტიტული.[240][241][242] გალათასარაის და ფენერბაჰჩეს დიდი ხნის მეტოქეობა ახასიათებს, გალათასარაი დაარსებულია სტამბოლის ევროპულ ნაწილში და ფენერბაჰჩე ანატოლიურ ნაწილში.[241] სტამბოლს შვიდი კალათბურთის გუნდი ჰყავს: Anadolu Efes, ბეშიქთაში, დარიუშაფაქა, ფენერბაჰჩე, გალათასარაი, სტამბოლის მეტროპოლიური მუნიციპალიტეტი და ბუიუქჩექმეჯე. ყველა გუნდი ასპარეზობს თურქეთის კალათბურთის სუპერლიგაზე.[243]
2000 წლიდან, სტამბოლის სპორტული ობიექტების უმრავლესობა განახლდა ან აშენდა, რომ ქალაქს ადვილად შეეძლოს ზაფხულის ოლიმპიური თამაშებისთვის წინადადებების შეტანა. ათათურქის ოლიმპიური სტადიონი თურქეთის ყველაზე დიდი მრავალმიზნიანი სტადიონია, რომლის მშენებლობა 2002 წელს დასრულდა და არის IAAF-ის პირველი კლასის ობიექტი.[244] სტადიონმა 2005 წლის ჩემპიონთა ლიგის ფინალს უმასპინძლა და 2020 წელს, ისევ უმასპინძლებს ჩემპიონთა ლიგის ფინალს.[245] შუქრუ სარაჯოღლუს სტადიონი, რომელიც ფენერბაჰჩეს მთავარი მოედანია, მშენებლობის დასრულებიდან სამი წლის შემდეგ, 2009 წლის უეფას თასის ფინალს უმასპინძლა. თურქ-ტელეკომის სტადიონი, რომელიც 2011 წელს გაიხსნა, ალი სამი იენის სტადიონი ჩაანცვლა, რომელიც გალათასარაის მთავარი მოედანი იყო,[246][247] ხოლო ვოდაფონ პარკი, რომელიც 2016 წელს გაიხსნა, ინენიუს სტადიონი ჩაანაცვლა, როგორც ბეშიქთაშის მთავარი მოედანი, რომელმაც იმავე სეზონზე სუპერლიგაც მოიგო. ოთხივე სტადიონი უეფა-ს მეოთხე კატეგორიის (ყველაზე მაღალი) სტადიონია.[გ]
სინან ერდემის სპორტული დარბაზი, რომელიც ევროპის ყველაზე დიდი გადახურული არენაა, უმასპინძლე 2010 წლის კალათბურთის მსოფლიო ჩემპიონატის ფინალს, 2012 წლის მსოფლიო ჩამპიონათს ათლეტიკა, 2011-12 წლების ევროლიგას და 2016-17 ევროლიგის ოთხ ფინალს.[251] 2010 წელს სინან ერდემის სპორტული დარბაზის გახსნამდე, აბდი იფექჩის არენა სტამბოლის მთავარი დახურული არენა იყო, რომელმაც 2001 წელს ევროპის ევრობასკეტის ფინალებს უმასპინძლა.[252] 2000 წლიდან ეტაპობრივად გაიხსნა რამდენიმე სხვა გადახურული არენაც, მათ შორის ბეშიქთაშის BJK აქათლარის არენა, რომლებიც სტამბოლის სპორტული კლუბების მთავარი მოედანია. უახლესი ახალი არენაა 13 800 ადგილიანი იულქერის სპორტული და ღონისძიებათა დარბაზი, რომელიც 2012 წელს გაიხსნა და არის ფენერბაჰჩეს კალათბურთის გუნდის მშობლიური მოედანი.[253] მიუხედავად ასეთი დიდი სამშენებლო ბუმისა, თურქეთის წინადადება ზაფხულის ოლიმპიურ თამაშების ჩატარებაზე 2000, 2004, 2008, 2012 და 2020 წლების და 2012-2016 წლების ევროპის საფეხბურთო ჩემპიონატის ჩატარების უშედეგოდ დასრულდა.[254]
TVF ბურჰან ფელექის სპორტული დარბაზი — ქალაქის ერთ-ერთი ძირითადი ფრენბურთის არენაა, რომელიც მასპინძლობს ისეთ კლუბებს, როგორიცაა Eczacıbaşı VitrA, Vakıfbank S.K. და ფენერბაჰჩეს, რომლებიც მოიპოვეს ევროპისა და მსოფლიოს ჩემპიონატის მრავალი ტიტული.
2005–2011 წლაბში, ისტანბულ პარკის ავტოდრომი ფორმულა ერთის თურქეთის გრან პრის მასპინძლობდა.[255] ისტანბულ პარკი ასევე 2005 და 2006 წლებში მასპინძლობდა მსოფლიო ჩემპიონატს მსუბუქ ავტომობილთა შორის, რომელიც ევროპის ლე-მანსის სერიის ნაწილი იყო.[256][257] პარკი, 2005-2007 წლებში ასევე უმასპინძლა თურქეთის გრან პრის მოტოციკლეტებს შორის. 2000 წლის 12-13 აგვისტოს, სტამბოლში გაიმართა ფორმულა ერთის მოტორულ კატერებს შორის მსოფლიო ჩემპიონატი, რომელიც ბოსფორზე მოეწყო.[258] მოტორულ კატერებს შორის მსოფლიო ჩემპიონატის ბოლო რბოლა ბოსფორზე 2009 წლის 19-21 ივნისს ჩატარდა.[259] 1952 წელს დაარსებული სტამბოლის იახტ-კლუბი, ყოველ წელს სტამბოლისა და სტამბოლის გარშემო, იალქნიანი გემების ღონისძიებებს მასპინძლობს.[260][261] Turkish Offshore Racing Club ასევე მასპინძლობს იახტებით შეჯიბრს, როგორიცაა წლიური საზღვაო ძალების ნადავლი.[262]
მედია
სახელმწიფო მფლობელობაში არსებული რადიო და სატელევიზიო არხების უმრავლესობა დედაქალაქ ანკარაში მდებარეობს, მაგრამ სტამბოლი თურქული მედიის მთავარ ჰაბად რჩება. მედია ინდუსტრია თავისი ფესვებით ოსმალეთის იმპერიის დედაქალაქ სტამბოლამდე მოდის, სადაც 1831 წელს პირველი თურქული გაზეთი „თაქვიმ-ი ვექაი“ (საქმიანობის კალენდარი) გამოქვეყნდა. ჯაღალოღლუს ქუჩაზე, სადაც გაზეთი დაბეჭდა, ასევე ბაბ-ი ალის ქუჩა, სწრაფად გახდა თურქეთის ბეჭდური მედიის ცენტრი, ჰალიჩის გასწვრივ ბეიოღლუსთან ერთად.[263]
დღეს, სტამბოლში მრავალფეროვანი პერიოდული გამოცემები არსებობს. ყველაზე მასშტაბური ეროვნული გაზეთები სტამბოლშია დაფუძნებული, ანკარასთან და იზმირთან ერთად.[264] „Hürriyet“, „Sabah“, „Posta“ და „Sözcü“, ქვეყნის ოთხი ყველაზე გაყიდვადი გამოცემაა, სათაო ოფისით სტამბოლში, რომლებიც ყოველკვირეულად თითო 275 000-ზე მეტ გაზეთს ყიდის.[265] „Hürriyet“-ის ინგლისურენოვანი გამოცემა „Hürriyet Daily News“, 1961 წლიდან გამოიცემა, მაგრამ „Sabah“-ის ინგლისურენოვანი ყოველდღიური გამოცემა „Daily Sabah“, რომელიც 2014 წელს დაფუძნდა, გაყიდვებით გადაუსწრო მას. სტამბოლში ასევე რამდენიმე პატარა გაზეთიც იბეჭდება, მათ შორის პოპულარულია „Cumhuriyet“, „Milliyet“ და „Habertürk“.[264] სტამბოლში გამოიცემა სომხურენოვანი გაზეთებიც, კერძოდ, „ნორ-მარმარა“ და „ჯამანაქი“, ასევე ორენოვანი ყოველკვირეული „აგოსი“ სომხურ და თურქულ ენებზე.
რადიო მაუწყებლობა სტამბოლში 1927 წელს დაიწყო, როდესაც თურქეთის პირველი რადიო გადაცემა ემინონუს ცენტრალური საფოსტო განყოფილებიდან დაიწყო მაუწყებლობა. ამ გადაცემაზე კონტროლი, ისევე, როგორც სხვა რადიოსადგურებზე კონტროლი მომდევნო ათწლეულებში სახელმწიფო დაქვემდებარებაში არსებული თურქეთის რადიოსა და ტელევიზიის კორპორაციის (TRT) ხელში აღმოჩნდა, რამაც 1964–1990 წლებში რადიოსა და სატელევიზიო ეთერზე მონოპოლია დაამყარა.[266] TRT მართავს ოთხ ეროვნულ რადიოსადგურს: ამ სადგურებს მთელი ქვეყნის მასშტაბით გადამცემები ჰყავთ, რის შედეგადაც თითოეული ქვეყნის მოსახლეობის 90 პროცენტზე მეტს ფარავს, მაგრამ სტამბოლიდან მხოლოდ „რადიო 2“ მაუწყებლობს. სპორტული და საგანმანათლებლო პროგრამების გაშუქებით, „რადიო 2“ თურქეთში ყველაზე პოპულარული რადიოსადგურია.[266] სტამბოლის საჰაერო ტალღების სივრცე თურქეთში ყველაზე გადატვირთულია, სადაც ძირითადად თურქულენოვანი ან ინგლისურენოვანი რადიო მაუწყებლობაა. ერთ-ერთი გამონაკლისი, რომელიც ორივე ენაზე მაუწყებლობს, არის Açık Radyo (94.9 FM). თურქეთის ერთ-ერთი პირველი კერძო რადიო სადგური და პირველი უცხოური პოპულარული სიმღერების გადამცემი, სტამბოლის Metro FM (97.2 FM) გახდა. სახელმწიფო მფლობელობაში არსებული „რადიო 3“, რომლის რადიოცენტრი ანკარაშია განთავსებული, ასევე გადასცემს ინგლისურენოვან პოპულარულ მუსიკას. ინგლისურენოვან საინფორმაციო პროგრამებს უზრუნველყოფს ასევე „NTV Radyo“ (102.8 FM).[267]
TRT-ის საბავშვო ტელეარხი, TRT-ის ერთადერთი სატელევიზიო არხია, რომელიც მაუწყებლობს სტამბოლიდან.[268] სტამბოლში მდებარეობს რამდენიმე თურქული სადგურის შტაბ-ბინა და საერთაშორისო მედიის რეგიონალური შტაბი. სტამბოლში დაფუძნებული „Star TV“, TRT-ის მონოპოლიის დასრულების შემდეგ, თურქეთის პირველი კერძო სატელევიზიო ქსელი გახდა. Star TV და Show TV (ასევე მდებარეობს სტამბოლში), კვლავ პოპულარობით სარგებლობს ქვეყნის მასშტაბით, რომელიც თურქულ და ამერიკულ სერიალებს აშუქებს.[269] Kanal D და ATV, სტამბოლში დაფუძნებული არხები, სთავაზობენ თავიანთ მაყურებელს სერიალებისა და ახალი ამბების ნაზავს. NTV (აშშ-ის მედიასაშუალების MSNBC პარტნიორი) და Sky Turk, რომლებიც ასევე სტამბოლში განლაგდნენ, ძირითადად ცნობილი არიან მხოლოდ თურქულენოვანი საინფორმაციო საშუალებების სახით და მაყურებელს მარტო ახალ ამბებს სთავაზობენ. სტამბოლში რეგიონალური ოფისი გააჩნია ბრიტანულ BBC-ის, რომელიც მაუწყებლობს თურქულ ენაზე, ხოლო 1999 წელს ამერიკულმა საინფორმაციო არხმა CNN-მა ჩამოაყალიბა თურქულენოვანი CNN Türk.[270] 2000 წელს სტამბოლში დაფუძნდა ბიზნეს-გასართობი არხი CNBC-e.
განათლება
მთავარი სტატია: განათლება თურქეთში.
სტამბოლის უნივერსიტეტი, რომელიც 1453 წელს დაარსდა, თურქეთის უძველესი საგანმანათლებლო დაწესებულებაა. მიუხედავად იმისა, რომ უნივერსიტეტი თავდაპირველად, როგორც ისლამური სკოლა დაარსდა, XIX საუკუნეში სამართლის, მედიცინისა და მეცნიერების ფაკულტეტის გახსნის და თურქეთის რესპუბლიკის დაარსების შემდეგ, დაწესებულება სეკულარიზებული გახდა.[271] სტამბოლის ტექნიკური უნივერსიტეტი, რომელიც 1773 წელს დაარსდა, მსოფლიოს უძველესი უნივერსიტეტია, რომელიც მთლიანად მიძღვნილია საინჟინრო მეცნიერებებს.[272][273] ქალაქის რვა უმაღლესი დაწესებულებიდან, ორი საჯარო უნივერსიტეტია.[274] სტამბოლში სხვა ცნობილი სახელმწიფო უნივერსიტეტებია: მიმარ სინანის სახვითი ხელოვნების უნივერსიტეტი, რომელიც 1970 წლამდე თურქეთის ხელოვნების მთავარი ინსტიტუტი იყო[212] და მარმარის უნივერსიტეტი, რომელიც ქვეყანაში სიდიდით მესამე უდიდესი საგანმანათლებლო ინსტიტუტია.[275]
სტამბოლში დაარსებული უნივერსიტეტების უმრავლესობა მთავრობის მხარდაჭერით დაარსდა. ქალაქში ასევე არსებობს ცნობილი კერძო დაწესებულებებიც. სტამბოლში პირველი თანამედროვე კერძო უნივერსიტეტი, ასევე უძველესი ამერიკული სკოლა, რომელიც არსებობდა აშშ-ის ფარგლებს გარეთ, იყო რობერტის კოლეჯი, რომელიც 1863 წელს კრისტოფერ რობერტმა, რომელიც ამერიკელი ფილანტროპი იყო და საგანმანათლებლო მისიონერმა საირუს ჰემლინმა დააარსა. კოლეჯის საგანმანათლებლო პროგრამის ელემენტების ნაწილი 1971 წელს ბოსფორის უნივერსიტეტის ნაწილი გახდა, ხოლო დარჩენილი ნაწილი არნავუთქოიში მდებარე რობერტის კოლეჯის უმაღლეს სკოლაში განაგრძობს არსებობას.[276][277] 1982 წლის კონსტიტუციამდე, ქვეყანაში კერძო უნივერსიტეტები ოფიციალურად კანონგარეშე იყო გამოხცადებული, თუმცა, 1970 წლისთვის სტამბოლში 15 კერძო უმაღლესი სასწავლებელი არსებობდა. 1982 წლიდან აქეთ სტამბოლში ჩამოყალიბებული პირველი კერძო უნივერსიტეტი ქოჩის უნივერსიტეტი (დაარსდა 1992 წელს) გახდა და მას შემდეგ კიდევ ათეული გაიხსნა.[276] დღეს, სულ ცოტა 30 კერძო უნივერსიტეტია, მათ შორის სტამბოლის სავაჭრო უნივერსიტეტი და ქადირ ჰასის უნივერსიტეტი.[278] ახალი ბიოსამედიცინო კვლევისა და განვითარების ცენტრი, რომელიც „ბიო ისტანბულის“ სახელით არის ცნობილი, ბაშაქშეჰირში მშენებლობის ეტაპზეა და რომელიც მშენებლობის დასრულების შემდეგ, 15 000 მაცხოვრებელსა და 20 000 მუშას უმასპინძლებს.[279][280]
2007 წელს დაახლოებით 4 350 სკოლა იყო რეგისტრირებული ქალაქში, რომელთა ნახევარი დაწყებითი განათლების სკოლები იყვნენ. საშუალოდ, თითოეულ სკოლას 688 მოსწავლე ჰყავდა. ბოლო წლებში სტამბოლის საგანმანათლებლო სისტემა არსებითად გაფართოვდა, სადაც 2000-დან 2007 წლამდე საკლასო ოთახებისა და პედაგოგთა რაოდენობა თითქმის გაორმაგდა და მოსწავლეების რაოდენობა 60%-ზე მეტით გაიზარდა.[281] გალათასარაის ლიცეუმი, რომელიც 1481 წელს დაარსდა, როგორც გალათის სასახლის საიმპერატორო სკოლა, სტამბოლში უძველესი საშუალო სკოლა და ქალაქის მეორე უძველესი საგანმანათლებლო დაწესებულებაა. სკოლა სულთან ბაიაზიდ II-ის ბრძანებით აშენდა, რომელიც ცდილობდა მოსწავლეების მრავალფეროვანი სპექტრის გაერთიანებას თავისი მზარდი იმპერიის განმტკიცებისთვის.[282] ლიცეუმი არის თურქეთის ანატოლიის უმაღლესი სკოლებიდან ერთ-ერთი, რომელიც აერთიანებს ელიტარულ საჯარო სკოლებს, რომლებიც უფრო მეტ ყურადღებას აქცევენ უცხო ენებს. მაგალითად, გალათასარაის ლიცეუმი ფრანგული ენის სწავლებას სთავაზობს, ხოლო ანატოლიის უმაღლესი სკოლები სხვა ფილიალები, უპირველესყოვლისა, ასწავლიან ინგლისურს ან გერმანულ ენას, თურქულთან ერთად.[283][284] ქალაქში ასევე არსებობს უცხოური უმაღლესი სასწავლებლები, როგორიცაა „Liceo Italiano“, რომელიც XIX საუკუნეში დაარსდა უცხოელებისთვის.[285]
ქულელის სამხედრო ლიცეუმი, რომელიც უმაღლესი სამხედრო სკოლაა და მდებარეობს ჩენგელქიოიში, ბოსფორის პირას და ჰეიბელიადას საზღვაო ლიცეუმი, რომელიც მდებარეობს პრინცის ერთ-ერთ კუნძულზე, უმაღლესი სამხედრო სასწავლებლები იყო, რომლებიც სამი სამხედრო აკადემიის დამატებას წარმოადგენენ, კერძოდ სამხედრო-საჰაერო ძალების, სახმელეთო ჯარებისა და სამხედრო-საზღვაო ძალების აკადემიის. ორივე დაწესებულება დაიხურა. „დარიუშაფაქას“ ლიცეუმი ქვეყნის მასშტაბით უზრუნველყოფს უფასო განათლებით ყველა ბავშვს, რომელიც დაკარგა მინიმუმ ერთი მშობელი. დარიუშაფაქაში ბავშვი სწავლას იწყებს მეოთხე კლასიდან, სადაც ისწავლება ინგლისური ენა და დაწყებული მეექვსე კლასიდან, მეორე უცხო ენა, კერძოდ, გერმანული ან ფრანგული ენა.[286] ქალაქის სხვა ცნობილი საშუალო სასწავლებლებია: სტამბოლის ლიცეუმი (1884 წელს დაარსებული), ქაბათაშის ვაჟების ლიცეუმი (1908 წელს დაარსებული)[287] და ქადიქიოის ანადოლუს ლიცეუმი (1955 წელს დაარსებული).[288]
საჯარო მომსახურება
სტამბოლის პირველი წყალმომარაგების სისტემა ქალაქის ადრეული ისტორიის პერიოდს უკავშირდება, როდესაც აკვედუკებს (როგორიცაა ვალენტის აკვედუკი) წყალი ქალაქის მრავალრიცხოვან ცისტერნებში შეჰქონდა.[289] სულთან სულეიმან I-ის ბრძანებით, ქალაქში „ქირქჩეშმეს“ წყალმომარაგების ქსელი აშენდა და 1563 წლისთვის, ქსელი ყოველდღიურად 4 200 მ³ წყალს აწვდიდა 158 უბანს.[289] მოგვიანებით, საზოგადოების მოთხოვნის ზრდის საპასუხოდ, წყლის ხაზებით სხვადასხვა წყაროებიდან წყლის მიწოდება დაიწყო საზოგადოებრივ შადრევნებში, როგორიცაა აჰმედ III-ის შადრევანი.[290] დღეს, სტამბოლს ქლორირებული და გაფილტრული წყალმომარაგება გააჩნია, ასევე მიმდინარეობს ჩამდინარე წყლის გაწმენდა, რომელსაც მართავს სტამბოლის წყლისა და კანალიზაციის ადმინისტრაცია (İstanbul Su ve Kanalizasyon İdaresi, İSKİ).[291]
სილაჰთარაღის ელექტროსადგური, რომელიც ჰალიჩის გასწვრივ მდებარეობს ქვანახშირზე მომუშავე ქარხანა, 1914 წელს პირველი ტურბინის ამუშავებიდან 1952 წლამდე, სტამბოლის ელექტროენერგიის ერთადერთი წყარო იყო.[292] თურქეთის რესპუბლიკის დაარსების შემდეგ, ელექტროსადგურმა გაიარა რეკონსტრუქცია ქალაქის მზარდი მოთხოვნის დასაკმაყოფილებლად, რა დროსაც მისი სიმძლავრე 1923 წელს 23 მგვტ-იდან, 1956 წელს 120 მგვტ-მდე გაიზარდა.[292][293] შემდგომში, ეტაპობრივად მცირდებოდა სადგურის სიმძლავრე, სანამ 1983 წელს ელექტროსადგური საბოლოოდ რიგი მიზეზების გამო არ დაიხურა.[292] სახელმწიფოს მმართველობაში მყოფი თურქეთის ელექტროენერგიის სამმართველო (TEK), 1970 წელს დაარსებიდან 1984 წლამდე სრულ მონოპოლიას ფლობდა ელექტროენერგიის წარმოებასა და განაწილებაზე, თუმცა, მოგვიანებით როდესაც ხელისუფლებამ განაცალკევა ეს ორი ფუნქცია, შეიქმნა „თურქეთის ელექტროენერგიის გენერირების გადამცემი კომპანია“ (TEAŞ) და „თურქეთის ელექტროენერგიის სადისტრიბუციო კომპანია“ (TEDAŞ), ხოლო ელექტრომომარაგებას ახორციელებენ კერძო კომპანიები.[293]
ოსმალეთის ფოსტისა და ტელეგრაფის სამინისტრო 1840 წელს დაარსდა და პირველი საიმპერატორო საფოსტო ოფისი იენი ჯამის მახლობლად გაიხსნა. 1876 წლისთვის შეიქმნა პირველი საერთაშორისო საფოსტო ქსელი სტამბოლსა და ოსმალეთის იმპერიის გარე ტერიტორიებს შორის.[295] 1847 წელს, სულთან აბდულმეჯიდ I-მა სემიუელ მორზეს პირველი ოფიციალური ნებართვა მიაწოდა ტელეგრაფისთვის, ხოლო პირველი სატელეგრაფო ხაზის მშენებლობა სტამბოლსა და ედირნეს შორის დროულად, 1856 წელს ყირიმის ომის დასრულების შესახებ ცნობით დასრულდა.[296] 1881 წელს სტამბოლში პირველი სატელეფონი სისტემის გამოჩენის და 1909 წელს ქალაქში პირველი სატელეფონო ზარის გაცვლის შემდეგ, ფოსტისა და ტელეგრაფის სამინისტრო გადაკეთდა ფოსტის, ტელეგრაფის და ტელეფონის სამინისტროთ.[295][297] GSM ფიჭური ქსელები თურქეთში 1994 წელს შემოვიდა, ხოლო სტამბოლი პირველი ქალაქი გახდა, რომელიც აღნიშნული მომსახურება მიიღო.[298] დღეს, მობილურ და საკაბელო მომსახურებას კერძო კომპანიები უწევენ, მას შემდეგ, რაც 2005 წელს მოხდა თურქ-ტელეკომის პრივატიზება, რომელიც საფოსტო კავშირის, ტელეგრაფისა და ტელეფონის სამინისტროს მემკვიდრე იყო.[295][298] საფოსტო სერვისი რჩება „ფოსტისა და ტელეგრაფიის ორგანიზაციის“ (PTT) ქვეშ.[295]
2000 წელს სტამბოლში 137 საავადმყოფო იყო რეგისტრირებული, საიდანაც 100 კერძოს წარმოადგენდა.[299] თურქეთის მოქალაქეებს უფლება აქვთ სუბსიდირება მოახდინონ ჯანდაცვის სფეროში, კერძოდ ქვეყნის სახელმწიფო საავადმყოფოებში.[264] სახელმწიფო საავადმყოფოების გადატვირთულობისა და ნელი სამუშაო ტემპის გამო, კერძო საავადმყოფოები სასურველი ხდება მათთვის, ვისაც ამის შესაძლებლობა აქვს. კერძო საავადმყოფოების რაოდენობა მნიშვნელოვნად გაიზარდა გასული ათწლეულის მანძილზე, სადაც 2005 წლიდან 2009 წლამდე საავადმყოფოებში ამბულატორიული მომსახურების პროცენტული მაჩვენებლები 6%-დან 23%-მდე გაიზარდა.[264][300] კერძო საავადმყოფოების უმეტესობა, ისევე როგორც ზოგიერთი სახელმწიფო საავადმყოფო, აღჭურვილია თანამედროვე ტექნიკით, მათ შორის MRI-ის მანქანებით, ან არსებობს სამედიცინო კვლევითი ცენტრები.[301] თურქეთში, აშშ-ის ერთობლივი კომისიის მიერ აკრედიტებული საავადმყოფოების რიცხვი უფრო მეტია, ვიდრე მსოფლიოს ნებისმიერ სხვა ქვეყანაში, რომლების უმრავლესობა კონცენტრირებულია დიდ ქალაქებში. ჯანდაცვის მაღალი ხარისხი, განსაკუთრებით კერძო საავადმყოფოებში, ხელს უწყობს თურქეთში სამედიცინო ტურიზმის ბოლოდროინდელ ზრდას, რომელიც 2007-2008 წლებში 40 %-ით გაიზარდა.[302] ლაზერული ოფთალმოქირურგია განსაკუთრებით მოთხოვნადია სამედიცინო ტურისტებს შორის, რადგან თურქეთი ცნობილია ამ პროცედურის მაღალი დონით.[303]
ტრანსპორტი
მთავარი სტატია: საზოგადოებრივი ტრანსპორტი სტამბოლში.
სტამბოლის ძირითაი საავტომობილო გზებია 
, 
, 
და 
. ქმნის ქალაქის შიდა წრიულ გზას და კვეტს 15 ივლისის გმირების ხიდს (ბოსფორის პირველი ხიდი), ხოლო ქმნის ქალაქის გარე წრიულ გზას, რომელიც კვატს ფათიჰ სულთან მეჰმედის ხიდს (ბოსფორის მეორე ხიდი). აგრძელებს მარშრუტს დასავლეთით, ედირნესკენ და აგრძელებს მარშრუტს აღმოსავლეთით, ანკარამდე. , და ნაწილია ევროპული მარშრუტის E80 (იგივე ტრანსევროპული საავტომობილო გზა), რომელიც იწყება პორტუგალიაში და მთავრდება თურქეთ–ირანის საზღვარზე. 2011 წელს, ბოსფორის პირველი და მეორე ხიდი ყოველდღიურად 400 000-მდე ავტომობილს ატარებდა.[304] 2016 წლის 26 აგვისტოს, გაიხსნა სულთან სელიმ იავუზის ხიდი (ბოსფორის მესამე ხიდი).[305] გარემოსდაცვითი ჯგუფები შიშობენ, რომ მესამე ხიდი საფრთხეს შეუქმნის სტამბოლის ჩრდილოეთში დარჩენილ მწვანე ადგილებს.[306][307] თურქეთის აზიურ და ევროპულ მხარეს შორის საავტომობილო სატრანსპორტო საშუალებებით გადაადგილებისთვის გათვალისწინებული სამი ხიდის გარდა, არსებობს ასევე ორსართულიანი გვირაბი ბოსფორის სრუტის ქვეშ — ევრაზიის გვირაბი, რომელიც 2016 წლის 20 დეკემბერს გაიხსნა და რომლის სიგრძე 14,6 კილომეტრს შეადგენს.[308]
სტამბოლის საქალაქო საზოგადოებრივი ტრანსპორტის სისტემა შედგება ტრამვაის, ფუნიკულიორი, მეტროპოლიტენის, საავტობუსო ხაზებისა და ბორნების ქსელისგან. 2009 წლიდან შემოიღეს გადახდის ინტეგრირებული საშუალება, კერძოდ უკონტაქტო Istanbulkart, ასევე მუშაობს ძველი გადახდის ელექტრონული საშუალება Akbil-ი.[309] ტრამვაის ხაზი სტამბოლში 1872 წელს გაიხსნა, როდესაც ტრამვაი ცხენზე მიბმული იყო, 1960-იან წლებში კი ელექტრიფიცირებული ტრამვაის ხაზი გაუქმდა.[310] სტამბოლის „ელექტრობის, ტრამვაის და გვირაბების მთავარი სამმართველო“ (İETT), რომელიც მართავს საქალაქო ტრანსპორტს, 1990-იანი წლებში, ეტაპობრივად დაიწყო ტრამვაის ხაზების აღდგენას, ნოსტალგიური მარშრუტების დანერგვით და თანამედროვე ტრამვაის ხაზის გაყვანით, რომელიც ამჟამად ყოველდღიურად 265 000 მგზავრს ემსახურება.[310][311] თიუნელი, რომელიც 1875 წელს გაიხსნა, მსოფლიოს მეორე უძველესი მიწისქვეშა სარკინიგზო ხაზია (ლონდონის მეტროპოლიტენის შემდეგ).[310] თიუნელი კვლავ აგრძელებს მგზავრების გადაყვანას ქარაქიოისა და ისტიკლალის გამზირს შორის. თაქსიმის მოედანსა და ქაბათაშს შორის თანამედროვე ფუნიკულიორის ხაზი კი 2006 წელს გაიხსნა.[312][313]
სტამბოლის მეტროპოლიტენი მოიცავს ხუთი ხაზს (M1, M2, M3 და M6 ევროპულ მხარეს და M4 აზიურ მხარეს), აგრეთვე რამდენიმე სხვა ხაზს (როგორიცაა M5, M7 და M8) და მშენებლობის ეტაპზე არსებული ხაზებს.[314][315] ქალაქის ორი ნაწილის მეტროს ხაზი ერთმანეთთან, ბოსფორის ქვეშ გამავალი მარმარაის გვირაბითაა დაკავშირებული, რომელიც 2013 წელს გაიხსნა და ქვეყნის თრაკიისა და ანატოლიას შორის პირველი სარკინიგზო კავშირი გახდა.[316] მარმარაის დასრულებით, ქალაქში სარკინიგზო მოხმარების მოცულობის 28%-მდე გაზრდა (არსებული 4%-დან) იგეგმებოდა, რითიც ის მხოლოდ ტოკიოსა და ნიუ-იორკს ჩამორჩებოდა.[317] მანამდე, ქალაქის ორ ნაწილს შორის ტრანსპორტირებას საავტობუსო სისტემა ახორციელებდა, რომელიც ყოველდღიურად 2,2 მილიონი მგზავრი გადაჰყავდა.[318] „მეტრობუსი“, ავტობუსის სწრაფი ტრანზიტის ფორმა, კვეთდა ბოსფორის ხიდს სპეციალურ საავტპბუსო ხაზით, რომელიც საავტობუსო გაჩერებამდე მიდიოდა.[319] „İDO“ (სტამბოლის ზღვის ავტობუსები), მოიცავს ყველა ტიპის სამგზავრო ბორნებს, როგორც სამანქანო, ისე სამგზავრო ბორნებს. საბორნე პორტები ბოსფორის ორივე მხარეს განლაგებულია.[320][321] „İDO“ მსოფლიოში უმსხვილესი მუნიციპალური საბორნე ოპერაციების ოპერატორია.[322] ქალაქის საკრუიზო გემების მთავარი პორტი ქარაქიოის სტამბოლის პორტია, რომელიც ერთ საათში 10 000 მგზავრს ატარებს[323]. ყველაზე მეტი ვიზიტორი სტამბოლში საჰაერო გზით შემოდის, მაგრამ ყოველწლიურად დაახლოებით ნახევარი მილიონი უცხოელი ტურისტი ქალაქს ზღვით სტუმრობს.[207]
სტამბოლიდან საერთაშორისო სარკინიგზო მიმოსვლა 1889 წელს დაიწყო, ბუქარესტისა და სირქეჯის ტერმინალს შორის, რომელიც საბოლოოდ ცნობილი გახდა, როგორც პარიზიდან მომავალი აღმოსავლეთ ექსპრესის აღმოსავლეთი ტერმინალი.[72] ბუქარესტისა და სალონიკის მიმართულებით რეგულარული რეისები 2010 წლის დასაწყისამდე გაგრძელდა, ხოლო შემდეგ, „მარმარაის“ მშენებლობის გამო, სალონიკის მიმართულებით რეისები შეჩერდა და შემდგომში საბერძნეთში განვითარებული ეკონომიკური პრობლემების გამო საერთოდ არ აღდგა.[324][325] სტამბოლის ჰაიდარფაშას სადგურის 1908 წელს გახსნის შემდეგ, ახალი სადგური ემსახურებოდა, როგორც ბაღდადის რკინიგზის დასავლეთ ტერმინალად და ჰიჯაზის რკინიგზის გაგრძელებად, რომელიც დღესდღეობით უკვე აღარ მოქმედებს.[326][327][328] ჰაიდარფაშას სადგური 2012 წელს დაიხურა, მას შემდეგ, რაც დაიწყო მარმარაის მშენებლობა და გაიხსნა ანკარა-სტამბოლის მაღალსიჩქარიანი რკინიგზა.[329] თურქეთის მთელ ტერიტორიაზე მომსახურებას თურქეთის სახელმწიფო რკინიგზა აწარმოებს. ახალი სადგურების გახსნა, რომელიც ჩაანაცვლებს ჰეიდარფაშასა და სირქეჯის სადგურბს, როგორც ვარაუდობდნენ, მარმარაის პროექტის დასრულებისთანავე უნდა გახსნილიყო. დღემდე სტამბოლში არ არსებობს საქალაქო სარკინიგზო მიმოსვლა და ამის ნაცვლად მუშაობენ კერძო ავტობუსების კომპანიები.[329] სტამბოლის მთავარი ავტოსადგური ევროპაში ყველაზე დიდია, რომელიც ყოველდღიურად 15 000 ავტობუსს და 600 000 მგზავრს ემსახურება. აღსანიშნავია, რომ სადგურის ყველაზე შორ მანძილზე მომსახურე ავტობუსი ფრანკფურტამდე აღწევს.[330][331]
სტამბოლში ორი საერთაშორისო აეროპორტი არსებობს. ამ მომენტისთვის ყველაზე დიდი სტამბოლის ათათურქის აეროპორტია, რომელიც ქალაქის ცენტრიდან დასავლეთით 24 კილომეტრის მანძილზეა. 2015 წელს აეროპორტმა 61,3 მილიონ მგზავრს მოემსახურა, რაც მას ევროპაში მესამე და მსოფლიოში მეთვრამეტე ყველაზე გადატვირთულ აეროპორტად აქცევს.[333] საბიჰა გიოქჩენის საერთაშორისო აეროპორტი, რომელიც ქალაქის ცენტრიდან სამხრეთ-აღმოსავლეთით 45 კილომეტრის მანძილზეა, 2001 წელს გაიხსნა და მიზნად ისახავდა ათათურქის აეროპორტის განტვირთვას. დაბალბიუჯეტიანი ავიაგადამზიდავებით დომინირებადი სტამბოლის მეორე აეროპორტი სწრაფად გახდა პოპულარული, განსაკუთრებით მას შემდეგ, რაც 2009 წელს ახალი საერთაშორისო ტერმინალი გაიხსნა.[334] აეროპორტმა 2012 წელს 14,7 მილიონ მგზავრს მოემსახურა, შედეგად, აეროპორტების საერთაშორისო საბჭოს მიერ გიოქჩენი მსოფლიოს ყველაზე სწრაფად მზარდ აეროპორტად დასახელდა.[335][336] ათათურქმაც ასევე სწრაფად გაიზარდა, სადაც 2011–2012 წლებში აეროპორტის მგზავრთა რაოდენობა 20,6% გაიზარდა და ამით მსოფლიოს ყველაზე გადატვირთულ 30 აეროპორტში მოხვდა.[333] ათათურქის აეროპორტში ახალი ასაფრენი ბილიკის შექმნაზე ხარჯებისა და გარემოსდაცვითი ორგანიზაციების შეშფოთების გამო,[337] უარი ეთქვა, შესაბამისად ახალი აეროპორტის მშენებლობა აუცილებელი გახდა. სტამბოლის აეროპორტების განტვირთვის მიზნით,[337] შავი ზღვის სანაპიროზე მესამე საერთაშორისო აეროპორტის მშენებლობა მიმდინარეობს,[338] რომელიც 2018 წლის 29 ოქტომბერს გაიხსნება. მშენებლობის დასრულებისა და აეროპორტის გახსნის შემდეგ, აგრეთვე პროექტის ოთხივე ეტაპის დასრულების შემდეგ, ახალი საერთაშორისო აეროპორტი მსოფლიოში ყველაზე მსხვილი აეროპორტი გახდება, რომელიც წელიწადში 150 მილიონ მგზავრს მოემსახურება.[339][340][341]
დაძმობილებული ქალაქები
სტამბოლის დაძმობილებული ქალაქები არიან:[342][343][344]
ბერლინი, გერმანია (1989)[345][346]
ბარსელონა, ესპანეთი (1997)[347]- კელნი, გერმანია (1997)
კონსტანცა, რუმინეთი (2001)
დურესი, ალბანეთი (1998)
ყაზანი, რუსეთი (2002)
ოდესა, უკრაინა (1997)
პლოვდივი, ბულგარეთი (2001)- სანქტ-პეტერბურგი, რუსეთი (1990)[348]
სარაევო, ბოსნია და ჰერცეგოვინა (1997)
სკოპიე, ჩრდილოეთი მაკედონია (2003)
ვენეცია, იტალია (2007)
კრანი, სლოვენია (2014)
ალმათი, ყაზახეთი (1998)
ამანი, იორდანია (1997)
ბეირუთი, ლიბანი (2010)
ბანგკოკი, ტაილანდი (2009)
პუსანი, სამხრეთი კორეა (2008)
დამასკო, სირია (2006)
დუბაი, არაბთა გაერთიანებული საამიროები (1997)
გუანჯოუ, ჩინეთი (2012)[349]
ჯაკარტა, ინდონეზია (2007)
ჯიდა, საუდის არაბეთი (1984)
ჯოჰორ-ბარუ, მალაიზია (1983)
ლაჰორი, პაკისტანი (1975)
მარი, თურქმენეთი (1994)
ოში, ყირგიზეთი (1998)- შანხაი, ჩინეთი (1997)
შიმონოსეკი, იაპონია (1972)
თავრიზი, ირანი (2010)
თბილისი, საქართველო (2016)
იხილეთ აგრეთვე
ლიტერატურა
- ʻAner, Nadav (2005). The Jewish People Policy Planning Institute Planning Assessment, 2004–2005: The Jewish People Between Thriving and Decline. Jerusalem: Gefen Publishing House Ltd.. ISBN 978-965-229-346-6.
- Athanasopulos, Haralambos (2001). Greece, Turkey, and the Aegean Sea: A Case Study in International Law. Jefferson, N.C.: McFarland & Company, Inc.. ISBN 978-0-7864-0943-3.
- Barnes, Timothy David (1981). Constantine and Eusebius. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press. ISBN 978-0-674-16531-1.
- Baynes, Norman H. (1949). Byzantium: An Introduction to East Roman Civilization. Oxford, Eng.: Clarendon Press. ISBN 978-0-674-16531-1.
- Béhar, Pierre (1999). Vestiges d'Empires: La Décomposition de l'Europe Centrale et Balkanique. Paris: Éditions Desjonquères. ISBN 978-2-84321-015-0.
- Bideleux, Robert; Jeffries, Ian (1998) A History of Eastern Europe: Crisis and Change. New York and London: Routledge. ISBN 978-0-415-16111-4.
- Boyar, Ebru; Fleet, Kate (2010) A Social History of Ottoman Istanbul. Cambridge, Eng.: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-13623-5.
- Bloom, Jonathan M.; Blair, Sheila (2009) The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture: Delhi to Mosque. Oxford University Press, გვ. 1. ISBN 978-0-19-530991-1. ციტირების თარიღი: 11 April 2013. „Whatever the prehistoric antecedents of Istanbul, the continuous historical development of the site began with the foundation of a Greek colony from Megara in the mid-7th century BCE...“
- Brink-Danan, Marcy (2011). Jewish Life in Twenty-First-Century Turkey: The Other Side of Tolerance, New Anthropologies of Europe. Bloomington, Ind.: Indiana University Press. ISBN 978-0-253-35690-1.
- Brummett, Palmira Johnson (2000). Image and Imperialism in the Ottoman Revolutionary Press, 1908–1911. Albany, N.Y.: SUNY Press. ISBN 978-0-7914-4463-4.
- Cantor, Norman F. (1994). Civilization of the Middle Ages. New York: HarperCollins. ISBN 978-0-06-092553-6.
- Çelik, Zeynep (1993). The Remaking of Istanbul: Portrait of an Ottoman City in the Nineteenth Century. Berkeley, Calif., & Los Angeles: University of California Press. ISBN 978-0-520-08239-7.
- Chamber of Architects of Turkey (2006). Architectural Guide to Istanbul: Historic Peninsula. Istanbul: Chamber of Architects of Turkey, Istanbul Metropolitan Branch. ISBN 978-975-395-899-8.
- Chandler, Tertius (1987). Four Thousand Years of Urban Growth: An Historical Census. Lewiston, N.Y.: St. David's University Press. ISBN 978-0-88946-207-6.
- Connell, John (2010). Medical Tourism, CAB Books. Wallingford, Eng.: CABI. ISBN 978-1-84593-660-0.
- Dahmus, Joseph (1995). A History of the Middle Ages. New York: Barnes & Noble Publishing. ISBN 978-0-7607-0036-5.
- De Sélincourt, Aubery (2003). The Histories, Penguin Classics. London: Penguin Books. ISBN 978-0-14-044908-2.
- De Souza, Philip (2003). The Greek and Persian Wars, 499-386 B.C. London: Routledge. ISBN 978-0-415-96854-6.
- (2007) Cities of the Middle East and North Africa: A Historical Encyclopedia. Santa Barbara, Calif.: ABC-CLIO. ISBN 978-1-57607-919-5.
- Efe, Recep; Cürebal, Isa (2011) „Impacts of the "Marmaray" Project (Bosphorus Tube Crossing, Tunnels, and Stations) on Transportation and Urban Environment in Istanbul“, Engineering Earth: The Impacts of Megaengineering Projects. London & New York: Springer, გვ. 715–34. ISBN 978-90-481-9919-8.
- El-Cheikh, Nadia Maria (2004). Byzantium Viewed by the Arabs. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press. ISBN 978-0-932885-30-2.
- Finkel, Caroline (2005). Osman's Dream: The Story of the Ottoman Empire, 1300–1923. New York: Basic Books. ISBN 978-0-465-02396-7.
- Freely, John (1996). Istanbul: The Imperial City. New York: Viking. ISBN 978-0-670-85972-6.
- Freely, John (2000). The Companion Guide to Istanbul and Around the Marmara. Woodbridge, Eng.: Companion Guides. ISBN 978-1-900639-31-6.
- Freely, John (2011). A History of Ottoman Architecture. Southampton, Eng.: WIT Press. ISBN 978-1-84564-506-9.
- Georgacas, Demetrius John (1947). „The Names of Constantinople“. Transactions and Proceedings of the American Philological Association. 78: 347–67. doi:10.2307/283503. JSTOR 283503.CS1-ის მხარდაჭერა: ref=harv (link)
- Göksel, Aslı; Kerslake, Celia (2005) Turkish: A Comprehensive Grammar, Comprehensive Grammars. Abingdon, Eng.: Routledge. ISBN 978-0-415-21761-3.
- (2010) Orienting Istanbul: Cultural Capital of Europe?. New York: Routledge. ISBN 978-0-415-58011-3.
- Grant, Michael (1996). The Severans: The Changed Roman Empire. London: Routledge. ISBN 978-0-415-12772-1.
- Gregory, Timothy E. (2010). A History of Byzantium. Oxford, Eng.: John Wiley and Sons. ISBN 978-1-4051-8471-7.
- Gül, Murat (2012). The Emergence of Modern Istanbul: Transformation and Modernisation of a City, Revised Paperback, London: IB.Tauris. ISBN 978-1780763743.
- Harter, Jim (2005). World Railways of the Nineteenth Century: A Pictorial History in Victorian Engravings, illustrated, Baltimore: Johns Hopkins University Press. ISBN 978-0-8018-8089-6.
- (1977) The Cambridge History of Islam, illustrated, reprint, Cambridge, Eng.: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-29135-4.
- Isaac, Benjamin H. (1986). The Greek Settlements in Thrace Until the Macedonian Conquest, illustrated, Leiden, the Neth.: BRILL. ISBN 978-90-04-06921-3.
- Kapucu, Naim; Palabiyik, Hamit (2008) Turkish Public Administration: From Tradition to the Modern Age, USAK Publications. Ankara: USAK. ISBN 978-605-4030-01-9.
- Karpat, Kemal H. (1976). The Gecekondu: Rural Migration and Urbanization, illustrated, Cambridge, Eng.: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-20954-0.
- (1999) Istanbul: Between the Global and the Local. Lanham, Md.: Rowman & Littlefield. ISBN 978-0-8476-9495-2.
- King, Charles (2014). Midnight at the Pera Palace, The birth of modern Istanbul. Norton & Cy. ISBN 9780393089141-.
- Klimczuk, Stephen; Warner, Gerald (2009) Secret Places, Hidden Sanctuaries: Uncovering Mysterious Sights, Symbols, and Societies. New York: Sterling Publishing Company, Inc.. ISBN 978-1-4027-6207-9.
- Knieling, Jörg; Othengrafen, Frank (2009) Planning Cultures in Europe: Decoding Cultural Phenomena in Urban and Regional Planning, Urban and Regional Planning and Development. Surrey, Eng.: Ashgate Publishing, Ltd.. ISBN 978-0-7546-7565-5.
- (2012) World Film Locations: Istanbul. Bristol, Eng.: Intellect Books. ISBN 978-1-84150-567-1.
- Köse, Yavuz (2009). „Vertical Bazaars of Modernity: Western Department Stores and Their Staff in Istanbul (1889–1921)“, Ottoman and Republican Turkish Labour History. Cambridge, Eng.: Cambridge University Press, გვ. 91–114. ISBN 978-0-521-12805-6.
- Landau, Jacob M. (1984). Atatürk and the Modernization of Turkey. Leiden, the Neth.: E.J. Brill. ISBN 978-90-04-07070-7.
- Limberis, Vasiliki (1994). Divine Heiress: The Virgin Mary and the Creation of Christian Constantinople. London: Routledge. ISBN 978-0-415-09677-5.
- Lister, Richard P. (1979). The Travels of Herodotus. London: Gordon & Cremonesi. ISBN 978-0-86033-081-3.
- Masters, Bruce Alan; Ágoston, Gábor (2009) Encyclopedia of the Ottoman Empire. New York: Infobase Publishing. ISBN 978-1-4381-1025-7.
- Morris, Ian (October 2010). Social Development (PDF), Stanford, Calif.: Stanford University. ციტირების თარიღი: 5 July 2012.
- Necipoğlu, Gülru (1991). Architecture, Ceremonial, and Power: The Topkapi Palace in the Fifteenth and Sixteenth Centuries. Cambridge, Massachusetts: The MIT Press. ISBN 978-0-262-14050-8.
- Necipoğlu, Gülru (2010). From Byzantion to Istanbul. Istanbul: SSM. ISBN 978-605-4348-04-6.
- Norris, Pippa (2010). Public Sentinel: News Media & Governance Reform. Washington, D.C.: World Bank Publications. ISBN 978-0-8213-8200-4.
- Organisation for Economic Co-operation and Development (2008). Istanbul, Turkey, OECD Territorial Reviews. Paris: OECD Publishing. ISBN 978-92-64-04371-8.
- Oxford Business Group (2009). The Report: Turkey 2009. Oxford, Eng.: Oxford Business Group. ISBN 978-1-902339-13-9.
- Papathanassis, Alexis (2011). The Long Tail of Tourism: Holiday Niches and Their Impact on Mainstream Tourism. Berlin: Springer. ISBN 978-3-8349-3062-0.
- Quantic, Roy (2008). Climatology for Airline Pilots. Oxford, Eng.: John Wiley & Sons. ISBN 978-0-470-69847-1.
- Reinert, Stephen W. (2002). „Fragmentation (1204–1453)“, The Oxford History of Byzantium. Oxford, Eng.: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-814098-6.
- Reisman, Arnold (2006). Turkey's Modernization: Refugees from Nazism and Atatürk's Vision. Washington, D.C.: New Academia Publishing, LLC. ISBN 978-0-9777908-8-3.
- Roebuck, Carl (1959). Ionian Trade and Colonization, Monographs on Archaeology and Fine Arts. New York: Archaeological Institute of America. ISBN 978-0-89005-528-1.
- Room, Adrian (2006). Placenames of the World: Origins and Meanings of the Names for 6,600 Countries, Cities, Territories, Natural Features, and Historic Sites, 2nd, Jefferson, N.C.: McFarland & Company. ISBN 978-0-7864-2248-7.
- Rôzen, Mînnā (2002). A History of the Jewish Community in Istanbul: The Formative Years, 1453–1566, illustrated, Leiden, the Neth.: BRILL. ISBN 978-90-04-12530-8.
- Sanal, Aslihan (2011). New Organs Within Us: Transplants and the Moral Economy, illustrated, Experimental Futures, Chapel Hill, N.C.: Duke University Press. ISBN 978-0-8223-4912-9.
- Schmitt, Oliver Jens (2005). Levantiner: Lebenswelten und Identitäten einer ethnokonfessionellen Gruppe im osmanischen Reich im "langen 19. Jahrhundert" (German). München: Oldenbourg. ISBN 978-3-486-57713-6.
- Shaw, Stanford J.; Shaw, Ezel K. (1977) History of the Ottoman Empire and Modern Turkey. Cambridge, Eng.: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-29166-8.
- Tarasov, Oleg; Milner-Gulland, R. R. (2004) Icon and Devotion: Sacred Spaces in Imperial Russia. London: Reaktion. ISBN 978-1-86189-118-1.
- Taşan-Kok, Tuna (2004). Budapest, Istanbul, and Warsaw: Institutional and Spatial Change. Delft, the Neth.: Eburon Uitgeverij B.V. ISBN 978-90-5972-041-1.
- Taylor, Jane (2007). Imperial Istanbul: A Traveller's Guide: Includes Iznik, Bursa and Edirne. New York: Tauris Parke Paperbacks. ISBN 978-1-84511-334-6.
- Tigrek, Sahnaz; Kibaroğlu, Ayșegül (2011) „Strategic Role of Water Resources for Turkey“, Turkey's Water Policy: National Frameworks and International Cooperation. London & New York: Springer. ISBN 978-3-642-19635-5.
- (2010) რედ. Time Out Guides: Time Out Istanbul. London: Time Out Guides. ISBN 978-1-84670-115-3.
- Turan, Neyran (2010). „Towards an Ecological Urbanism for Istanbul“, Megacities: Urban Form, Governance, and Sustainability, Library for Sustainable Urban Regeneration. London & New York: Springer, გვ. 223–42. ISBN 978-4-431-99266-0.
- (2004) Urban Transport and the Environment: An International Perspective. Amsterdam: Elsevier. ISBN 978-0-08-044512-0.
- Wedel, Heidi (2000). The Kurdish Conflict in Turkey. Berlin: LIT Verlag Münster, გვ. 181–93. ISBN 978-3-8258-4744-9.
- Wynn, Martin (1984). Planning and Urban Growth in Southern Europe, Studies in History, Planning, and the Environment. Los Altos, Calif.: Mansell. ISBN 978-0-7201-1608-3.
რესურსები ინტერნეტში
შენიშვნები
- ↑ ისტორიკოსები არ თანხმდებიან — ზოგჯერ არსებითად — სტამბოლის (კონსტანტინოპოლის) მოსახლეობის რიცხვის შესახებ, ისევე, როგორც XX საუკუნემდე მსოფლიოს სხვა ქალაქების შესახებ. Chandler & Fox 1974, ჩანდლერი 1987, p. 463–505[69] იკვლევს სხვადასხვა წყაროების შეფასებებს და ირჩევს სავარაუდოდ ისტორიულ პირობებს; ეს არის მოსახლეობის უმრავლესობის მაჩვენებელი 100-1914 წლებში. 500-დან 1000-მდე მერყეობს დიაპაზონი მორისის 2010 მიხედვით, რომელიც ასევე წყაროების ყოვლისმომცველ ანალიზს მოიცავს, მათ შორის ჩანდლერი (1987); აღნიშნავს, რომ ჩანდლერის ამ დროის განმავლობაში ბევრი შეფასებები მოსახლეობების შესახებ, ქალაქის მასშტაბით ძალიან დიდია და მცირე მაჩვენებლებს ასახავს. ჩანდლერი არ ეთანხმება თურან 2010 წლის ქალაქის მოსახლეობის რიცხვს 1920-იან წლებში, მაგრამ თურანი გვ. 224, იყენებს მოსახლეობის მაჩვენებლების წყაროს 1924 და 2005 წლებში. თურანის მაჩვენებლები, ისევე როგორც 2010 წლის მაჩვენებელი, თურქეთის სტატისტიკის ინსტიტუტის მაჩვენებლებს ემყარება.[148]
- ↑ გაერო ურბანულ აგლომერაციას განსაზღვრავს, როგორც „მოსახლეობა, რომელიც ცხოვრობს მიმდებარე ტერიტორიის კონტურებში, ურბანული სიმჭიდროვის დონეზე დასახლებულ ადგილებში, ადმინისტრაციულ საზღვრის გამოკლებით“. აგლომერაცია „როგორც წესი, აერთიანებს ქალაქის ან ქალაქის ფარგლებს გარეთ მდებარე მოსახლეობას, რომელიც ქალაქის საზღვრების მიმდებარედ ცხოვრობს“.[154][155]
- ↑ უეფა სავარაუდოდ არ ადგენს მეოთხე კატეგორიის სტადიონების ჩამონათვალს, მაგრამ რეგლამენტი ითვალისწინებს, რომ მხოლოდ ელიტარულ სტადიონებს უფლება აქვთ უეფა-ს ჩემპიონთა ლიგის ფინალებს უმასპინძლოს.[248] ათათურქის ოლიმპიური სტადიონი ეს კრიტერიუმი 2005 წელს დააკმოყოფილა და უეფა-ს ევროპის ლიგის (ყოფილი უეფას თასის) ფინალს უმასპინძლა,[249] ხოლო შუქრუ სარაჯოღლუს სტადიონი ეს კრიტერიუმი 2009 წელს დააკმაყოფილა. თურქ-ტელეკომის სტადიონი კი უეფა-ს ელიტარულ სტადიონათ არქიტექტორების მიერაა აღნიშნული.[250]
სქოლიო
- ↑ https://www.trtworld.com/turkey/chp-s-ekrem-imamoglu-becomes-new-istanbul-mayor-25941
- ↑ Bunu da gördük: İstanbul’un nüfusu azaldı — Sözcü.
- ↑ 3.0 3.1 3.2 WCTR Society; Unʼyu Seisaku Kenkyū Kikō 2004, p. 281
- ↑ 4.0 4.1 The Results of Address Based Population Registration System, 2017. Turkish Statistical Institute (1 February 2018). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2 მაისი 2019. ციტირების თარიღი: 1 February 2018.
- ↑ Çelik 1993, p. xv
- ↑ 6.0 6.1 Masters და Ágoston 2009, p. 114–5
- ↑ Dumper და Stanley 2007, p. 320
- ↑ 8.0 8.1 Turan 2010, p. 224
- ↑ 9.0 9.1 9.2 Population and Demographic Structure. Istanbul 2010: European Capital of Culture. Istanbul Metropolitan Municipality (2008). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 23 ივლისი 2011. ციტირების თარიღი: 27 March 2012.
- ↑ 10.0 10.1 MasterCard Global Destination Cities Index. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2016-04-05. ციტირების თარიღი: 2017-12-16.
- ↑ The World According to GaWC 2010. Globalization and World Cities (GaWC) Study Group and Network. Loughborough University. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 24 სექტემბერი 2011. ციტირების თარიღი: 8 May 2012.
- ↑ Berube, Alan. Global Growth on the Orient Express. Brookings Institution blog "The Avenue" (1 December 2010). ციტირების თარიღი: 14 April 2013.
- ↑ 13.0 13.1 13.2 13.3 13.4 13.5 (March 2008) OECD Territorial Reviews: Istanbul, Turkey. The Organisation for Economic Co-operation and Development. ISBN 978-92-64-04383-1.
- ↑ IOC selects three cities as Candidates for the 2020 Olympic Games. The International Olympic Committee (24 May 2012). ციტირების თარიღი: 18 June 2012.
- ↑ 15.0 15.1 15.2 15.3 Room 2006, p. 177
- ↑ Georgacas 1947, p. 352ff.
- ↑ Gregory 2010, p. 62–3
- ↑ Necipoğlu 2010, p. 262
- ↑ 19.0 19.1 Masters და Ágoston 2009, p. 286
- ↑ Masters და Ágoston 2009, p. 226–7
- ↑ Finkel 2005, p. 57, 383
- ↑ Necdet Sakaoğlu (1993/94a): "İstanbul'un adları" ["The names of Istanbul"]. In: Dünden bugüne İstanbul ansiklopedisi, ed. Türkiye Kültür Bakanlığı, Istanbul.
- ↑ Online Etymology Dictionary. ციტირების თარიღი: 26 June 2015.
- ↑ Necdet Sakaoğlu (1993/94a): "İstanbul'un adları" ["The names of Istanbul"]. In: 'Dünden bugüne İstanbul ansiklopedisi', ed. Türkiye Kültür Bakanlığı, Istanbul.
- ↑ Room 2006, p. 177–8
- ↑ Göktürk, Soysal და Türeli 2010, p. 7
- ↑ Rainsford, Sarah (10 January 2009). „Istanbul's ancient past unearthed“. BBC. ციტირების თარიღი: 21 April 2010.
- ↑ Algan, O.; Yalçın, M. N. K.; Özdoğan, M.; Yılmaz, Y. C.; Sarı, E.; Kırcı-Elmas, E.; Yılmaz, İ.; Bulkan, Ö.; Ongan, D.; Gazioğlu, C.; Nazik, A.; Polat, M. A.; Meriç, E. (2011). „Holocene coastal change in the ancient harbor of Yenikapı–İstanbul and its impact on cultural history“. Quaternary Research. 76: 30. Bibcode:2011QuRes..76...30A. doi:10.1016/j.yqres.2011.04.002. ISSN 0033-5894.
- ↑ BBC: "Istanbul's ancient past unearthed" Published on 10 January 2007. Retrieved on 3 March 2010.
- ↑ Bu keşif tarihi değiştirir. hurriyet.com.tr.
- ↑ Marmaray kazılarında tarih gün ışığına çıktı. fotogaleri.hurriyet.com.tr.
- ↑ Cultural Details of Istanbul. Republic of Turkey, Minister of Culture and Tourism. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 12 September 2007. ციტირების თარიღი: 2 October 2007.
- ↑ ჯანინ, რაიმონდი (1964). Constantinople byzantine. Institut Français d'Études Byzantines, გვ. 10f..
- ↑ Pliny the Elder, book IV, chapter XI:
"On leaving the Dardanelles we come to the Bay of Casthenes, ... and the promontory of the Golden Horn, on which is the town of Byzantium, a free state, formerly called Lygos; it is 711 miles from Durazzo, ..." - ↑ Bloom და Blair 2009, p. 1
- ↑ Lister 1979, p. 35
- ↑ Herodotus Histories 4.144, translated in De Sélincourt 2003, p. 288
- ↑ Çelik 1993, p. 11
- ↑ De Souza 2003, p. 88
- ↑ Freely 1996, p. 20
- ↑ Freely 1996, p. 22
- ↑ Grant 1996, p. 8–10
- ↑ Limberis 1994, p. 11–2
- ↑ Barnes 1981, p. 77
- ↑ Barnes 1981, p. 212
- ↑ 46.0 46.1 Barnes 1981, p. 222
- ↑ 47.0 47.1 47.2 Gregory 2010, p. 63
- ↑ 48.0 48.1 Klimczuk და Warner 2009, p. 171
- ↑ Dash, Mike. (2 March 2012) Blue Versus Green: Rocking the Byzantine Empire. Smithsonian Magazine. The Smithsonian Institution. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 5 აგვისტო 2012. ციტირების თარიღი: 30 July 2012.
- ↑ Dahmus 1995, p. 117
- ↑ Cantor 1994, p. 226
- ↑ Morris 2010, p. 109–18
- ↑ Gregory 2010, p. 324–9
- ↑ Gregory 2010, p. 330–3
- ↑ Gregory 2010, p. 340
- ↑ Gregory 2010, p. 341–2
- ↑ Reinert 2002, p. 258–60
- ↑ Baynes 1949, p. 47
- ↑ Gregory 2010, p. 394–9
- ↑ Béhar 1999, p. 38; Bideleux და Jeffries 1998, p. 71.
- ↑ Inalcik, Halil. "The Policy of Mehmed II toward the Greek Population of Istanbul and the Byzantine Buildings of the City." Dumbarton Oaks Papers 23, (1969): 229–249. p. 236
- ↑ Müller-Wiener, Wolfgang (1977). Bildlexikon zur Topographie Istanbuls: Byzantion, Konstantinupolis, Istanbul bis zum Beginn d. 17 Jh (in German). Tübingen: Wasmuth. ISBN 978-3-8030-1022-3.
- ↑ Müller-Wiener (1977), p. 28
- ↑ Holt, Lambton და Lewis 1977, p. 306–7
- ↑ Joseph Patrick Byrne, Encyclopedia of the Black Death, Volume 1, p.87
- ↑ 66.0 66.1 Holt, Lambton და Lewis 1977, p. 307
- ↑ Tarasov და Milner-Gulland 2004, p. 121; El-Cheikh 2004, p. 22.
- ↑ Holt, Lambton და Lewis 1977, p. 735–6
- ↑ 69.0 69.1 Chandler, Tertius; Fox, Gerald (1974). „3000 Years of Urban Growth“. London: Academic Press. ISBN 978-0-12-785109-9. დამოწმება journal საჭიროებს
|journal=-ს (დახმარება)CS1-ის მხარდაჭერა: ref=harv (link) - ↑ Shaw და Shaw 1977, p. 4–6, 55
- ↑ Çelik 1993, p. 87–9
- ↑ 72.0 72.1 Harter 2005, p. 251
- ↑ Shaw და Shaw 1977, p. 230, 287, 306
- ↑ Çelik 1993, p. 31
- ↑ Landau 1984, p. 50
- ↑ Dumper და Stanley 2007, p. 39
- ↑ Keyder 1999, p. 11–2, 34–6
- ↑ Efe და Cürebal 2011, p. 718–9
- ↑ Districts. Istanbul Metropolitan Municipality. ციტირების თარიღი: 21 December 2011.
- ↑ 80.0 80.1 80.2 History of Local Governance in Istanbul. Istanbul Metropolitan Municipality. ციტირების თარიღი: 21 December 2011.
- ↑ İstanbul İl ve İlçe Alan Bilgileri Turkish. Istanbul Metropolitan Municipality. ციტირების თარიღი: 20 June 2010.
- ↑ Istanbul from a Bird's Eye View. Governorship of Istanbul. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 17 May 2009. ციტირების თარიღი: 13 June 2010.
- ↑ 83.0 83.1 The Topography of İstanbul. Republic of Turkey Ministry of Culture and Tourism. ციტირების თარიღი: 19 June 2012.
- ↑ Revkin, Andrew C. (24 February 2010). „Disaster Awaits Cities in Earthquake Zones“. The New York Times. ციტირების თარიღი: 13 June 2010.
- ↑ Parsons, Tom; Toda, Shinji; Stein, Ross S.; Barka, Aykut; Dieterich, James H. (2000). „Heightened Odds of Large Earthquakes Near Istanbul: An Interaction-Based Probability Calculation“. Science. Washington, D.C.: The American Association for the Advancement of Science. 288 (5466): 661–5. Bibcode:2000Sci...288..661P. doi:10.1126/science.288.5466.661. PMID 10784447.CS1-ის მხარდაჭერა: ref=harv (link)
- ↑ Traynor, Ian (9 December 2006). „A Disaster Waiting to Happen – Why a Huge Earthquake Near Istanbul Seems Inevitable“. The Guardian. UK. ციტირების თარიღი: 13 June 2010.
- ↑ Kottek, Markus; Grieser, Jürgen; Beck, Christoph; Rudolf, Bruno; Rube, Franz (June 2006). „World Map of the Köppen-Geiger climate classification updated“ (PDF). Meteorologische Zeitschrift. 15 (3): 259–263. Bibcode:2006MetZe..15..259K. doi:10.1127/0941-2948/2006/0130. ციტირების თარიღი: 29 March 2013.
- ↑ Peel, M. C.; Finlayson, B. L.; McMahon, T. A. (2007). „Updated world map of the Köppen-Geiger climate classification“ (PDF). Hydrology and Earth System Sciences. 4 (2): 439–473. doi:10.5194/hessd-4-439-2007. ციტირების თარიღი: 29 March 2013.
- ↑ Total Participation Data: August Turkish. Turkish State Meteorological Service. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 16 May 2012. ციტირების თარიღი: 6 July 2012.
- ↑ 90.0 90.1 Efe და Cürebal 2011, p. 716–7
- ↑ COMPARISONS OF ANNUAL MEANPRECIPITATION GRIDDED AND STATION DATA: AN EXAMPLE FROM ISTANBUL, TURKEY Yıllık Ortalama Gridlenmiş Yağış Verisi ve İstasyon Yağış Verisinin Karşılaştırılması, İstanbul Örneği – USTAOĞLU – Marmara Coğrafya Dergisi. marmara.edu.tr. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2016-03-04. ციტირების თარიღი: 2016-02-12.
- ↑ belgrat. HÜSNÜ YAZICI YAZDIĞI KONULAR. blogspot.com.tr. ციტირების თარიღი: 2016-02-12.
- ↑ 93.0 93.1 Weather – Istanbul. World Weather. BBC Weather Centre. ციტირების თარიღი: 15 October 2012.
- ↑ Istanbul Enshrouded in Dense Fog. Turkish Daily News (14 January 2005). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 18 ოქტომბერი 2017. ციტირების თარიღი: 15 October 2012.
- ↑ Thick Fog Causes Disruption, Flight Delays in İstanbul. Today's Zaman (23 November 2009). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 4 November 2013. ციტირების თარიღი: 15 October 2012.
- ↑ Dense Fog Disrupts Life in Istanbul. Today's Zaman (6 November 2010). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 4 November 2013. ციტირების თარიღი: 15 October 2012.
- ↑ 97.0 97.1 Pelit, Attila. When to Go to Istanbul. TimeOut Istanbul. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 14 December 2011. ციტირების თარიღი: 19 December 2011.
- ↑ 98.0 98.1 98.2 98.3 Resmi İstatistikler (İl ve İlçelerimize Ait İstatistiki Veriler) Turkish. Turkish State Meteorological Service. ციტირების თარიღი: 10 August 2015.
- ↑ Quantic 2008, p. 155
- ↑ Kindap, Tayfin (19 January 2010). „A Severe Sea-Effect Snow Episode Over the City of Istanbul“. Natural Hazards. 54 (3): 703–23. doi:10.1007/s11069-009-9496-7. ISSN 1573-0840. ციტირების თარიღი: 15 October 2012.CS1-ის მხარდაჭერა: ref=harv (link)[მკვდარი ბმული]
- ↑ Istanbul Winds Battle Over the City. Turkish Daily News (17 October 2009). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 18 ოქტომბერი 2017. ციტირების თარიღი: 15 October 2012.
- ↑ 102.0 102.1 Yıllık Toplam Yağış Verileri Turkish. Turkish State Meteorological Service. ციტირების თარიღი: 6 July 2012.
- ↑ İstanbul Bölge Müdürlüğü'ne Bağlı İstasyonlarda Ölçülen Ekstrem Değerler Turkish. Turkish State Meteorological Service. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 24 May 2011. ციტირების თარიღი: 27 July 2010.
- ↑ Tayanç, Mete; Karaca, Mehmet; Dalfes, H. Nüzhet (1998). „March 1987 Cyclone (Blizzard) over the Eastern Mediterranean and Balkan Region Associated with Blocking“. Monthly Weather Review. American Meteorological Society. 126 (11): 3036. Bibcode:1998MWRv..126.3036T. doi:10.1175/1520-0493(1998)126<3036:MCBOTE>2.0.CO;2. ციტირების თარიღი: 27 July 2010.
- ↑ Resmi İstatistikler (İl ve İlçelerimize Ait İstatistiki Veriler) Turkish. თურქეთის სახელმწიფო მეტეოროლოგიური სამსახური. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 3 ნოემბერი 2013. ციტირების თარიღი: 3 December 2014.
- ↑ The Yearly Measurements by Kirecburnu Station Between 1990–1999
- ↑ The Yearly Measurements by Bahcekoy Station Between 1990–1999
- ↑ Istanbul, Turkey - Climate data. Weather Atlas. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 30 March 2017. ციტირების თარიღი: 29 March 2017
- ↑ Çelik 1993, p. 70, 169
- ↑ Çelik 1993, p. 127
- ↑ Moonan, Wendy (29 October 1999). „For Turks, Art to Mark 700th Year“. The New York Times. ციტირების თარიღი: 4 July 2012.
- ↑ Oxford Business Group 2009, p. 105
- ↑ Karpat 1976, p. 78–96
- ↑ Yavuz, Ercan (8 June 2009). „Gov't launches plan to fight illegal construction“. Today's Zaman. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 20 January 2012. ციტირების თარიღი: 20 December 2011.
- ↑ (2005) Gentrification In A Global Context: The New Urban Colonialism. Routledge, გვ. 123–. ISBN 978-0-415-32951-4. ციტირების თარიღი: 6 May 2013.
- ↑ Jessica Bourque (4 July 2012). „Poor but Proud Istanbul Neighborhood Faces Gentrification“. The New York Times. ციტირების თარიღი: 6 May 2013.
- ↑ Robert Tait (22 July 2008). „Forced gentrification plan spells end for old Roma district in Istanbul“. The Guardian. ციტირების თარიღი: 6 May 2013.
- ↑ „New city construction to begin in six months“. Hurriyet Daily News. 22 February 2013. ციტირების თარიღი: 6 May 2013.
- ↑ Boyar და Fleet 2010, p. 247
- ↑ Taylor 2007, p. 241
- ↑ Water Supply Systems, Reservoirs, Charity and Free Fountains, Turkish Baths. Republic of Turkey Ministry of Culture and Tourism. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 19 November 2010. ციტირების თარიღი: 29 April 2012.
- ↑ Time Out Guides 2010, p. 212
- ↑ "Continuity and Change in Nineteenth-Century Istanbul: Sultan Abdulaziz and the Beylerbeyi Palace", Filiz Yenisehirlioglu, Islamic Art in the 19th Century: Tradition, Innovation, And Eclecticism, 65.
- ↑ 124.0 124.1 Chamber of Architects of Turkey 2006, p. 80, 118
- ↑ Blue Mosque. ციტირების თარიღი: 12 June 2014
- ↑ Chamber of Architects of Turkey 2006, p. 176
- ↑ Gregory 2010, p. 138
- ↑ Freely 2000, p. 283
- ↑ Necipoğlu 1991, p. 180, 136–137
- ↑ Çelik 1993, p. 159
- ↑ Çelik 1993, p. 133–34, 141
- ↑ Büyükşehir Belediyesi Kanunu Turkish. Türkiye Büyük Millet Meclisi (10 July 2004). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 13 მარტი 2016. ციტატა: „Bu Kanunun yürürlüğe girdiği tarihte; büyükşehir belediye sınırları, İstanbul ve Kocaeli ilinde, il mülkî sınırıdır. (On the date this law goes in effect, the metropolitan city boundaries, in the provinces of İstanbul and Kocaeli, are those of the province.)“ ციტირების თარიღი: 30 November 2010.
- ↑ Gül 2012, p. 43–9
- ↑ Çelik 1993, p. 42–8
- ↑ Kapucu და Palabiyik 2008, p. 145
- ↑ Taşan-Kok 2004, p. 87
- ↑ Wynn 1984, p. 188
- ↑ Taşan-Kok 2004, p. 87–8
- ↑ 139.0 139.1 Kapucu და Palabiyik 2008, p. 153–5
- ↑ Erder, Sema (November 2009). „Local Governance in Istanbul“ (PDF). Istanbul: City of Intersections. Urban Age. London: 46. ციტირების თარიღი: 16 July 2012.CS1-ის მხარდაჭერა: ref=harv (link)
- ↑ 141.0 141.1 Kapucu და Palabiyik 2008, p. 156
- ↑ 142.0 142.1 Metropolitan Executive Committee. Istanbul Metropolitan Municipality. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2 January 2012. ციტირების თარიღი: 21 December 2011.
- ↑ Kapucu და Palabiyik 2008, p. 155–6
- ↑ The Mayor. Istanbul Metropolitan Municipality. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 12 ივლისი 2018. ციტირების თარიღი: 12 July 2018.
- ↑ Organizasyon Turkish. Istanbul Special Provincial Administration. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 26 November 2011. ციტირების თარიღი: 21 December 2011.
- ↑ Organisation for Economic Co-operation and Development 2008, p. 206
- ↑ Governor of Istanbul. Governorship of Istanbul. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 12 ივლისი 2018. ციტირების თარიღი: 12 July 2018.
- ↑ Address Based Population Registration System Results of 2010 (doc). Turkish Statistical Institute (28 January 2011). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 24 მაისი 2019. ციტირების თარიღი: 24 December 2011.
- ↑ Morris 2010, p. 113
- ↑ Chandler 1987, p. 463–505
- ↑ 2007 statistics. tuik.
- ↑ 1980 Statistics. tuik. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 3 ნოემბერი 2012. ციტირების თარიღი: 25 აგვისტო 2018.
- ↑ Istanbul Asian and European population details tr (2013). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 21 ივნისი 2015. ციტატა: „"İstanbul'da 8 milyon 156 bin 696 kişi Avrupa, 4 milyon 416 bin 867 vatandaş da Asya yakasında bulunuyor (In Istanbul there are 8,156,696 people in Europe, 4,416,867 citizens in Asia)"“ ციტირების თარიღი: 16 June 2015.
- ↑ Frequently Asked Questions. World Urbanization Prospects, the 2011 Revision. The United Nations (5 April 2012). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 7 September 2012. ციტირების თარიღი: 20 September 2012.
- ↑ File 11a: The 30 Largest Urban Agglomerations Ranked by Population Size at Each Point in Time, 1950-2035 (xls). World Urbanization Prospects, the 2018 Revision. The United Nations (5 April 2012). ციტირების თარიღი: 21 August 2018.
- ↑ Kamp, Kristina. (17 February 2010) Starting Up in Turkey: Expats Getting Organized. Today's Zaman. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 9 May 2013. ციტირების თარიღი: 27 March 2012.
- ↑ 157.0 157.1 Social Structure Survey 2006. KONDA Research (2006). ციტირების თარიღი: 27 March 2012. (Note: Accessing KONDA reports directly from KONDA დაარქივებული 2012-03-20 საიტზე Wayback Machine. 's own website requires registration.)
- ↑ U.S. Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor. Turkey: International Religious Freedom Report 2007. U.S. Department of State. ციტირების თარიღი: 27 March 2012.
- ↑ History of the Ecumenical Patriarch. The Ecumenical Patriarch of Constantinople. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 8 June 2012. ციტირების თარიღი: 20 June 2012.
- ↑ The Patriarchal Church of Saint George. The Ecumenical Patriarch of Constantinople. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 31 May 2012. ციტირების თარიღი: 20 June 2012.
- ↑ Çelik 1993, p. 38
- ↑ Athanasopulos 2001, p. 82
- ↑ The Greek Minority and its foundations in Istanbul, Gokceada (Imvros) and Bozcaada (Tenedos). Hellenic Republic Ministry of Foreign Affairs (21 March 2011). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 26 July 2012. ციტირების თარიღი: 21 June 2012.
- ↑ Istanbul Population 2015. World Population Review (7 July 2015).
- ↑ Masters და Ágoston 2009, p. 520–1
- ↑ Wedel 2000, p. 182
- ↑ Amikam Nachmani (2003). Turkey: Facing a New Millenniium : Coping With Intertwined Conflicts. Manchester University Press, გვ. 90–. ISBN 978-0-7190-6370-1. ციტირების თარიღი: 5 May 2013.
- ↑ Milliyet Konda Araştırma. Biz Kimiz: Toplumsal Yapı Araştırması (2006). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 15 თებერვალი 2017. ციტირების თარიღი: 4 May 2013.
- ↑ Agirdir, Bekir. Kürtler ve Kürt Sorunu. KONDA (2008). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 3 ნოემბერი 2013. ციტირების თარიღი: 4 May 2013.
- ↑ Bekir Agirdir. „Kürtlerin nüfusu 11 milyonda İstanbul"da 2 milyon Kürt yaşıyor“. ციტირების თარიღი: 4 May 2013.
- ↑ Christiane Bird (18 December 2007). A Thousand Sighs, A Thousand Revolts: Journeys in Kurdistan. Random House Publishing Group, გვ. 308–. ISBN 978-0-307-43050-2. ციტირების თარიღი: 4 May 2013.
- ↑ Elma Gabela (5 June 2011). „Turkey's Bosniak communities uphold their heritage, traditions“. Today's Zaman. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 23 August 2011. ციტირების თარიღი: 20 September 2011.
- ↑ Rôzen 2002, p. 55–8, 49
- ↑ Rôzen 2002, p. 49–50
- ↑ Brink-Danan 2011, p. 176
- ↑ ʻAner 2005, p. 367
- ↑ Schmitt 2005, passim
- ↑ Going cold Turkey: African migrants in Istanbul see hopes turn sour. ციტირების თარიღი: 23 February 2016.
- ↑ Ruling AKP's demand for list of ballot box clerks raises election fraud concerns – POLITICS. hurriyetdailynews.com. ციტირების თარიღი: 12 February 2016.
- ↑ Election protests in Turkey as opposition cries foul. Reuters. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2015-09-24. ციტირების თარიღი: 2018-08-27.
- ↑ Turkey's AKP Accused of Systemic Election Fraud Plots for Early Presidential and National Elections. nsnbc international. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 4 March 2016. ციტირების თარიღი: 12 February 2016.
- ↑ Trouble in Turkey's Elections – Erik Meyersson. Erik Meyersson. ციტირების თარიღი: 12 February 2016.
- ↑ Electoral Fraud Discovered in Sarıyer, Istanbul – Anadolu Türk Haber. anadoluturkhaber.com.
- ↑ LiveLeak.com – TURKEY – Election FRAUD (VIDEO), burned non-AKP votes. liveleak.com.
- ↑ Bloomberg Business. Bloomberg.com. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 6 June 2014.
- ↑ İSTANBUL SEÇİM SONUÇLARI. haberler.com. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 5 March 2016. ციტირების თარიღი: 12 February 2016.
- ↑ İstanbul 2018 Seçim Sonuçları. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2022-04-07. ციტირების თარიღი: 2018-08-27.
- ↑ Global MetroMonitor. Brookings Institution (30 November 2012). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 4 June 2013. ციტირების თარიღი: 13 April 2013.
- ↑ 189.0 189.1 Presentation of Reference City: Istanbul. Urban Green Environment (2001). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 17 January 2012. ციტირების თარიღი: 30 December 2011.
- ↑ Geromel, Ricardo. (14 March 2013) Forbes Top 10 Billionaire Cities – Moscow Beats New York Again. Forbes. ციტირების თარიღი: 27 July 2013.
- ↑ Dış Ticaretin Lokomotifi İstanbul Turkish. NTV-MSNBC (13 February 2006). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 31 May 2013. ციტირების თარიღი: 28 March 2012.
- ↑ Bilgic, Taylan. (5 April 2013) Istanbul Opens New Bourse as Erdogan Seeks to Build Finance Hub. Bloomberg News. ციტირების თარიღი: 14 April 2013.
- ↑ Odabaşı, Attila; Aksu, Celal; Akgiray, Vedat (December 2004). „The Statistical Evolution of Prices on the Istanbul Stock Exchange“ (Full text). The European Journal of Finance. London. 10 (6): 510–25. CiteSeerX 10.1.1.500.6930. doi:10.1080/1351847032000166931.CS1-ის მხარდაჭერა: ref=harv (link)
- ↑ History of the Bank. The Ottoman Bank Archives and Research Centre. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 13 April 2012. ციტირების თარიღი: 28 March 2012.
- ↑ Milestones in ISE History. Istanbul Stock Exchange (2012). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 1 აგვისტო 2011. ციტირების თარიღი: 28 March 2012.
- ↑ Mark Bentley; Benjamin Harvey (17 September 2012). „Istanbul Aims to Outshine Dubai With $2.6 Billion Bank Center“. Bloomberg Markets Magazine. ციტირების თარიღი: 5 May 2013.
- ↑ Oxford Business Group 2009, p. 112
- ↑ Istanbul's new Bosphorus canal 'to surpass Suez or Panama'. The Guardian (27 April 2011). ციტირების თარიღი: 29 April 2012.
- ↑ Organisation for Economic Co-operation and Development 2008, p. 80
- ↑ Ports of Turkey. Cerrahogullari T.A.S.. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 6 September 2012. ციტირების თარიღი: 28 August 2012.
- ↑ Cavusoglu, Omer. (March 2010) Summary on the Haydarpasa Case Study Site. Cities Programme. London School of Economics. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 9 ივლისი 2012. ციტირების თარიღი: 3 April 2012.
- ↑ Zeybek, Hülya; Kaynak, Muhtesem. What Role for Turkish Ports in the Regional Logistics Supply Chains?. International Conference on Information Systems and Supply Chain (27–30 May 2008). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 6 თებერვალი 2009. ციტირების თარიღი: 28 August 2012.
- ↑ Organisation for Economic Co-operation and Development 2008, p. 82
- ↑ Organisation for Economic Co-operation and Development 2008, p. 143
- ↑ Organisation for Economic Co-operation and Development 2008, p. 81
- ↑ Kerimoğlu, Ebra; Ciraci, Hale. Urban Tourism: An Analysis of Visitors to Istanbul. Vienna University of Economics and Business. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 22 მაისი 2014. ციტირების თარიღი: 12 February 2016.
- ↑ 207.0 207.1 207.2 Istanbul '10. Turkey Tourism Market Research Reports. Istanbul Valuation and Consulting (2010). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 16 June 2012. ციტირების თარიღი: 29 March 2012. (n.b. Source indicates that the Topkapı Palace Museum and the Hagia Sophia together bring in 55 million TL, approximately $30 million in 2010, on an annual basis.)
- ↑ 208.0 208.1 İstanbul – Archaeology Museum. Republic of Turkey Ministry of Culture and Tourism. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 3 თებერვალი 2012. ციტირების თარიღი: 19 April 2012.
- ↑ Göktürk, Soysal და Türeli 2010, p. 8
- ↑ Reisman 2006, p. 88
- ↑ Göktürk, Soysal და Türeli 2010, p. 2–4
- ↑ 212.0 212.1 Göktürk, Soysal და Türeli 2010, p. 221–3
- ↑ Göktürk, Soysal და Türeli 2010, p. 223–4
- ↑ Hansen, Suzy (10 February 2012). „The Istanbul Art-Boom Bubble“. The New York Times. ციტირების თარიღი: 19 April 2012.
- ↑ „İşte yeni İstanbul Modern“. Hürriyet. 28 November 2017.
- ↑ Kate Brown (1 March 2018). „Istanbul Modern Closes Ahead of Renzo Piano’s Multimillion-Dollar Revamp“. Artnet News.
- ↑ Istanbul Modern. Renzo Piano Building Workshop (RPBW Architects). ციტირების თარიღი: 21 May 2018.
- ↑ Galataport. Arkitera. ციტირების თარიღი: 21 May 2018.
- ↑ Göktürk, Soysal და Türeli 2010, p. 130–1
- ↑ Göktürk, Soysal და Türeli 2010, p. 133–4
- ↑ Göktürk, Soysal და Türeli 2010, p. 146
- ↑ Göktürk, Soysal და Türeli 2010, p. 165
- ↑ Nikitin, Nikolaj. (6 March 2012) Golden Age for Turkish Cinema. Credit-Suisse. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 17 დეკემბერი 2012. ციტირების თარიღი: 6 July 2012.
- ↑ Köksal 2012, p. 24–5
- ↑ History. The Istanbul Foundation for Culture and Arts. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 3 May 2011. ციტირების თარიღი: 13 April 2012.
- ↑ Gibbons, Fiachra. (21 September 2011) 10 of the Best Exhibitions at the Istanbul Biennial. The Guardian. ციტირების თარიღი: 13 April 2012.
- ↑ Hensel, Michael; Sungurogl, Defne; Ertaş, Hülya, eds. (January–February 2010). „Turkey at the Threshold“. Architectural Design. London. 80 (1). ISBN 978-0-470-74319-5.CS1-ის მხარდაჭერა: ref=harv (link)
- ↑ 228.0 228.1 Köse 2009, p. 91–2
- ↑ Taşan-Kok 2004, p. 166
- ↑ Emeksiz, İpek. (3 September 2010) Abdi İpekçi Avenue to be new Champs Elysee. Hürriyet Daily News. ციტირების თარიღი: 28 April 2012.
- ↑ Shopping in Singapore is Better than Paris. CNN (6 January 2012). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 17 აპრილი 2012. ციტირების თარიღი: 28 April 2012.
- ↑ Schäfers, Marlene. (26 July 2008) Managing the Difficult Balance Between Tourism and Authenticity. Hürriyet Daily News. ციტირების თარიღი: 29 April 2012.
- ↑ Schillinger, Liesl. (8 July 2011) A Turkish Idyll Lost in Time. The New York Times. ციტირების თარიღი: 29 April 2012.
- ↑ Freely 2011, p. 429
- ↑ Keyder 1999, p. 34
- ↑ Kugel, Seth. (17 July 2011) The $100 Istanbul Weekend. The New York Times. ციტირების თარიღი: 29 April 2012.
- ↑ Knieling და Othengrafen 2009, p. 228–34
- ↑ Tomasetti, Kathryn; Rutherford, Tristan. A Big Night Out in Istanbul – And a Big Breakfast the Morning After. The Guardian (23 March 2012). ციტირების თარიღი: 29 April 2012.
- ↑ Besiktas: The Black Eagles of the Bosporus. FIFA. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 13 თებერვალი 2012. ციტირების თარიღი: 8 April 2012.
- ↑ Turkey – List of Champions. RSSSF. ციტირების თარიღი: 31 May 2018
- ↑ 241.0 241.1 Galatasaray: The Lions of the Bosporus. FIFA. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 4 აპრილი 2012. ციტირების თარიღი: 10 April 2012.
- ↑ UEFA Champions League 2007/08 – History – Fenerbahçe. The Union of European Football Associations (8 October 2011). ციტირების თარიღი: 10 April 2012.
- ↑ Puan Durumu: 2015–2016 Sezonu 30. Hafta Turkish. Turkish Basketball Super League. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 14 მაისი 2016. ციტირების თარიღი: 6 June 2016.
- ↑ List of Certified Athletics Facilities. The International Association of Athletics Federations (1 January 2013). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 17 იანვარი 2013. ციტირების თარიღი: 2 January 2013.
- ↑ „Istanbul to host 2020 Champions League final, Uefa confirms“. The Independent (ინგლისური). 24 May 2018. ციტირების თარიღი: 24 May 2018.
- ↑ 2008/09: Pitmen strike gold in Istanbul. The Union of European Football Associations (20 May 2009). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 17 September 2013. ციტირების თარიღი: 10 April 2012.
- ↑ Aktaş, İsmail. (14 March 2012) Aşçıoğlu Sues Partners in Joint Project Over Ali Sami Yen Land. Hürriyet Daily News. ციტირების თარიღი: 3 July 2012.
- ↑ Regulations of the UEFA European Football Championship 2010–12 (PDF). The Union of European Football Associations. ციტირების თარიღი: 10 April 2012.
- ↑ Regulations of the UEFA Europa League 2010/11 (PDF). The Union of European Football Associations. ციტირების თარიღი: 10 April 2012.
- ↑ Türk Telekom Arena Istanbul. 'asp' Architekten. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 26 April 2013. ციტირების თარიღი: 5 July 2012.
- ↑ 2010 FIBA World Championship Istanbul: Arenas. FIBA. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 3 June 2013. ციტირების თარიღი: 10 April 2012.
- ↑ Istanbul – Arenas. FIBA (2010). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 3 June 2013. ციტირების თარიღი: 29 June 2012.
- ↑ Fenerbahce Ulker's new home, Ulker Sports Arena, opens. Euroleague Basketball (24 January 2012). ციტირების თარიღი: 29 June 2012.
- ↑ Wilson, Stephen. (2 September 2011) 2020 Olympics: Six cities lodge bids for the games. The Christian Science Monitor. ციტირების თარიღი: 29 June 2012.
- ↑ Richards, Giles. (22 April 2011) Turkey Grand Prix Heads for the Scrapyard Over $26m Price Tag. The Guardian. ციტირების თარიღი: 3 July 2012.
- ↑ Events. FIA World Touring Car Championship (2012). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 16 June 2012. ციტირების თარიღი: 29 June 2012.
- ↑ The Circuits. European Le Mans Series (2012). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 7 July 2012. ციტირების თარიღი: 3 July 2012.
- ↑ 2000 Race Calendar. F1 Powerboat World Championship (2000). ციტირების თარიღი: 8 January 2017.
- ↑ Powerboat P1 – 2009 World Championship – Istanbul, Turkey. Supersport (21 June 2009).
- ↑ 2012 Yarış Programı ve Genel Yarış Talimatı Turkish. The Istanbul Sailing Club (2012). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 4 June 2012. ციტირების თარიღი: 3 July 2012.
- ↑ Turkish Daily News. (23 August 2008) Sailing Week Starts in Istanbul. Hürriyet Daily News. ციტირების თარიღი: 3 July 2012.
- ↑ About Us. The Turkish Offshore Racing Club (31 March 2012). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 5 სექტემბერი 2013. ციტირების თარიღი: 3 July 2012.
- ↑ Brummett 2000, p. 11, 35, 385–6
- ↑ 264.0 264.1 264.2 264.3 Country Profile: Turkey. The Library of Congress Federal Research Division (August 2008). ციტირების თარიღი: 8 May 2012.
- ↑ Tiraj Turkish. Medyatava (25 December 2016). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 23 ნოემბერი 2016. ციტირების თარიღი: 25 December 2016.
- ↑ 266.0 266.1 TRT – Radio. The Turkish Radio and Television Corporation. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 9 June 2011. ციტირების თარიღი: 8 May 2012.
- ↑ Time Out Guides 2010, p. 224
- ↑ TRT – Television. The Turkish Radio and Television Corporation. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 14 August 2011. ციტირების თარიღი: 8 May 2012.
- ↑ Norris 2010, p. 184
- ↑ „Chris Morris“. BBC. ციტირების თარიღი: 8 May 2012.
- ↑ History. Istanbul University (11 August 2011). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 13 November 2012. ციტირების თარიღი: 20 August 2012.
- ↑ History. Istanbul Technical University. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 18 June 2012. ციტირების თარიღი: 4 July 2012.
- ↑ University Profile: Istanbul Technical University, Turkey. Board of European Students of Technology. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 16 November 2011. ციტირების თარიღი: 30 March 2012.
- ↑ State Universities. The Turkish Council of Higher Education. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 30 ნოემბერი 2011. ციტირების თარიღი: 30 March 2012.
- ↑ About Marmara. Marmara University. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 30 June 2012. ციტირების თარიღი: 4 July 2012.
- ↑ 276.0 276.1 Doğramacı, İhsan. (August 2005) Private Versus Public Universities: The Turkish Experience (DOC). 18th International Conference on Higher Education. ციტირების თარიღი: 30 March 2012.
- ↑ History of RC. Robert College (2012). ციტირების თარიღი: 15 October 2012.
- ↑ Private Universities. The Turkish Council of Higher Education. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 30 ნოემბერი 2011. ციტირების თარიღი: 30 March 2012.
- ↑ „Baraja nazır en akıllı kent“. Hürriyet. 4 May 2013. ციტირების თარიღი: 5 May 2013.
- ↑ Aecom expands role on $2.2bn Istanbul scheme. everythingturkish.com.au. EverythingTurkish (5 September 2012). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 21 September 2016. ციტირების თარიღი: 31 August 2016.
- ↑ 2007 Yılına Ait Veriler Turkish. Governorship of Istanbul. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2 August 2011. ციტირების თარიღი: 30 March 2012.
- ↑ Historique French. Galatasaray University. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 21 March 2012. ციტირების თარიღი: 30 March 2012.
- ↑ Millî Eğitim Bakanlığı Anadolu Liseleri Yönetmeliği Turkish. Ministry of Education (5 November 1999). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 15 June 2012. ციტირების თარიღი: 30 March 2012.
- ↑ Galatasaray Lisesi. Galatasaray High School. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 4 აპრილი 2023. ციტირების თარიღი: 4 July 2012.
- ↑ The History of the Italian School. Liceo Italiano. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 20 January 2012. ციტირების თარიღი: 3 July 2012.
- ↑ Principles of Education. Darüşşafaka High School. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 9 May 2012. ციტირების თარიღი: 6 July 2012.
- ↑ Kabataş Erkek Lisesi Turkish. Kabataş Erkek Lisesi. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2 April 2012. ციტირების თარიღი: 31 March 2012.
- ↑ KAL Uygulamalı Yabancı Dil Laboratuvarı Turkish. Kadıköy Anadolu Lisesi. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 20 June 2013. ციტირების თარიღი: 31 March 2012.
- ↑ 289.0 289.1 Istanbul and the History of Water in Istanbul. Istanbul Water and Sewerage Administration. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 29 September 2007. ციტირების თარიღი: 11 March 2006.
- ↑ Tigrek და Kibaroğlu 2011, p. 33–4
- ↑ İSKİ Administration. Istanbul Water and Sewerage Administration. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 29 September 2007. ციტირების თარიღი: 31 March 2012.
- ↑ 292.0 292.1 292.2 Silahtarağa Power Plant. SantralIstanbul. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 30 July 2012. ციტირების თარიღი: 31 March 2012.
- ↑ 293.0 293.1 Short History of Electrical Energy in Turkey. Turkish Electricity Transmission Company (2001). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 28 November 2009. ციტირების თარიღი: 5 July 2012.
- ↑ Central Post Office. Emporis. ციტირების თარიღი: 4 April 2012.
- ↑ 295.0 295.1 295.2 295.3 About Us | Brief History. The Post and Telegraph Organization. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 1 აპრილი 2013. ციტირების თარიღი: 31 March 2012.
- ↑ მასტერსი და აუგოსტონი 2009, p. 557
- ↑ შაუ და შაუ 1977, p. 230
- ↑ 298.0 298.1 About Türk Telekom: History. Türk Telekom. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 6 მარტი 2016. ციტირების თარიღი: 31 March 2012.
- ↑ Sanal 2011, p. 85
- ↑ Oxford Business Group 2009, p. 197
- ↑ Oxford Business Group 2009, p. 198
- ↑ Connell 2010, p. 52–3
- ↑ Papathanassis 2011, p. 63
- ↑ Efe და Cürebal 2011, p. 720
- ↑ 3rd Bosphorus bridge opening ceremony. TRT World (25 August 2016). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 28 August 2016.
- ↑ ERM Group (Germany and UK) and ELC-Group (Istanbul). (January 2011) Volume I: Non Technical Summary (NTS). Eurasia Tunnel Environmental and Social Impact Assessment. The European Investment Bank. ციტირების თარიღი: 4 July 2012.
- ↑ Letsch, Constanze. (8 June 2012) Plan for New Bosphorus Bridge Sparks Row Over Future of Istanbul. The Guardian. ციტირების თარიღი: 4 July 2012.
- ↑ Istanbul's $1.3BN Eurasia Tunnel prepares to open. Anadolu Agency (19 December 2016).
- ↑ Songün, Sevim. (16 July 2010) Istanbul Commuters Skeptical of Transit Change. Hürriyet Daily News. ციტირების თარიღი: 5 July 2012.
- ↑ 310.0 310.1 310.2 Chronological History of IETT. Istanbul Electricity, Tramway and Tunnel General Management. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 16 June 2012. ციტირების თარიღი: 1 April 2012.
- ↑ T1 Bağcılar–Kabataş Tramvay Hattı Turkish. İstanbul Ulaşım A.Ş. (Istanbul Transport Corporation). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 18 აპრილი 2014. ციტირების თარიღი: 20 August 2012.
- ↑ Tunnel. Istanbul Electricity, Tramway and Tunnel. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 6 January 2012. ციტირების თარიღი: 3 April 2012. (Note: It is apparent this is a machine translation of the original.)
- ↑ F1 Taksim–Kabataş Füniküler Hattı Turkish. İstanbul Ulaşım A.Ş. (Istanbul Transport Corporation). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 26 აგვისტო 2012. ციტირების თარიღი: 20 August 2012.
- ↑ Raylı Sistemler Turkish. İstanbul Ulaşım A.Ş. (Istanbul Transport Corporation). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 9 აპრილი 2014. ციტირების თარიღი: 20 August 2012.
- ↑ Ağ Haritaları Turkish. İstanbul Ulaşım A.Ş. (Istanbul Transport Corporation). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 15 აგვისტო 2012. ციტირების თარიღი: 20 August 2012.
- ↑ Turkey: Connecting Continents. Economic Updates. Oxford Business Group (7 March 2012). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 26 აპრილი 2013. ციტირების თარიღი: 3 April 2012.
- ↑ Efe და Cürebal 2011, p. 723
- ↑ Public Transportation in Istanbul. Istanbul Electricity, Tramway and Tunnel General Management. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 4 January 2013. ციტირების თარიღი: 3 April 2012.
- ↑ Metrobus. Istanbul Electricity, Tramway and Tunnel General Management. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 6 October 2011. ციტირების თარიღი: 3 April 2012.
- ↑ Interaktif Haritalar | İç Hatlar Turkish. İDO. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 31 May 2012. ციტირების თარიღი: 3 April 2012.
- ↑ Dış Hatlar Turkish. İDO. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 16 June 2012. ციტირების თარიღი: 3 April 2012.
- ↑ Grytsenko, Sergiy. (26 September 2011) EBRD Supports Privatisation of Ferry Operations in Istanbul. The European Bank for Reconstruction and Development. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 17 June 2013. ციტირების თარიღი: 4 April 2012.
- ↑ Liman Hizmetleri Turkish. Turkey Maritime Organization (10 February 2011). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 16 October 2012. ციტირების თარიღი: 28 August 2012.
- ↑ Bölgesel Yolcu Trenleri Turkish. Turkish State Railways. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 4 April 2012. ციტირების თარიღი: 3 April 2012.
- ↑ Keenan, Steve. (22 June 2012) How Your Greek Summer Holiday Can Help Save Greece. The Guardian. ციტირების თარიღი: 28 September 2012.
- ↑ Haydarpasa Train Station. Emporis. ციტირების თარიღი: 3 April 2012.
- ↑ Head, Jonathan (16 February 2010). „Iraq – Turkey railway link re-opens“. BBC. ციტირების თარიღი: 3 April 2012.
- ↑ Transports to Middle-Eastern Countries. Turkish National Railways. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 15 April 2012. ციტირების თარიღი: 3 April 2012.
- ↑ 329.0 329.1 Akay, Latifa. (5 February 2012) 2012 Sees End of Line for Haydarpaşa Station. Today's Zaman. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 16 September 2013. ციტირების თარიღი: 3 April 2012.
- ↑ İstanbul Otogarı Turkish. Avrasya Terminal İşletmeleri A.Ş. (Eurasian Terminal Management, Inc.). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 20 April 2012. ციტირების თარიღი: 3 April 2012.
- ↑ Eurolines Germany–Deutsche Touring GmbH–Europabus. Touring. ციტირების თარიღი: 3 April 2012.
- ↑ 2015 Airport Traffic Statistics. Airport Council International (11 April 2016). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 16 ოქტომბერი 2015. ციტირების თარიღი: 7 June 2016.
- ↑ 333.0 333.1 Preliminary 2013 World Airport Traffic and Rankings. Airports Council International (17 March 2014). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 16 ოქტომბერი 2015. ციტირების თარიღი: 25 March 2014.
- ↑ Strauss, Delphine. (25 November 2009) Sabiha Gökçen: New Terminal Lands On Time and Budget. The Financial Times. ციტირების თარიღი: 4 July 2012.
- ↑ Yolcu Trafiği (Gelen-Giden) Turkish (PDF). General Directorate of State Airports Authority. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 4 ნოემბერი 2013. ციტირების თარიღი: 30 March 2013.
- ↑ Sabiha Gökçen Named World's Fastest Growing Airport. Today's Zaman (18 August 2011). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 16 September 2013. ციტირების თარიღი: 4 April 2012.
- ↑ 337.0 337.1 „‘Third airport a must to ease air traffic in İstanbul’“. Today's Zaman. 29 April 2012. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 4 November 2013. ციტირების თარიღი: 6 May 2013.
- ↑ Ozge Ozbilgin (3 May 2013). „Turkish firms win 22 billion euro Istanbul airport tender“. Reuters. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 5 მაისი 2013. ციტირების თარიღი: 5 May 2013.
- ↑ It will be the biggest airport of the world (24 January 2013). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 29 იანვარი 2013. ციტირების თარიღი: 24 January 2013.
- ↑ Damien Sharkov (14 August 2014). „Istanbul's New Erdoğan-Backed Airport to Be Named After... Erdoğan“. Newsweek. ციტირების თარიღი: 8 March 2016.
- ↑ Erdogan Airport: Istanbul's Super Hub 'to be Named After Turkey's President-Elect'. International Business Times UK. ციტირების თარიღი: 12 February 2016.
- ↑ დაარქივებული ასლი. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2016-10-28. ციტირების თარიღი: 2018-09-14.
- ↑ IBB. (2010)kardes_sehir_isbirligi_ve_iyi_niyet_anlasmasi_imzalanan_seh.pdf (application/pdf Object). ibb.gov.tr. ციტირების თარიღი: 30 May 2011.
- ↑ დაარქივებული ასლი. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2017-03-01. ციტირების თარიღი: 2018-09-14.
- ↑ Berlin - City Partnerships. Der Regierende Bürgermeister Berlin. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2013-05-21. ციტირების თარიღი: 2013-09-17.
- ↑ Berlin's international city relations. Berlin Mayor's Office. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2008-08-22. ციტირების თარიღი: 2009-07-01.
- ↑ Barcelona internacional - Ciutats agermanades Spanish. © 2006-2009 Ajuntament de Barcelona. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2009-02-16. ციტირების თარიღი: 2009-07-13.
- ↑ Saint Petersburg in figures - International and Interregional Ties. Saint Petersburg City Government. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2009-02-24. ციტირების თარიღი: 2008-11-23.
- ↑ http://www.ibb.gov.tr/tr-TR/Pages/Haber.aspx?NewsID=20463
- ↑ Sister Cities of Istanbul. Burak Sansal. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2014-10-22. ციტირების თარიღი: 2009-07-01.