ვიკიპედია

ქემალ ათათურქი

მუსტაფა ქემალ ათათურქი (თურქ. Mustafa Kemal Atatürk), ან მუსტაფა ქემალ ფაშა (თურქ. Mustafa Kemal Paşa) 1921 წლამდე და ღაზი მუსტაფა ფაშა[1] (თურქ. Gazi Mustafa Paşa) 1921—1934[2] წლებში (დ. 1881, სალონიკი, სალონიკის ვილაიეთი, ოსმალეთის იმპერია – გ. 10 ნოემბერი, 1938, დოლმაბაჰჩე, სტამბოლი, თურქეთი) — თურქი ფელდმარშალი, რევოლუციონერი სახელმწიფო მოღვაწე, მწერალი და თურქეთის რესპუბლიკის დამფუძნებელი მამა, რომელიც რესპუბლიკის დაფუძნებიდან, 1923 წლიდან, სიკვდილამდე, 1938 წლამდე იყო თურქეთის პრეზიდენტი. მან გაატარა ყოვლისმომცველი პროგრესული რეფორმები, რამაც თურქეთი გარდაქმნა სეკულარულ და ინდუსტრიალიზებულ ქვეყანად.[3][4][5][6] იდეოლოგიურად, მისი სეკულარისტული და ნაციონალისტური პოლიტიკა და სოციალისტურ-პოლიტიკური თეორია ქემალიზმის სახელით გახდა ცნობილი. თავისი სამხედრო და პოლიტიკური მიღწევების გამო, ათათურქი XX საუკუნის ერთ-ერთ ყველაზე მნიშვნელოვან პოლიტიკურ ლიდერად ითვლება.[7]

მუსტაფა ქემალ ათათურქი
მუსტაფა ქემალ ათათურქი
ათათურქი 1932 წელს
 თურქეთის 1-ლი პრეზიდენტი
თანამდებობაზე ყოფნის დრო
29 ოქტომბერი, 1923 – 10 ნოემბერი, 1938
პრემიერ-მინისტრი  ისმეთ ინენიუ
ფეთჰი ოქიარი
ჯელალ ბაიარი
წინამორბედითანამდებობა შეიქმნა
მემკვიდრეისმეთ ინენიუ
თანამდებობაზე ყოფნის დრო
3 მაისი, 1920 – 24 იანვარი, 1921
წინამორბედითანამდებობა შეიქმნა
მემკვიდრეფევზი ჩაქმაქი
თანამდებობაზე ყოფნის დრო
24 აპრილი, 1920 – 29 ოქტომბერი, 1923
წინამორბედითანამდებობა შეიქმნა
მემკვიდრეფეთჰი ოქიარი
თანამდებობაზე ყოფნის დრო
9 სექტემბერი, 1923 – 10 ნოემბერი, 1938
წინამორბედითანამდებობა შეიქმნა
მემკვიდრეისმეთ ინენიუ
დაბადებულიდაახლ. 1881
სალონიკი, სალონიკის ვილაიეთი, ოსმალეთის იმპერია
გარდაცვლილი10 ნოემბერი, 1938 (57 წლის)
დოლმაბაჰჩე, სტამბოლი, თურქეთი
მოქალაქეობაოსმალეთის დროშა ოსმალეთის იმპერია →
თურქეთის დროშა თურქეთი
ეროვნებაოსმალელი, თურქი
დაკრძალულიაანკარის ეთნოგრაფიული მუზეუმი, ანკარა (21 ნოემბერი, 1938 – 10 ნოემბერი, 1953) →
ანითქაბირი, ანკარა (10 ნოემბერი, 1953-დან)
პოლიტიკური პარტიარესპუბლიკური პარტია
მამაალი რიზა ეფენდი
დედაზიუბეიდე ჰანუმი
მეუღლელატიფე უშაქი
ნათესავებიმაკბულე ათადანი (და)
ჯილდოებიიხილეთ სია
ხელმოწერა

ათათურქი ცნობილი გახდა პირველი მსოფლიო ომის დროს, გალიპოლის ბრძოლაში (1915) ოსმალეთის იმპერიის გამარჯვების უზრუნველყოფის შემდეგ.[8] ოსმალეთის იმპერიის დამარცხებისა და დაშლის შემდეგ, ის სათავეში ჩაუდგა თურქეთის ეროვნულ მოძრაობას, რომელიც წინააღმდეგობას უწევდა მოკავშირეების მიერ თურქეთის დაყოფას ომში გამარჯვებულ მოკავშირეთა შორის. თურქეთის დღევანდელ დედაქალაქში, ანკარაში დროებითი მთავრობის შექმნით, მან დაამარცხა მოკავშირეების მიერ გაგზავნილი ძალები და ომიდან გამარჯვებული გამოვიდა, რომელსაც მოგვიანებით „თურქეთის ომი დამოუკიდებლობისთვის“ უწოდეს. შემდგომში მან გააუქმა უკვე დაშლილი ოსმალეთის იმპერია და მის ნაცვლად გამოაცხადა თურქეთის რესპუბლიკის დაარსების შესახებ.

ახლად ჩამოყალიბებული თურქეთის რესპუბლიკის პრეზიდენტის ამპლუაში, ათათურქმა წამოიწყო პოლიტიკური, ეკონომიკური და კულტურული რეფორმების მკაცრი პროგრამა, რომლის საბოლოო მიზანი იყო თანამედროვე, პროგრესული და სეკულარული ეროვნული სახელმწიფოს აშენება. მან, დაწყებითი განათლება უფასო და სავალდებულო გახადა და ათასობით ახალი სკოლა გახსნა ქვეყნის მასშტაბით. ასევე შემოიღო ლათინურ ენაზე დაფუძნებული თურქული ანბანი, რომელიც შეცვალა ძველი ოსმალურის თურქული ანბანი. თურქმა ქალებმა თანაბარი სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებები მიიღეს ათათურქის პრეზიდენტობის დროს.[9] კერძოდ, №1580 კანონის საფუძველზე 1930 წლის 3 აპრილს ქალებს მიენიჭათ ხმის მიცემის უფლება ადგილობრივ არჩევნებზე და რამდენიმე წლის შემდეგ, 1934 წელს, სრული საყოველთაო ხმის უფლება მიიღეს.[10]

ათათურქის მთავრობა ატარებდა თურქიზაციის პოლიტიკას, რითაც ცდილობდა შეექმნა ერთგვაროვანი, ერთიანი და უპირველეს ყოვლისა სეკულარული ერი თურქული დროშის ქვეშ.[11][12][13] ათათურქის დროს, თურქეთში მცხოვრებ უმცირესობებს სთხოვდნენ საჯაროდ თურქულად ელაპარაკათ, მაგრამ ამავე დროს მათ მიეცათ უფლება შეენარჩუნებინათ საკუთარი მშობლიური ენა.[14] გვარის შესახებ კანონის მიხედვით არათურქულ ტოპონიმებს და უმცირესობებს დაევალათ თურქული გვარის მიღება.[15][16] 1934 წელს, თურქეთის პარლამენტმა მას გვარად „ათათურქი“ მიანიჭა, რაც ნიშნავს „თურქების მამას“, რაც მისი როლის აღიარება გახდა, რომელიც მან თანამედროვე თურქეთის რესპუბლიკის მშენებლობაში შეიტანა.[17] ის 1938 წლის 10 ნოემბერს სტამბოლში, დოლმაბაჰჩეს სასახლეში, 57 წლის ასაკში გარდაიცვალა.[18] პრეზიდენტის პოსტზე ის პრემიერ-მინისტრმა, ისმეთ ინენიუმ შეცვალა და სახელმწიფო პანაშვიდი გადაუხადა მას.[19]

1981 წელს, ათათურქის დაბადების 100 წლისთავზე, მის ხსოვნას გაერომ და იუნესკომ პატივი მიაგო და მიმდინარე წელი მსოფლიოში „ათათურქის წლად“ გამოაცხადა, ასევე მიიღო რეზოლუცია ათათურქის 100 წლის იუბილეზე, სადაც ის აღწერილია, როგორც „მებრძოლ ლიდერად კოლონიალიზმისა და იმპერიალიზმის წინააღმდეგ“ და „ხალხებს შორის ურთიერთგაგების გრძნობისა და მსოფლიოს ერებს შორის მტკიცე მშვიდობის შესანიშნავი წარმომჩენის, სადაც ის მთელი ცხოვრება მუშაობდა ხალხებს შორის ჰარმონიისა და თანამშრომლობის განსავითარებლად“.[20][21] ათათურქს ასევე მიენიჭა ჯილდო მსოლფიოში მშვიდობაზე ორიენტირებული საგარეო პოლიტიკისა და მეგობრობისთვის, განსაკუთრებით მეზობელ ქვეყნებთან მიმართებაში, როგორებიცაა ირანი, იუგოსლავია, ერაყი და საბერძნეთი, ასევე ბალკანეთის პაქტის შექმნისთვის, რომელიც წინააღმდეგობას უწევდა ფაშისტური იტალიისა და ცარისტული ბულგარეთის ექსპანსიონიზმისთვის.[22]

სახელი რედაქტირება

ათათურქი დაიბადა, როგორც „მუსტაფა“. მეორე სახელი „ქემალი“ (რომელიც არაბულად ნიშნავს „სრულყოფილებას“ ან „სიმწიფეს“) მას მათემატიკის მასწავლებელის, კაპიტან მუსტაფა ეფენდის მიერ მიენიჭა. აფეთ ინანის მიხედვით, მისმა მასწავლებელმა ეს სახელი მას (ათათურქს) „მისი შესაძლებლობებისა და სიმწიფის აღფრთოვანებით დაარქვა“.[23][24] სხვა წყაროების მიხედვით, მის მასწავლებელს სურდა ათათურქის სხვა მოსწავლეებისგან განასხვავება, რომელთაც ასევე ერქვათ „მუსტაფა“.[25][26] მწერალი ენდრიუ მანგო ვარაუდობს, რომ შესაძლოა მან თავად აირჩია ეს სახელი, ნაციონალისტი პოეტის, ნამიქ ქემალი პატივსაცემად.[27] ჟურნალისტ ალკანის მიხედვით, ათათურქმა, როგორც ჩანს, ჯარში მოღვაწეობის წლებში მიიღო სახელი „ქემალი“.[28]

მას შემდეგ, რაც 1934 წელს პირადობის მოწმობა მიიღო გვარი „ათათურქი“, მისი სახელის ველში ჩაიწერა „ქემალ ათათურქი“, მაშინ, როდესაც სახელი „მუსტაფა“ საერთოდ გაქრა. 1935 წლის თებერვალში, ათათურქმა დაიწყო თავისი „ორიგინალური“ სახელის — „ქემალის“ გამოყენება. ჟურნალ „Tarama Dergisi“ (1934) მიხედვით ქემალი ნიშნავს „ფორტიფიკაციას“, „ციხესიმაგრეს“, „ჯარს“, „ფარს“. 1935 წლის 4 თებერვალს, მთავრობის ოფიციალურმა საინფორმაციო სააგენტო „ანადოლუს სააგენტომ“ შემდეგი განმარტება გააკეთა:[28]

 
„ჩვენ მიერ გავრცელებული ინფორმაციის განმარტებისათვის, სახელი „ქემალი“, რომელსაც ათათურქი ატარებს, არ არის არაბული სიტყვა და არც არაბული სიტყვის kemal [„სიმწიფე“, „სრულყოფილება“] მნიშვნელობა გააჩნია. ათათურქის [ნამდვილი] სახელი არის Kamâl, რომელიც თურქულად ნიშნავს ჯარს და ფორტიფიკაციას. რამდენადაც სახელში მოცემული a არბილებს k-ს გამოთქმისას, სახელი აქცენტში უახლოვდება არაბული „ქემალის“ გამოთქმას. ეს არის მსგავსების სრული მასშტაბი. — ანადოლუს საინფორმაციო სააგენტო“

თუმცა, ათათურქი 1937 წლის მაისის შემდგომ დაუბრუნდა „ქემალის“ ძველ მართლწერას. რბილი გადასვლის გამო, მან თავს არიდებდა სახელის გამოყენებას, როგორც შეეძლო, ან საერთოდ არ გამოიყენა იგი, ან ხელს აწერდა დოკუმენტებს, როგორც „K. Atatürk“. ამის ოფიციალური ახსნა არასოდეს გაკეთებულა. მიუხედავად ამისა, აშკარა იყო, რომ ათათურქის სახელის საკითხი თურქული ენის რეფორმას უკავშირდებოდა.[28]

ადრეული წლები რედაქტირება

 
სახლი (დღეს მუზეუმი), სადაც ათათურქი დაიბადა და რომელიც მდებარეობს საბერძნეთის ქალაქ სალონიკში

ათათურქი დაიბადა „აჰმეთ სუბაშის“ უბანში ან ისლაჰანეს ქუჩაზე (დღეს აპოსტოლუ პავლუს ქუჩა) მდებარე სახლში (დღეს მუზეუმი), „ქოჯა ქასიმფაშას“ უბანში, სალონიკში (დღეს საბერძნეთი),[29] ოსმალეთის იმპერიაში. მისი მშობლები იყვნენ ალი რიზა ეფენდი, სამხედრო ოფიცერი წარმოშობით კოჯაჯიკიდან (ჩრდილოეთი მაკედონია), მოხელე და ხე-ტყით მოვაჭრე, და ზიუბეიდე ჰანიმი. მუსტაფას მხოლოდ და ჰყავდა, მაკბულე ათადანი, რომელიც 1956 წელს გარდაიცვალა.[30]

სამხედრო კარიერა რედაქტირება

თურქეთის რესპუბლიკის პირველი პრეზიდენტი 1923-1938 წლებში. თურქეთის ეროვნულ-გამანთავისუფლებელ რევოლუციის ლიდერი, სამხედრო მოღვაწე. მუსტაფა ქემალ ფაშა ოსმალეთის იმპერიის პერიოდში იყო სამხედრო ელიტის ერთ-ერთი ლიბერალი წარმომადგენელი, წარმატებით იბრძოლა პირველ მსოფლიო ომში. მისი დიდი დამსახურებაა ინგლისელთა მარცხი გალიპოლის ოპერაციაში (1915 წ.). 1916 წელს მას ებოძა ბრიგადის გენერლის ჩინი და ფაშას ტიტული. 1918 წელს ოსმალეთის იმპერიის დამარცხების შემდეგ ქვეყანა კატასტროფის წინაშე აღმოჩნდა. ევროპის სახელმწიფოებმა გადაწყვიტეს მისი დანაწილება. 1919 წელს მუსტაფა ქემალმა თანამოაზრეებთან ერთად დააარსა თურქეთის ეროვნული კონგრესი, სადაც თურქეთის პატრიოტული ძალები გაერთიანდნენ. ამ ძალამ ვერ იხსნა ოსმალეთის იმპერია, მაგრამ გადაარჩინა თურქეთი. 1919-1922 წლებში მუსტაფა ქემალმა ინტერვენტებისგან გაწმინდა ანატოლია, დაამარცხა ბერძნები და სომხები. 1922 წელსვე მან დაამხო სტამბოლის მარიონეტული ხელისუფლება და მთელი თურქეთი მას დაემორჩილა. იგი იყო პირველი ვინც სცნო რუსეთის საბჭოთა მთავრობა, სამაგიეროდ კი დიდი დახმარება მიიღო ლენინისგან. 1922 წლის 1 ნოემბერს მან გააუქმა ოსმალეთის იმპერია, ტახტიდან გადააგდო უკანასკნელი სულთანი და თურქეთი რესპუბლიკად გამოაცხადა. 1923 წელს მუსტაფა ქემალი თურქეთის რესპუბლიკის პირველი პრეზიდენტი გახდა. ამ პოსტზე ყოფნისას მან ბევრი ძალიან მნიშვნელოვანი რეფორმა განახორციელა (ლათინურ ანბანზე გადასვლა, სამოქალაქო კანონმდებლობა, ევროპული ტანსაცმლის და ცხოვრების წესის შემოღება და სხვ.) და თურქეთი ევროპული განვითარების გზაზე დააყენა. 1934 წელს მას სამშობლოს წინაშე დიდი დამსახურებებისთვის მიენიჭა ტიტული „ათათურქი“ — თურქების მამა.

იხილეთ აგრეთვე რედაქტირება

რესურსები ინტერნეტში რედაქტირება

სქოლიო რედაქტირება

  1. ↑ Andrew Mango Atatürk: The Biography of the Founder of Modern Turkey, Overlook Press, 2002, ISBN 978-1-58567-334-6, [1]
  2. ↑ Hasan Eren. II. ATATÜRK ve TÜRK DİLİ. ციტატა: „24 Kasım 1934’te Türkiye Büyük Millet Meclisi 2587 sayılı kanunla Gazi Mustafa Kemal’e Atatürk soyadını verdi.“
  3. ↑ Cuthell Jr., David Cameron (2009). „Atatürk, Kemal (Mustafa Kemal)“. In Ágoston, Gábor; Masters, Bruce (eds.). Encyclopedia of the Ottoman Empire. New York: Facts On File. pp. 56–60. ISBN 978-0-8160-6259-1. LCCN 2008020716. ციტირების თარიღი: 23 January 2021.
  4. ↑ Atatürk, Kemal, Philip's, 2014, , ISBN 9780199546091, https://archive.org/details/worldencyclopedi00oxfo. წაკითხვის თარიღი: 9 June 2019
  5. ↑ Books, Market House Books Market House (2003), Books, Market House, რედ., "Atatürk, Kemal", Who's Who in the Twentieth Century (Oxford University Press), , ISBN 9780192800916, https://archive.org/details/whoswhointwentie00brig. წაკითხვის თარიღი: 9 June 2019
  6. ↑ Harold Courtenay Armstrong Gray Wolf, Mustafa Kemal: An Intimate Study of a Dictator. page 225
  7. ↑ EINSTEIN AND ATATURK (Part 1), National Geographic Society Newsroom
  8. ↑ Zürcher, Turkey: a modern history, 142
  9. ↑ Mastering Modern World History by Norman Lowe, second edition
  10. ↑ Türkiye'nin 75 yılı, Tempo Yayıncılık, İstanbul, 1998, pp. 48, 59, 250
  11. ↑ Sofos, Umut Özkırımlı & Spyros A. (2008). Tormented by history: nationalism in Greece and Turkey. New York: Columbia University Press, გვ. 167. ISBN 9780231700528. 
  12. ↑ Toktaş, Şule (2005). „Citizenship and Minorities: A Historical Overview of Turkey's Jewish Minority“. Journal of Historical Sociology. 18 (4): 394–429. doi:10.1111/j.1467-6443.2005.00262.x. S2CID 59138386. ციტირების თარიღი: 7 January 2013.
  13. ↑ (3 August 2012) Social relations in Ottoman Diyarbekir, 1870–1915. Leiden: Brill, გვ. 300. ISBN 978-90-04-22518-3. 
  14. ↑ (2006) Turkey beyond nationalism: towards post-nationalist identities, [Online-Ausg.], London: Tauris, გვ. 45. ISBN 9781845111410. 
  15. ↑ Öktem, Kerem (2008). „The Nation's Imprint: Demographic Engineering and the Change of Toponymes in Republican Turkey“. European Journal of Turkish Studies (7). doi:10.4000/ejts.2243. ციტირების თარიღი: 18 January 2013.
  16. ↑ Aslan, Senem (29 December 2009). „Incoherent State: The Controversy over Kurdish Naming in Turkey“. European Journal of Turkish Studies. Social Sciences on Contemporary Turkey (10). doi:10.4000/ejts.4142. ციტირების თარიღი: 16 January 2013. ციტატა: „the Surname Law was meant to foster a sense of Turkishness within society and prohibited surnames that were related to foreign ethnicities and nations“
  17. ↑ Mustafa Kemal Atatürk'ün Nüfus Hüviyet Cüzdanı. (24.11.1934). www.isteataturk.com. ციტირების თარიღი: 26 June 2013
  18. ↑ Turkey commemorates Atatürk on 78th anniversary of his passing en. ციტირების თარიღი: 21 November 2017
  19. ↑ Jayapalan, N. (April 1999). Modern Asia Since 1900 (en). Atlantic Publishers & Dist. ISBN 9788171567515. 
  20. ↑ ATATURK: Creator of Modern Turkey. www.columbia.edu. ციტირების თარიღი: 22 November 2017
  21. ↑ Landau, Jacob M. (1984). Atatürk and the Modernization of Turkey (en). BRILL. ISBN 978-9004070707. 
  22. ↑ "Balkan Pact and Turkey" by Esra S. Değerli
  23. ↑ Afet İnan, Atatürk hakkında hâtıralar ve belgeler, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1959, p. 8.
  24. ↑ Mustafa Kemal Atatürk. Turkish Embassy website. ციტირების თარიღი: 7 August 2007
  25. ↑ Ali Fuat Cebesoy, Sınıf arkadaşım Atatürk: okul ve genç subaylık hâtıraları, İnkılâp ve Aka Kitabevleri, 1967, p. 6. Benim adım Mustafa. Senin adın da Mustafa. Arada bir fark olmalı, ne dersin, senin adının sonuna bir de Kemal koyalım.
  26. ↑ Rustow, Dankwart A. (1968). „Atatürk as Founder of a State“. Daedalus. 97 (3): 793–828. ISSN 0011-5266. JSTOR 20023842 – წარმოდგენილია JSTOR-ის მიერ.
  27. ↑ Mango, Atatürk, p. 37.
  28. ↑ 28.0 28.1 28.2 Enis Dinç (2020). Atatürk on Screen: Documentary Film and the Making of a Leader, გვ. 180. 
  29. ↑ Méropi Anastassiadou; Méropi Anastassiadou-Dumont (1997) Salonique, 1830–1912: une ville ottomane à l'âge des Réformes. BRILL, გვ. 71. ISBN 978-90-04-10798-4. 
  30. ↑ Cemal Çelebi Granda (2007). Cemal Granda anlatıyor. Pal Medya ve Organizasyon. ISBN 978-9944-203-01-2. 


მოძიებულია „https://ka.wikipedia.org/w/index.php?title=ქემალ_ათათურქი&oldid=4533466“-დან