ვიკიპედია

ნიუ-იორკი

უდიდესი ქალაქი აშშ-ში
ტერმინს „ნიუ-იორკი“ აქვს სხვა მნიშვნელობებიც, იხილეთ ნიუ-იორკი (მრავალმნიშვნელოვანი).

ნიუ-იორკი (ინგლ. New York [nʲuːˈjɔːɹk]) — ქალაქი ამერიკის შეერთებულ შტატებში, ნიუ-იორკის შტატში. 8-მილიონიანი (8301კმ²-ზე) ნიუ-იორკი ამერიკის ყველაზე დიდი და ჩრდილოეთ ამერიკის ყველაზე მჭიდროდ დასახლებული ქალაქია.[1][2][3] მის აგლომერაციაში 22 მილიონზე მეტი ადამიანი ცხოვრობს. ქალაქი რომ ამავე სახელწოდების შტატისგან განასხვაონ, მას ნიუ-იორკ-სიტის უწოდებენ. ქალაქის მეტსახელია „დიდი ვაშლი“ (ინგლ. Big Apple).

ქალაქი
ნიუ-იორკი
New York City
დროშა გერბი

ქვეყანა აშშ-ის დროშა აშშ
შტატი ნიუ-იორკი
შიდა დაყოფა მანჰეტენი, ბრუკლინი, კუინზი, ბრონქსი და სტეიტენ-აილენდი
კოორდინატები 40°43′00″ ჩ. გ. 74°00′00″ დ. გ. / 40.71667° ჩ. გ. 74.00000° დ. გ. / 40.71667; -74.00000
ქალაქის მერი ბილ დე ბლაზიო
დაარსდა 1613
ადრეული სახელები ახალი ამსტერდამი
ფართობი 1214.4 კმ²
ცენტრის სიმაღლე 10 მ
ოფიციალური ენა ინგლისური ენა
მოსახლეობა 8 399 000 კაცი (2018)
სიმჭიდროვე 10 482 კაცი/კმ²
აგლომერაცია 21 858 830
სასაათო სარტყელი UTC-5, ზაფხულში UTC-4
სატელეფონო კოდი 212 (მანჰეტენი), 718, 917, 347, 646
საფოსტო ინდექსი 10001-10292
საავტომობილო კოდი NY
ოფიციალური საიტი nyc.gov
მეტსახელი „დიდი ვაშლი“, „მსოფლიოს
დედაქალაქი“ (Novum Caput Mundi),
„ქალაქი რომელსაც არასდროს
სძინავს“, „ემპაია-სიტი“, „გოთემი“.
ნიუ-იორკი — აშშ
ნიუ-იორკი
ნიუ-იორკი — ნიუ-იორკი
ნიუ-იორკი

ნიუ-იორკი საერთაშორისო ფინანსების, პოლიტიკის, გართობისა და კულტურის ცენტრია. მსოფლიოს ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი გლობალური ქალაქი გამოირჩევა მუზეუმთა, გალერეათა, სამხატვრო-საშემსრულებლო დაწესებულებათა, უმაღლეს სასწავლებელთა, მედიის, საერთაშორისო კორპორაციათა და საფინანსო ბაზართა შეუდარებელი რაოდენობით. აქ მდებარეობს გაეროს შტაბ-ბინა.

ქალაქი შედგება ხუთი რაიონისგან (ძვ. სტილით – საგრაფოსგან): ბრონქსი, ბრუკლინი, მანჰეტენი, კუინზი და სტეიტენ-აილენდი. ამ უკანასკნელის გარდა, ყველა რაიონში მილიონზე მეტი მცხოვრებია და ცალ-ცალკე აშშ-ის სხვა უდიდეს ქალაქებს უტოლდება.

ნიუ-იორკში ყოველწლიურად უამრავი იმიგრანტი ჩამოდის როგორც მსოფლიოს 180 ქვეყნიდან, ისე აშშ-დან. ისინი ამ ქალაქის კულტურის, ენერგიის, კოსმოპოლიტიზმისა და ეკონომიურ შესაძლებლობათა გამო ჩამოდიან. ამჟამად ნიუ-იორკში კრიმინალის ყველაზე დაბალი დონეა სხვა დიდ ამერიკულ ქალაქებთან შედარებით.

ისტორია

რედაქტირება
 
კასტელოს გეგმაზე გამოსახულია „ახალი ამსტერდამი“ მანჰეტენის სამხრეთ ბოლოში
 
მალბერის ქუჩა (დაახ. 1900 წ.)
 
მიდთაუნ მანჰეტენი როკფელერის ცენტრიდან (1930-იანი წლები)
 
მანჰეტენი 1942 წელს.
 
ნიუ-იორკის მთავარი ღირსშესანიშნაობები: თავისუფლების ქანდაკება, ელისის კუნძული, ემპაია-სტეიტ-ბილდინგი და მსოფლიო სავაჭრო ცენტრი (2001 წლის ივლისი)

არემარის იტალიელი ჯოვანი და ვერაძანოს მიერ აღმოჩენის პერიოდში რეგიონი დასახლებული იყო ლენაპეს ტომის ადგილობრივი ინდიელებით. ვერაძანომ ნიუ-იორკის ყურეში შესცურა თუმცა გზა აღმა მდინარეზე არ გაუგრძელებია და ისევ ატლანტის ოკეანეში დაბრუნდა. არემარის კარტოგრაფია მოახდინა ინგლისელმა ჰენრი ჰუდსონმა, რომელიც ნიდერლანდების მონარქის მიერ იყო დაქირავებული. ჰუდსონმა კუნძული მანჰეტენი 1609 წლის 11 სექტემბერს აღმოაჩინა და გააგრძელა გზა აღმა მდინარეზე, რომელიც ამჟამად მის სახელს ატარებს, სანამ დღევანდელი ალბანის ტერიტორიას მიაღწევდა. ნიდერლანდელებმა ამ ადგილას ახალი ამსტერდამი 1613 წელს დააარსეს, რომელსაც თვითმმართველობა 1652 წელს მიენიჭა. 1664 წელს ქალაქი ბრიტანელებმა დაიპყრეს და მას „ნიუ იორკი“ გადაარქვეს ინგლისელი იორკის ჰერცოგის სახელზე.[4] ჰოლანდიელებმა 1673 წლის აგვისტოში მცირე ხნით მოახერხეს ქალაქის დაბრუნება და მას „ნიუ ორანჟი“ დაარქვეს, თუმცა 1674 წლის ნოემბერში იგი საბოლოოდ დაკარგეს.[5]

ბრიტანეთის მმართველობის ქვეშ ნიუ-იორკი აგრძელებს განვითარებას, თუმცა ქალაქში უკმაყოფილება პოლიტიკური დამოკიდებულების გამო დღითიდღე იზრდებოდა. ამერიკის რევოლუციური ომის პერიოდში აქ მრავალ მნიშვნელოვან ადრეულ ბრძოლას ჰქონდა ადგილი, თუმცა ქალაქი ბრიტანეთის ოკუპაციის ქვეშ დარჩა ომის დამთავრებამდე და ის ბოლო პორტი იყო, რომელიც ბრიტანელებმა 1783 წელს დატოვეს.

1788-1790 წლებში ნიუ-იორკ სიტი ახლად შექმნილი აშშ-ის დედაქალაქი იყო. 1825 წელს ერის არხის გახსნის შემდეგ ნიუ-იორკს შესაძლებლობა მიეცა ეკონომიკური მნიშვნელობით ბოსტონისა და ფილადელფიისთვის გაესწრო[6], ხოლო ადგილობრივი პოლიტიკა დომინირებული გახდა დემოკრატიული პარტიის პოლიტიკური მანქანით „ტამანი ჰოლ“, რომლის ძირითადი მამოძრავებელი ძალა ირლანდიელი იმიგრანტები იყვნენ. მომდევნო პერიოდში ქალაქის მდიდარი ფენა ახალი ეკონომიკური მექნიზმების საშუალებით სულ უფრო ძლიერდება, ხოლო პარალელურად ქალაქის ღარიბი იმიგრანტი მუშა კლასიც იზრდება. ამავე პერიოდში ყალიბდება ეკონომიკური და მუნიციპალური კონსოლიდაცია ქალაქის ხუთ მთავარ რეგიონს შორის, რაც ოფიციალურად 1898 წელს გაფორმდა.[7]

ახლად-კონსოლიდირებული ქალაქის გამთლიანებას ხელი შეუწყო ახალი სატრანსპორტო კვანძების სერიამ, რომელთა შორის მნიშვნელოვანი იყო ნიუ-იორკის მეტროს გახსნა 1904 წელს. ევროპული იმიგრაციის ახალმა ტალღამ სოციალური აღმავლობა გამოიწვია, რამაც თავის მხრივ ანტიკაპიტალისტური პროფკავშირების გავლენა შეზღუდა. მოგვიანებით, 1920-იან წლებში, ქალაქს მოაწყდა აფრო-ამერიკული მოსახლეობა სამხრეთი შტატებიდან „დიდი მიგრაციის“ ტალღით. ამ პერიოდში აყვავდა ჰარლემის რენესანსი, რაც თავის მხრივ „პროჰიბიციის“ (შეზღუდვა) ერის ბუმის ნაწილი იყო, რომლის პერიოდში მთელი ნიუ-იორკის ხედი რადიკალურ ტრანსფორმაციას განიცდის აქ მშენებარე სიმაღლეში მოპაექრე ცათამბჯენების წყალობით. 1925 წელს ნიუ-იორკმა ლონდონს გაუსწრო მსოფლიოს ყველაზე მეტად დასახლებული ქალაქის სტატუსში.

 
ერთი მსოფლიო სავაჭრო ცენტრი (ფრიდომ ტაუერი)

დიდი დეპრესიის პერიოდში ქალაქმა მნიშვნელოვნად იზარალა, რასაც შედეგად რეფორმისტი მერის ფიორელო ლაგუარდიას არჩევა მოჰყვა, ბოლო მოუღო „ტამანი ჰოლის“ 80-წლიან პოლიტიკურ დომინირებას.[8] მეორე მსოფლიო ომის პერიოდში ქალაქის ინდუსტრიულმა და საპორტო დაწესებულებებმა მნიშვნელოვანი როლი შეასრულა მოკავშირეთათვის სამხედრო დანადგარებისა და ამუნიციის მიწოდებაში. ამ პერიოდში ქალაქის მსოფლიო ლიდერის სტატუსი სულ უფრო მკაფიო ხდება, უოლ სტრიტის მნიშვნელოვანი წვლილით ამერიკის მსოფლიო წამყვან ეკონომიკურ ძალად აღმოცენებაში. გაეროს შტაბ-ბინის ნიუ-იორკში დაფუძნებამ ხაზი გაუსვა მის პოლიტიკურ გავლენას, ხოლო აბსტრაქტული ექსპრესიონიზმის აღმავლობამ პარიზს მსოფლიო ხელოვნების ცენტრის ტიტული წაართვა.[9] ყოველივე ამას ქალაქის განახლებული ეკონომიკური ბუმი მოჰყვა 1950-იან წლებში. თუმცა მოგვიანებით, ინდუსტრიული და კომერციული პრიორიტეტების ცვლილებამ, შეძლებული ფენების მასიურად ქალაქგარეთ გადანაცვლებამ და კრიმინალის ზრდამ ნიუ-იორკი 1970-იან წლებში ღრმა სოციალურ და ეკონომიკურ კრიზისში ჩააგდო.

1980-იანი წლები მოკრძალებული ბუმით აღინიშნა, რომელმაც პიკს 1990-იანებში მიაღწია. რასობრივი სიმწვავე განელდა, კრიმინალის დონე მკვეთრად დაეცა, ცხოვრების ხარისხი გაუმჯობესდა, ახალმა იმიგრაციამ ქალაქს მრავალფეროვნება და სიცოცხლე შეჰმატა და პირველად მის ისტორიაში ნიუ-იორკის მოსახლეობამ 8 მილიონიან ზღვარს გადააჭარბა. 90-იანი წლების ბოლო დოტ-კომის ბუმმა ქალაქს მნიშვნელოვანი ფინანსური ძლიერება მოუტანა, რაც თავის მხრივ ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ფაქტორი იყო საცხოვრებელი და კომერციული უძრავი ქონების ბუმის ათწლეულის დაჩქარებაში.

XXI საუკუნის დასაწყისი ქალაქში ტრაგიკული მოვლენით აღინიშნა: 2001 წლის 11 სექტემბერს მსოფლიო სავაჭრო ცენტრზე განხორციელებული ტერორისტული აქტის შედეგად 2977 ადამიანი დაიღუპა. ამ შემთხვევამ ქალაქის ეკონომიკას მნიშვნელოვანი ზიანი მიაყენა, თუმცა კრიზისი დიდ ხანს არ გაგრძელებულა. დანგრეული სავაჭრო ცენტრის ადგილას ააშენეს ცათამბჯენი ერთი მსოფლიო სავაჭრო ცენტრი (One World Trade Center) "ფრიდომ ტაუერი". მშენებლობა დასრულდა 2013 წლის 10 მაისს, ხოლო გახსნა შედგა 2014 წლის 3 ნოემბერს.

გეოგრაფია და ბუნება

რედაქტირება
 
ნიუ-იორკი სატელიტიდან

ნიუ-იორკ სიტი ბოსვაშ მეგაპოლისის (BosWash) ცენტრში მდებარეობს, 350 კმ-ში ბოსტონიდან და 353 კმ-ში ვაშინგტონიდან. ქალაქის საერთო ფართობია 1212,4 კმ², რომლის 35,31 % წყალზეა. ქალაქი სამ მთავარ კუნძულზეა განლაგებული — მანჰეტენი, სტეიტენ-აილენდი და დასავლეთ ლონგ-აილენდი. ბრონქსი ერთადერთი რაიონია, რომელიც კონტინენტალურ ამერიკაში მდებარეობს.

ნიუ-იორკის სავაჭრო მნიშვნელობა განპირობებულია მისი საუკეთესო ბუნებრივ ყურეზე მდებარეობით, რომელსაც ზემო ნიუ-იორკის უბე ქმნის გარშემორტყმული მანჰეტენით, ბრუკლინით, სტეიტენ-აილენდითა და ნიუ-ჯერსის სანაპიროთი. ატლანტის ოკეანისგან დაცულია ბრუკლინისა და სტეიტენ-აილენდის სარტყლით ქვემო ნიუ-იორკის უბეში. მდ. ჰუდზონი მოედინება ჰუდზონის ხეობიდან ნიუ-იორკის უბეში, ჰყოფს რა ბრონქსსა და მანჰეტენს ნიუ-ჯერსისგან. ისტ-რივერი, ფაქტობრივად დინების წარმოქმნილი სრუტე, ლონგ-აილენდიდან ნიუ-იორკის უბემდე იჭიმება და ბრონქსსა და მანჰეტენს ლონგ-აილენდისგან ჰყოფს. ჰარლემის მდინარე, კიდევ ერთი დინების სრუტე მდინარეებს ისტსა და ჰუდსონს შორის, მანჰეტენს ბრონქსისგან ჰყოფს.

ქალაქის გეოგრაფიამ მნიშვნელოვანი ცვლილებები განიცადა ადამიანის ჩარევით ჰოლანდიელთა კოლონიური დროებიდან მოყოლებული სანაპირო ზოლზე წყლისგან მიწის წართმევით. ეს პროცესი ყველაზე თვალსაჩინოა ქვემო მანჰეტენზე ბატერი-პარკ სიტიში თანამედროვე განვითარებით. ბუნებრივი ტოპოგრაფიული უსწორმასწორობა თითქმის სრულიად აღმოიფხვრა, განსაკუთრებით მანჰეტენზე. რაც ფაქტობრივად სიტყვა „მანჰეტენის“ (ბორცვიანი კუნძული) თავდაპირველ მნიშვნელობას ეწინააღმდეგება.

კლიმატი

რედაქტირება
 
წვიმა ნიუ-იორკში

იტალიის ტოსკანისა და ფრანგული რივიერას გრძედზე უფრო სამხრეთით მდებარეობის მიუხედავად ნიუ-იორკი ნესტიანი კონტინენტური კლიმატით გამოირჩევა, რომელზეც ჩრდილო-ამერიკის კონტინენტური ცივი ქარები ახდენს ზეგავლენას. ნიუ-იორქის ზამთრები ტიპურად ცივია, თუმცა შედარებით ზომიერი იმავე გრძედზე მდებარე სხვა კონტინენტურ ამერიკულ ქალაქებთან შედარებით. −20 °C-ზე ნაკლები ტემპერატურა იშვიათია, ძირითადად შუაგულ ზამთარში ღამის ტემპერატურა −10 °C-ს ქვევით არ ეცემა. თოვლის საერთო რაოდენობა ზამთრის განმავლობაში 60 სმ-ას არ აღემატება, თუმცა ბოლო ოთხი ზამთრის (2003-06) განმავლობაში შედარებით მაღალი თოვლიანობა დაიჭირა (>100 სმ) ყოველ სეზონზე. ზამთარში წვიმა უფრო ხშირია ვიდრე თოვლი ატლანტის ოკეანის თბილი ჰავის ზეგავლენით.

გაზაფხული ნიუ-იორკში ზომიერი, ხშირად საკმაოდ ცხელია, ტემპერატურა მერყეობს 10-15 °C-ში. ზაფხული ცხელი და ტენიანია, ტემპერატურა ხშირად 32 °C-ს აღემატება. შემოდგომა ზომიერი და სასიამოვნო იცის ხშირი მზიანი ამინდებით და 15-20 °C ტემპერატურით.

თვე იან თებ მარ აპრ მაი ივნ ივლ აგვ სექ ოქტ ნოე დეკ წელი
საშ მაღალი °F (°C) 38
(3) 		40
(4) 		50
(10) 		61
(15) 		72
(22) 		80
(27) 		85
(30) 		84
(29) 		76
(24) 		65
(18) 		54
(12) 		42
(6)
62
(17)
საშ დაბალი ტემპ. °F (°C) 25
(-4) 		27
(-3) 		35
(2) 		44
(7) 		54
(12) 		63
(17) 		68
(20) 		67
(19) 		60
(16) 		50
(10) 		41
(5) 		31
(-1)
47
(8)
ნალექი (მმ) 3.4
(86) 		3.3
(84) 		3.9
(99) 		4.0
(102) 		4.4
(112) 		3.7
(95) 		4.4
(112) 		4.1
(104) 		3.9
(99) 		3.6
(91) 		4.5
(127) 		3.9
(99)
46.7
(1,124)
წყარო: Weatherbase

გარემო

რედაქტირება
 
ცენტრალური პარკი სამხრეთიდან

გარემოს დაცვის პრობლემები ქალაქში ძირითადად მისი მოსახლეობის უკიდურეს სიმჭიდროვესთან არის დაკავშირებული. მასტრანზიტის გამოყენების დონე ყველაზე მაღალია ქვეყნის მაჩვენებელთან შედარებით, ხოლო ბენზინის მოხმარების დონე კი 1920-იან წლებში ქვეყნის საშუალო მაჩვენებელს უტოლდება.[10] ნიუ-იორკ სიტის მჭიდრო მოსახლეობა და ავტომობილზე დამოკიდებულების დაბალი დონე ქალაქს ყველაზე ენერგოეფექტურს ხდის აშშ-ში.[11] ქალაქის სათბურის აირების გამოყოფის დონე შედარებით დაბალია ერთ სულ მოსახლეზე გათვლით, 7,1 მეტრული ტონა ერთ სულზე, რაც სან-ფრანცისკოს მაჩვენებელზე დაბალია (11,2 მტ), და გაცილებით ჩამორჩება ქვეყნის მაჩვენებელს (24,5).[12] ნიუ-იორკელები ქვეყნის მოსახლეობის 2,7 %-ს შეადგენენ, თუმცა მათზე ქვეყნის სათბურის აირების მხოლოდ 1 % მოდის.[12] საშუალო ნიუ-იორკელი სან-ფრანცისკოელზე ორჯერ და დალასელზე ოთხჯერ ნაკლებ ელექტროენერგიას მოიხმარს .[13]

დიდი რაოდენობით კონცენტრირებული დაბინძურება ქალაქში ასთმისა და სხვა რესპირატორული დაავადებების მაღალი შემთხვევიანობის გამომწვევია მოსახლეობაში.[14] ბოლო წლებში ქალაქის მთავრობამ გარემოს გაუმჯობესებისთვის მნიშვნელოვანი ზომები მიიღო. შესაბამისად, ის ქალაქის მთავრობის ოფისებისა და საზოგადოებრივი ტრანსპორტისთვის მხოლოდ ენერგოეფექტურ მოწყობილობას იძენს.[15] ნიუ-იორკს ქვეყნის მასშტაბით უდიდესი სუფთა ჰაერის დიზელ-ჰიბრიდი და კომპრესული ბუნებრივი აირის ავტობუსების პარკი ჰყავს და პირველი ჰიბრიდული საწვავის ტაქსები.[16] ქალაქი ასევე ლიდერობს ენერგოეფექტური მწვანე შენობების მშენებლობის რაოდენობით, რომელთა შორის ერთ-ერთი უკანასკნელი ნიმუშია ჰერსტის ტაუერი.[17]

ქალაქს სასმელი წყალი ბუნებრივი წყალსაცავიდან მოეწოდება კატსკილის მთებიდან. წყალსაცავის ბუნებრივი ეკოსისტემის დაცვისა და წყლის უწყვეტი ფილტრაციის პროცესის შედეგად ნიუ-იორკი ერთ-ერთია აშშ-ის ხუთი დიდი ქალაქიდან, რომელსაც სასმელი წყალი გამწმენდი ქარხნების გარეშე სუფთად მოეწოდება.[18]

რაიონები და უბნები

რედაქტირება
 
ხუთი რაიონი: 1: მანჰეტენი, 2: ბრუკლინი,
3: კუინზი, 4: ბრონქსი, 5: სტეიტენ-აილენდი

ნიუ-იორკი ხუთი რაიონისგან (ინგლ. Borough — საგრაფო) შედგება. თავად რაიონი ასობით უბნად იყოფა, რომელთა შორის მრავალს საკუთარი განსაკუთრებული ისტორია და ხასიათი გააჩნია.

  • მანჰეტენი (ნიუ-იორკის ქაუნთი, მოს. 1 629 000) ქალაქის ბიზნესისა და კულტურის ცენტრია, და ამგვარად ყველაზე ურბანულია. ის ასევე ყველაზე მჭიდროდ არის დასახლებული. აქ მდებარეობს ქალაქის განთქმული ცათამბჯენების უმრავლესობა. ეს რაიონი იყოფა დაუნთაუნ, მიდთაუნ და აპთაუნ რეგიონებად.
  • ბრუკლინი (კინგსის ქაუნთი, მოს. 2 533 000) ამერიკის ეთნიკურად ყველაზე მრავალფეროვანი ქაუნთია, ერთ სულ მოსახლეზე გაცილებით მეტი იმიგრანტით ვიდრე ნებისმიერ სხვა ადგილას ქვეყნის მასშტაბით. ეს ასევე ერთ-ერთი ყველაზე მჭიდროდ დასახლებული რაიონია შენარჩუნებული ძლიერი ნაციონალური კულტურებით. რაიონში თანამედროვე ბიზნეს კვარტალთან ერთად დიდი ისტორიული რეზიდენციული უბნებიცაა, ძირითადად სამხრეთ-აღმოსავლეთ ნაწილში. მას ასევე გრძელი ოკეანის სანაპირო და კონი-აილენდი (კუნძული კონი) აქვს, რომელიც განთქმულია ერთ-ერთი უძველესი მასობრივი გართობის პარკით. ქალაქის იტალიელ, რუს და ჩინელ იმიგრანტთა უმრავლესობა სწორედ ამ უბანზე მოდის.
  • კუინზი (კუინზის ქაუნთი, მოს. 2 273 000) გეოგრაფიულად ყველაზე დიდი რაიონია. აქ მდებარეობს შის სტადიონი და ნიუ-იორკ მეტსი; რეგიონის სამი ძირითადი აეროპორტიდან ორი (ლაგუარდია და ჯონ კენედის აეროპორტები); აშშ-ის ჩოგბურთის ასოციაციის ეროვნული საჩოგბურთო ცენტრი, სადაც იმართება აშშ-ის ყოველწლიური ღია ჩემპიონატი (United States Open).
  • ბრონქსი (ბრონქსის ქაუნთი, მოს. 1 418 000), ცნობილი, როგორც ჰიპ-ჰოპ კულტურის დაბადების ადგილი და ნიუ-იორკის იანკების გუნდის ბინა. აქ კომპაქტურად არიან დასახლებული ქალაქის რასობრივი უმცირესობები, განსაკუთრებით კი ლათინელები და შავკანიანები. მცირე კუნძულების გამოკლებით ბრონქსი ქალაქის ერთადერთი რაიონია, რომელიც კონტინენტზე მდებარეობს.
  • სტეიტენ-აილენდი (რიჩმონდის ქაუნთი, მოს. 476 143) ყველაზე წყნარი და საგარეუბნო ხასიათის რაიონია, თუმცა დროთა განმავლობაში უფრო ინტეგრირებული ხდება ქალაქის სხვა რაიონებთან შედარებით. 1964 წელს ვერაზანო-ნეროუს ხიდის გახსნიდან, 2001 წლამდე აქ მდებარეობდა მსოფლიოში უდიდესი ნაგავსაყრელი, რაც ამ რაიონს საკმაოდ არამომხიბლავს ქმნიდა საცხოვრებლად.
 
მანჰეტენის პანორამა

მთავრობა

რედაქტირება
 
მანჰეტენის მუნიციპალური შენობა

1898 წელს კონსოლიდაციის შემდეგ ნიუ-იორკი აგლომერაციული მუნიციპალიტეტი გახდა ძლიერი მერისა და საქალაქო საბჭოს ფორმის მთავრობით. მერი და საბჭოს წევრები ირჩევა ოთხ-წლიანი ვადით. ნიუ-იორკის საქალაქო საბჭო ერთ-პალატიანია და მასში 51 საბჭოს წევრია, რომელთა უბნები განსაზღვრულია მოსახლეობის განლაგების გეოგრაფიული საზღვრებით. ყოველი წევრი წარმოადგენს დაახლოებით 157 000 ადამიანს. მერისა და საბჭოს წევრის არჩევა მხოლოდ ორი ვადით შეიძლება.

ქალაქი ისტორიულად დემოკრატიული მერის კანდიდატებს ირჩევდა. თუმცა წინა და ახლანდელი მერები მემარცხენე ლიბერალური რესპუბლიკელები არიან. საბჭოს წევრების არჩევა სპეციფიკური საკითხების გამო ხდება და ისინი, როგორც წესი, საკმაოდ კარგად ცნობილი პიროვნებები არიან.

დემოკრატიულ პარტიას უჭირავს საზოგადოებრივ თანამდებობათა უმრავლესობა. პარტიის პლატფორმა ემყარება ხელმისაწვდომ ცხოვრების პირობებს, განათლებასა და ეკონომიკურ განვითარებას. ქალაქის პოლიტიკური დემოგრაფია ლიბერალურ-დემოკრატიულია. დასაქმების პოლიტიკა ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესია. განსახლება და ეკონომიკური განვითარება ყველაზე მწვავე საკითხებია. რეგისტირებულ ამომრჩეველთა 87 % დემოკრატია, რაც საკმაოდ კონტრასტულია ნიუ-იორკის შტატის მოსახლეობასთან, რომელიც ნაკლებად ლიბერალურია.

ქალაქის მთავრობა განლაგებულია ნიუ-იორკის სიტი ჰოლში, სადაც ქალაქის საბჭოს სხდომები იმართება ხოლმე. მერის ოფისი ცამეტ მუნიციპალურ სააგენტოსთან ერთად მანჰეტენის მუნიციპალურ შენობაში მდებარეობს, რაც ერთ-ერთი უდიდესი მუნიციპალურ შენობათაგანია მსოფლიოში.

პრაქტიკულად ყველა მთავრობის თანამდებობის პირს, გუბერნატორის, გენერალური პროკურორის, ორივე აშშ-ის სენატორის ჩათვლით ოფისები მანჰეტენზე აქვს. ოფიციალური პირები სამსახურეობრივი საქმიანობისთვის ძირითადად ამ ოფისებს იყენებენ შტატის დედაქალაქ ალბანის ძირითადი კაბინეტების ნაცვლად.

ეკონომიკა

რედაქტირება
 
მიდტაუნ-მანჰეტენი უდიდესი ცენტრალური ბიზნესუბანია აშშ-ში
სრული პანორამული ფოტო
 
უოლ-სტრიტის ფირნიში

ნიუ-იორკი საერთაშორისო ბიზნესისა და კომერციის მნიშვნელოვანი ცენტრია, ის გლობალური ეკონომიკის სამი საკომანდო ცენტრიდან ერთ-ერთია (ტოკიოსა და ლონდონის გვერდიგვერდ).[19] ქალაქის ეკონომიკის ბირთვს ქმნის საფინანსო, სადაზღვევო და უძრავი ქონების ინდუსტრიები. ნიუ-იორკი ამასთან აშშ-ის მასმედიის, ჟურნალიზმისა და გამომცემლობის უმნიშვნელოვანესი ცენტრიცაა, ხელოვნებასთან ერთად. სხვა მნიშვნელოვან სექტორთა შორისაა ქალაქის ტელე და კინო ინდუსტრიები, რომელიც მასშტაბით მხოლოდ ჰოლივუდს თუ ჩამოურჩება; სამედიცინო კვლევა და ტექნოლოგია; არასამთავრობო ორგანიზაციები და უნივერსიტეტები; და, რა თქმა უნდა, მოდა.

ქალაქ ნიუ-იორკში მდებარეობს ქვეყნისა და მსოფლიოს უძვირესი უძრავი ქონება. 450 პარკ ავენიუ 2007 წლის 2 ივლისს $510 მილიონად გაიყიდა, რაც $17.104 შეადგენს 1 მ²-ზე, მოხსნა მსოფლიო რეკორდი, რომელიც დაამყარა გარიგებამ საოფისე შენობისთვის 660 მედისონ ავენიუზე ($15,887/მ²).[20]

ქალაქის საფონდო ბირჟები მსოფლიოში უდიდესთა შორისაა. ნიუ-იორკის საფონდო ბირჟა უდიდესია მსოფლიოში სავალუტო მოცულობით, ხოლო ნასდაქი მსოფლიოს ლიდერია აქ წამოყენებულ ლისტინგთა რაოდენობით.[21] მრავალ საერთაშორისო კორპორაციას შტაბ-ბინა სწორედ ნიუ-იორკში აქვს, მათ შორის ფორჩუნ-500 კომპანიების უდიდეს რაოდენობას.

ნიუ-იორკი უნიკალურია სხვა ამერიკულ ქალაქთა შორის უცხოური კორპორაციების განსაკუთრებით დიდი რაოდენობით. კერძო სექტორში არსებული ყოველი 10 სამუშაო ადგილიდან 1 უცხოურ კომპანიაზე მოდის. შესაბამისად ნიუ-იორკის ბიზნეს წრეები საკმაოდ ინტერნაციონალისტურია და შესამჩნევად უჭირს შეწყობა ფედერალური მთავრობის მკაცრ საგარეო, სავაჭრო და სავიზო პოლიტიკასთან.

სპეციალიზებულ მსუბუქ მრეწველობაში დღემდე დასაქმების უდიდესი წილი მოდის, თუმცა ისტორიულად მას შემცირების ტენდენცია აქვს. ამგვარი წარმოების ძირითადი შემადგენელი ნაწილია, საფეიქრო, ქიმიური, ავეჯის, ლითონის პროდუქცია და საკვებგადამმუშავებელი წარმოებები. ნიუ-იორკის ბუნებრივი საზღვარი განსაკუთრებით ხელშემწყობია საერთაშორისო სატვირთო გზავნილებისთვის და ყოველთვის შეადგენდა მისი ეკონომის ერთ-ერთ მნიშვნელოვან ნაწილს, თუმცა ბოლო დროს საზღვაო გადაზიდვების დანიშნულების ტვირთმა ბრუკლინის სანაპიროდან ნიუ-ჯერსის პორტ ნუარკ-ელიზაბეთის საზღვაო ტერმინალზე გადაინაცვლა. გარკვეული ტვირთი მაინც დარჩა, და ბრუკლინი დღემდე რჩება აშშ-ში კაკაოს მარცვლების იმპორტის მთავარ ჭიშკრად.

 
ნასდაქი (NASDAQ, National Association of Securities Dealers Automated Quotations — ფასიან ქაღალდთა დილერების ავტომატური კოტირებების ეროვნული ასოციაცია)

„შემოქმედებითი“ ინდუსტრიები, როგორიცაა დიზაინი, ახალი მედია და არქიტექტურა დასაქმების სულ უფრო მზარდი წილი ხდება. ქალაქის მრავალი სამედიცინო ლაბორატორიისა და კვლევითი ცენტრის კომერციული როლის მნიშვნელობის გაზრდის შედეგად, მეცნიერება და კვლევაც კიდევ ერთი დამატებითი ძლიერი სექტორია. დასაქმების ზრდამ ამ სექტორში 2004-05 წლებში 4,9 % შეადგინა. მაღალი ტექნოლოგიის ინდუსტრიები, როგორიცაა პროგრამული დამუშავება, სათამაშო კონსოლების დიზაინი და ინტერნეტ მომსახურეობა, იზრდება. ნიუ-იორკი ქვეყნის წამყვანი საერთაშორისო ინტერნეტ ჭიშკარია (gateway), 430 გიგაბიტი წამში. საერთაშორისო ინტერნეტ გამტარობის ტერმინატებით, ტრანსატლანტიკური ოპტიკურ-ბოჭკოვანი სადენის ტერმინუსის კვანძთან მდებარეობის წყალობით. შედარებისთვის, სიდიდით მეორე აშშ-ის ჰაბი ვაშინგტონ/ბალტიმორის წარმადობა მხოლოდ 158 გიგაბიტ/წმ-ია.

ქალაქ ნიუ-იორკის საშუალო ერთობლივი მეტროპოლიური პროდუქტი თითქმის $500 მილიარდს უტოლდება, რაც შვეიცარიის მშპ-ზე (მთლიანი შიდა პროდუქტი) მეტია და თითქმის ეწევა რუსეთის მაჩვენებელს. ცალკე ქვეყანა რომ ყოფილიყო ნიუ-იორკს მსოფლიოში სიდიდით მე-17 ეკონომიკა ექნებოდა, ხოლო ერთ სულ მოსახლეზე $59.000-ით, სიდიდით მეორე მშპ სულ მოსახლეზე ლუქსემბურგის შემდეგ.

ბოლო 40 წლის განმავლობაში ქალაქის სამუშაო ადგილების ზრდის დონე თითქმის ჰორიზონტალური (უცვლადი) იყო ზრდადი მომსახურების სექტორის დასაქმებით კლებადი მსუბუქი წარმოებისა და ინდუსტრიის სექტორის დასაქმების ჩანაცვლებით. თუმცა 1990-იან წლებში ქალაქის ეკონომიკის ზრდის ტემპებმა გაუსწრო ქვეყნის დონეს ყველაზე დიდი პერიოდით მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ.

ბოლო დროს მსოფლიო ეკონომიკაში ინტერნეტის დომინაციამ ქალაქს თავის კვალი დააჩნია — კომპანიათა დიდი ნაწილი უფრო მცირე, ნაკლებად ძვირადღირებულ ქალაქებში იწყებს გადანაცვლებას.

დემოგრაფია

რედაქტირება
შედარებითი სტატისტიკა
აშშ 2000 ცენზი ქალაქი შტატი აშშ
სულ მოსახლეობა 8 331 004 18 976 457 328 223 020
% ცვლილება, 1990—2000 +9,4 % +5,5 % +13,1 %
სიმჭიდროვე 26 403/მი² 402/მი² 80/მი²
ოჯახის საშ. შემოსავალი (1999) $38 293 $43 393 $41 994
ბაკალავრის ხარისხი ან მეტი 27 % 27 % 29 %
უცხოეთში დაბადებული 36 % 20 % 11 %
თეთრი (არალათინელი) 37 % 62 % 67 %
შავი 28 % 16 % 12 %
ლათინელი (ნებ. რასა) 27 % 15 % 11 %
აზიელი 10 % 6 % 4 %

ნიუ-იორკი აშშ-ის უდიდესი ქალაქია, რომლის მოსახლეობა ორჯერ აღემატება ამ ქვეყნის სიდიდით მეორე ქალაქს — ლოს-ანჯელესს. 2019 წელს ქალაქის მოსახლეობა სავარაუდოდ შეადგენდა 8 331 004 ადამიანს (7,3 მილიონი 1990 წ.). ეს არის შტატის მოსახლეობის დაახლ. 40 %. ბოლო ათწლეული ქალაქი სწრაფად იზრდებოდა. სოციოლოგთა აზრით ქალაქის მოსახლეობა 2030 წელს 9,5 მილიონს მიაღწევს.[22]

ნიუ-იორკის ორი დამახასიათებელი დემოგრაფიული თვისებაა სიმჭიდროვე და მრავალფეროვნება. მისი სიმჭიდროვე უაღრესად მაღალია 10 194 ად./კმ²-ზე, რაც დაახლოებით 7000 ადამიანით მეტია კვ. კმ-ზე ამერიკის სიმჭიდროვით მეორე ქალაქ სან-ფრანცისკოზე. ხოლო მანჰეტენის სიმჭიდროვე 25 846 /კმ²-ს შეადგენს.

ნიუ-იორკ სიტი განსაკუთრებალდ მრავალფეროვანია. მისი არსებობის განმავლობაში ქალაქი იმიგრანტთა მთავარი შემოსასვლელი კარიბჭე იყო. ტერმინი „melting pot“ (ინგლ. სადნობი ქვაბი) პირველად ქვემო ისტ-საიდის იმიგრანტებით მჭიდროდ დასახლებული უბნების აღსანიშნავად გამოიყენეს. ქალაქის მოსახლეობის 36 % უცხოეთშია დაბადებული. სხვა ამერიკულ ქალაქებთან შედარებით ამ მაჩვენებლით ნიუ-იორკს უსწრებს მხოლოდ ლოს-ანჯელესი და მაიამი. თუმცა თუ იმიგრანტი მოსახლეობა ამ ქალაქებში დომინირებულად წარმოდგენილია რამდენიმე ეროვნებით, ნიუ-იორკში არც ერთი ქვეყანა ან რეგიონი არ დომინირებს. ათი უდიდესი წარმოშობის ქვეყანა თანამედროვე იმიგრანტთა შორის არის დომინიკელთა რესპუბლიკა, ჩინეთი, იამაიკა, გაიანა, მექსიკა, ეკვადორი, ჰაიტი, ტრინიდადი და ტობაგო, კოლუმბია და რუსეთი.[23] უმსხვილესი ეთნიკური ჯგუფები ქალაქში არიან აფრიკული წარმოშობის ამერიკელები, იტალიელები და ირლანდიელები. ქალაქში დაახლოებით 170 ენაზე საუბრობენ.

ნიუ-იორკის აგლომერაციაში ებრაელთა უდიდესი მოსახლეობაა ისრაელს გარეთ. ნიუ-იორკელთა დაახ. 12 % ებრაელია ან ებრაული წარმომავლობა აქვს.[24] აქ ასევე ცხოვრობს აშშ-ის სამხრეთ აზიური წარმოშობის მოსახლეობის მეოთხედი და უდიდესი შავკანიანი მოსახლეობა ვიდრე ქვეყნის ნებისმიერ სხვა ქალაქში. ყველაზე თვალშისაცემია პუერტორიკოელთა რაოდენობა. კიდევ ერთი ისტორიულად მნიშვნელოვანი ეთნიკური ჯგუფია იტალიელები, რომელთა დიდი რაოდენობა ქალაქში XX საუკუნის დასაწყისში გადმოსახლდა. ასევე დიდია ირლანდიელთა წარმომადგენლობა: ყოველი 50-ე ევროპული წარმოშობის ნიუ-იორკელი ატარებს გამოკვეთილ Y ქრომოსომას, რომელიც შთამომავლობით ნიალი ცხრა მძევლისგან (მე-5 საუკუნის ირლანდიის მეფე) მოდის.

ნიუ-იორკს სულ მოსახლეზე შემოსავლების ფართო დიაპაზონი აქვს. 2005 წელს ოჯახის საშუალო შემოსავალი ყველაზე შეძლებული ცენზის უბანში იყო $188 697, ხოლო უღარიბეს უბანში კი $9320.[25] ამგვარი განსხვავება გამოწვეულია შედარებით მაღალი ზრდის ტემპით მაღალი შემოსავლის სეგმენტში, მაშინ როცა დაბალ და საშუალო სეგმენტებში შემოსავლები თითქმის ერთ დონეზე იყო გაყინული. 2006 წელს კვირის საშუალო ხელფასი მანჰეტენზე იყო $1453, რაც ყველაზე მაღალი და სწრაფად მზარდი მაჩვენებელია აშშ-ის უდიდეს საგრაფოებს შორის. მანჰეტენი ასევე გამოირჩევა მაღალი შობადობით, რაც უნიკალურია ამერიკული ქალაქებისთვის. 2000 წლიდან საგრაფოში 5 წლამდე ბავშვების რაოდენობა 32 %-ით გაიზარდა.

კრიმინალი

რედაქტირება
 
NYPD პატრული ტაიმზ-სკვერზე

აშშ-ის 216 ქალაქიდან, რომელთა მოსახლეობა 2002 წელს 100 000-ს აღემატებოდა, ნიუ-იორკი კრიმინალის დონით 197-ე ადგილზეა.[26] ძალადობრივი დანაშაული ბოლო თორმეტი წლის განმავლობაში ქალაქში 75%-ით შემცირდა, ხოლო მკვლელობის დონე 2005 წელს 1963 წლის შემდეგ ყველაზე დაბალი იყო.[27]

კრიმინალის დონემ ქალაქში მკვეთრად აიწია 1980-იან და 90-იან წლების კრეკის ეპიდემიის გამო. ეპიდემიასთან საბრძოლველად 1990-იან წლებში ნიუ-იორკის პოლიციის დეპარტამენტმა შემოიღო ე. წ. „კომპსტატის“ და „დამტვრეული ფანჯრების“ პოლიტიკა, რამაც სხვა ზომებთან ერთობლიობაში მნიშვნელოვნად შეამცირა ქალაქში დანაშაულის დონე. ქალაქის უსაფრთხოების დონის მკვეთრ გაუმჯობესებას კრიმინოლოგები პოლიციის გაუმჯობესებულ ტაქტიკას, კრეკის ეპიდემიის დასრულებასა და დემოგრაფიულ ცვლილებებს მიაწერენ.[28][29]

ორგანიზებული კრიმინალი ყოველთვის ასოცირდებოდა ნიუ-იორკთან, დაწყებული ორმოცი ქურდით და ე. წ. „ტარაკნების მცველებით“ (Roach Guards) ფაივ პოინტში 1820-იან წლებში. XX საუკუნეში მაფია გაძლიერდა, რომელსაც ყველასთვის ცნობილი ხუთი ოჯახი აკონტროლებდა. ბლეკ სპეიდსის მსგავსი ბანდები გაძლიერდა XX საუკუნის მეორე ნახევარში.[30]

ქალაქში XIX საუკუნიდან მოყოლებული მრავალი მასშტაბური არეულობა მომხდარა, მათ შორის იყო გაწვევის ჯანყი 1863 წელს, რამდენიმე აჯანყება ტომპკინს სქვერ პარკში და ჰარლემში.[31] სერიულმა მკვლელობებმა „სემის შვილის“ მიერ, რომელიც 1976 წლის 29 ივლისს დაიწყო, მთელი შემდგომი წელიწადი ქალაქი პანიკაში ჩააგდო.[32]

კულტურა

რედაქტირება
 
მეტროპოლიტენის მუზეუმი
 
კარნეგი-ჰოლი
 
გუგენჰაიმი

„კულტურა თითქოს ჰაერშია, როგორც ამინდის ნაწილი“ უთქვამს მწერალ ტომ ვულფს ნიუ-იორკზე.[33] უამრავი მნიშვნელოვანი ამერიკული კულტურული მიმდინარეობა სწორედ ამ ქალაქში დაიწყო, მათ შორის ჰარლემის რენესანსი, რომელმაც აფროამერიკული ლიტერატურული მემკვიდრეობა დაუტოვა ამერიკას. ეს ქალაქი ჯაზის ეპიცენტრი იყო 1940-იანებში, აბსტრაქტული ექსპრესიონიზმის 1950-იანებში, და ჰიპ-ჰოპის დაბადების ადგილი 1970-იანებში. ქალაქის პანკ-როკ სცენამ დიდი გავლენა იქონია 1970-80-იანების მუსიკაზე. ნიუ-იორკიდან გამოსულ წამყვან ინდი-როკ ჯგუფებს შორის არიან The Strokes, Interpol, The Bravery, Scissor Sisters, და They Might Be Giants.

ქალაქს მნიშვნელოვანი ადგილი უჭირავს ამერიკის კინოინდუსტრიაში. „მანჰატა“ (1920), ქვეყნის პირველი ავანგარდული ფილმი, ამ ქალაქში გადაიღეს. დღეს ნიუ-იორკი აშშ-ის კინოინდუსტრიის მეორე უდიდესი ცენტრია.

ქალაქში 2000-ზე მეტი ხელოვნებისა და კულტურის დაწესებულებაა და 500-ზე მეტი ხელოვნების გალერეა.[34] ქალაქის მთავრობა ხელოვნებაში ეროვნულ ხელოვნების მემკვიდრეობის ორგანიზაციაზე მეტს ხარჯავს. XIX საუკუნის მდიდარმა ინდუსტრიალისტებმა ქალაქში შექმნეს უდიდეს კულტურულ დაწესებულებათა ქსელი, მათ შორის კარნეგი-ჰოლი, მეტროპოლიტენის ხელოვნების მუზეუმი, მომა, გუგენჰაიმის მუზეუმი, რომელთაც დროთა განმავლობაში საერთაშორისო მნიშვნელობა შეიძინეს. ელექტრობის განვითარებამ ხელი შეუწყო რთული თეატრალური პროდუქციების განვითარებას, და 1880-იანებში ნიუ-იორკის თეატრებში ბროდვეისა და 42-ე ქუჩის გასწვრივ დაიწყო ახალი სცენური ფორმის წარმოდგენების დადგმა, რომელსაც დღეს ბროდვეის მიუზიკლებს უწოდებენ.

ქალაქის იმიგრანტების ძლიერი ზეგავლენით ისეთ წარმოდგენებში, როგორიცაა „ჰარიგანი და ჰარტი“, ჯორჯ კოენი და დანარჩენები დიალოგებში სიმღერებს იყენებდნენ, რომლებშიც ხშირად იმედისა და ამბიციების თემები ისახებოდა. დღეს ეს წარმოდგენები ნიუ-იორკის თეატრალური სცენის უცვლელი კლასიკაა. ქალაქის 39 უდიდეს თეატრს (500 მაყურებელზე მეტი ტევადობით) ერთობლივად ბროდვეის უწოდებენ, მთავარი გამზირის სახელზე, რომელიც ტაიმს-სქვერის თეატრალურ უბანს კვეთს.

საშემსრულებლო ხელოვნების ლინკოლნის ცენტრი, რომელიც მოიცავს ჯაზს ლინკლოლნ ცენტრში, მეტროპოლიტენ-ოპერას, ნიუ-იორკ სიტი ოპერას, ნიუ-იორკის ფილარმონიას, ნიუ-იორკ სიტი ბალეტს, ვივიენ ბომონის თეატრს, ჯულიარდის სკოლას და ელის ტრულის ჰოლს, უდიდესი საშემსრულებლო ხელოვნებათა ცენტრია აშშ-ში. სამერსტეიჯი უფასო სპექტაკლებსა და სამუსიკო კონცეტებს წარმოადგენს ცენტრალ პარკში და 1200 უფასო კონცერტს, საცეკვაო და თეატრალურ წარმოდგენას ქალაქის ხუთივე რაიონში ზაფხულის თვეების განმავლობაში.[35]

ტურიზმი

რედაქტირება
 
უნისფერო კორონა-პარკში
 
ცენტრალური პარკი

ქალაქს ყოველწლიურად დაახლოებით 40 მილიონი უცხოელი და ამერიკელი ტურისტი სტუმრობს.[36] მთავარ ღირსშესანიშნაობათა შორისაა ემპაია სტეიტ ბილდინგი, ელის აილენდი, ბროდვეის თეატრალური სპექტაკლები, მუზეუმები და სხვა კულტურულ-გასართობი ცენტრები, როგორიცაა ცენტრალ-პარკი, ვაშინგტონ სქვეა პარკი, როკფელერის ცენტრი, ტაიმს-სქვერი, ბრონქსის ზოოპარკი, ნიუ-იორკის ბოტანიკური ბაღი, ფეშენებელური შოპინგი მეხუთე და მედისონის ავენიუებზე, ღონისძიებები — ჰელოუინ პარადი გრინვიჩ-ვილიჯში, ტრიბეკას კინოფესტივალი, უფასო წარმოდგენები ცენტრალ პარკში სამერსტეიჯზე. თავისუფლების ქანდაკება მთავარი ტურისტული ღირსშესანიშნაობაა და ასევე აშშ-ის ერთ-ერთი ყველაზე ცნობადი სიმბოლო.[37] მრავალი ეთნიკური უბნები, როგორიცაა ჯეკსონ-ჰაიტსი, ფლაშინგი და ბრაიტონ-ბიჩი, კი მთავარი მოსანახულებელი ადგილებია პირველი და მეორე თაობის ამერიკელებისთვის მთელი აღმოსავლეთ სანაპიროს გასწვრივ.

ნიუ-იორკს 113 კმ² საპარკო ფართობი და 22 კმ საზოგადოებრივი პლაჟი აქვს.[38] მანჰეტენის ცენტრალ პარკი, რომელიც ფრედერიკ ლოუ ოლმსტედმა და კალვერტ ვოქსმა დააპროექტეს, ყველაზე პოპულარული ქალაქის პარკია აშშ-ში. პროსპექტ პარკს, ასევე ოლმსტედისა და ვოქსის დიზაინით, 36 ჰექტარის მინდორი აქვს.[39] ფლაშინგ მიდოუს პარკი ქუინსში, ქალაქის სიდიდით მესამე, 1939 და 1964 წლებში ჩატარებული მსოფლიო ექსპოზიციების ადგილი იყო.

ნიუ-იორკის კვების კულტურა, რომელზეც გავლენა ქალაქის მრავალეროვნულმა იმიგრაციამ იქონია, ასევე მრავალფეროვანია. ებრაელმა და იტალიელმა იმიგრანტებმა ქალაქს სახელი ბლითებით (bagel), ჩიზქეიქითა და ნიუ-იორკული პიცით გაუთქვეს. 4000-მა მობილურმა სწრაფი კვების ჯიხურმა, რომელთა უმრავლესობას ასევე ემიგრანტები ფლობენ, ახლო აღმოსავლეთის სამზარეულოს კერძები — ფალაფელი და ქაბაბი — თანამედროვე ნიუ-იორკის ქუჩის კვების ნაწილი გახადა.[40] ამავე დროს, ნიუ-იორკი ამერიკის ყველაზე დახვეწილი სამზარეულოების რესტორნების ადგილია.

მედია

რედაქტირება
 
მასტრანსპორტის პოპულარობა ხელს უწყობს პრესის გავრცელებას

ნიუ-იორკი ტელევიზიის, რეკლამის, მუსიკის, პრესისა და წიგნების გამომცემლობის ინდუსტრიების გლობალური ცენტრია, ის ასევე უდიდესი მედია ბაზარია აშშ-ში. ქალაქის ზოგიერთ უმსხვილეს მედია-კონგლომერატებს შორისაა ტაიმ უორნერი, ნიუს კორპორაცია, ჰერსტ კორპორაცია და ვიაკომი. მსოფლიოს უდიდეს რვა გლობალურ სარეკლამო სააგენტოთა ქსელებიდან შვიდის შტაბ-ბინა ნიუ-იორკშია. „დიდი ოთხეული“ ხმის ჩამწერი ლეიბლებიდან სამს ასევე ნიუ-იორკში აქვს ბინა. ქალაქში ოფისი აქვს 200-ზე მეტ გაზეთსა და 350 ჟურნალს. წიგნების საგამომცემლო ინდუსტრიაში დასაქმებულია 25 000 ადამიანი.

აშშ-ში ქვეყნის სამი უმსხვილესი ყოველდღიური გაზეთიდან ორი ნიუ-იორკისაა — უოლ სტრიტ ჯორნალი და ნიუ-იორკ ტაიმსი. ქალაქის მთავარი ტაბლოიდი (ბულვარული) გაზეთები ნიუ-იორკ დეილი ნიუსი და ნიუ-იორკ პოსტი 1801 წელს დააფუძნა ალექსანდერ ჰამილტონმა. ქალაქში ასევე გამოდის 270 გაზეთი 40 სხვადასხვა ენაზე. „ელ დიარიო ლა პრენსა“ ქალაქის უდიდესი ესპანურენოვანი ყოველდღიური გაზეთია და ასევე უძველესი ქვეყანაში. „ნიუ-იორკ ამსტერდამ ნიუსი“, რომელიც ჰარლემში გამოდის, წამყვანი აფროამერიკული გაზეთია. ვილიჯ-ვოისი უდიდესი ალტერნატიული ყოველკვირეულია.

სატელევიზიო ინდუსტრია ქალაქის ეკონომიკაში მნიშვნელოვანი დამსაქმებელია. ქვეყნის ოთხი ძირითადი ამერიკული სამაუწყებლო არხი ABC, CBS, FOX და NBC, ყველა ნიუ-იორკიდანაა. მრავალ საკაბელო არხს, როგირცაა MTV, Fox News, HBO და Comedy Central ასევე ნიუ-იორკში აქვს ბინა. 2005 წელს 100-ზე მეტი სატელევიზიო შოუ ნიუ-იორკში იდგმებოდა.

ნიუ-იორკი ასევე არაკომერციული მედიის მნიშვნელოვანი ცენტრია. უძველესი საზოგადოებრივი მაუწყებლობის არხი აშშ-ში „მანჰეტენ ნეიბორჰუდ ნეტვორკია“, რომელიც 1971 წელს დაარსდა. WNET ქალაქის მთავარი საზოგადოებრივი ტელეარხია და ეროვნული ტელემაუწყებლობის მთავარი უზრუნველმყოფი. WNYC, საზოგადოებრივ რადიოსადგურს, აშშ-ში ყველაზე მეტი მსმენელი ჰყავს.

აქცენტი

რედაქტირება

ნიუ-იორკის რეგიონს გამორჩეული მეტყველების თავისებურება ახასიათებს, რომელსაც ნიუ-იორკის დიალექტს უწოდებენ (ალტერნატიულად ბრუკლინული ან ნიუ-იორკული). მას ხშირად ერთ-ერთ ყველაზე ცნობად აქცენტად მიიჩნევენ ამერიკულ ინგლისურში. ამ დიალექტის კლასიკური ვერსია ევროამერიკული წარმომავლობის საშუალო და მუშა კლასის ხალხში ფიგურირებს, თუმცა ბოლო ათწლეულების არაევროპელ იმიგრანტთა მოზღვავებამ ამ გამორჩეულ დიალქტსაც კვალი დააჩნია. დიალექტის ყველაზე შესამჩნევი თვისება მისი ე.წ. უ-რ-ობაა. ტრადიციული ნიუ-იორკის რეგიონის აქცენტი არა-როტიულია, შესაბამისად ბგერა [ɹ] არ ფიგურირებს ხმოვნის ბოლოს ან თანხმოვნის წინ; შედეგად ვღებულობთ ქალაქის გამოთქმას როგორც „New Yawk“ (დაახ.: ნუ ჲოოკ). არ არის [ɹ] სიტყვებში როგორიცაა pork [pɔːk] (შემაღლებული ხმოვნით), butter [bʌɾə], ან here [hiə]. სხვა თვისებაში [ɔ] ხმოვნის ჟღერადობა სიტყვებში talk, law, cross, და coffee და ხშირად ჰომოფონური [ɔɹ]-ის ჟღერადობა სიტყვებში core და more უფრო აქცენტირებულია ვიდრე ზოგად ამერიკულში.

ნიუ-იორკის დიალექტის უფრო ძველმოდურ და ექსტრემალურ ვერსიებში ხმოვნის ჟღერადობა სიტყვებში, როგორიცაა girl და თვით სიტყვების, როგორიცაა oil, ორივე შემთხვევაში დიფტონგია [ɜɪ]. ამას ხშირად სხვა აქცენტებზე მოსაუბრეები „er“ და „oy“ ხმოვნების შებრუნებად აღიქვამენ, რის გამოც girl გამოითქმის, როგორც „goil“, ხოლო oil გამოითქმის, როგორც „erl“; შედეგად ზოგადად ნიუ-იორკული გამოთქმის დაცინვა გამოდის „Joizey“ (Jersey), „Toidy-toid Street“ (33rd st.) და „terlet“ (toliet). 1970-იანების შოუს „All in the Family“ გმირი არჩი ბანკერი ამ დიალექტზე მოსაუბრის თვალსაჩინო მაგალითია. ლაპარაკის ეს მანერა დომინანტური უკვე აღარ არის.

სპორტი

რედაქტირება
 
განთქმული იანკის სტადიონი

ნიუ-იორკს გუნდები ჰყავს ოთხ უმთავრეს ჩრდილოამერიკულ პროფესიულ სპორტულ ლიგაში და ყოველ მათგანს შტაბ-ბინა ამ ქალაქში აქვს.

ბეისბოლი ქალაქის ყველაზე პოპულარული სპორტის სახეობაა. ქალაქში დღემდე თოთხმეტი მსოფლიო სერიის ჩემპიონატი ჩატარდა ნიუ-იორკის გუნდებს შორის. ნიუ-იორკი ერთ-ერთია იმ სამი ქალაქიდან (ჩიკაგოს და ლოს-ანჯელესის გვერდით), რომელსაც ორი ბეისბოლის გუნდი ჰყქვს. ქალაქის ამჟამინდელი მთავარი ლიგის ბეისბოლის გუნდებია ნიუ-იორკის იანკები და ნიუ-იორკის მეტსი, რომელთა შორის პაექრობა იმდენად დაძაბულია, რამდენადაც ისტორიულად იანკებსა და ბოსტონის რედ სოქსს ჰქონდათ. ქალაქში ასევე ერთ დროს ბინა ჰქონდა „ნიუ-იორკ ჯაიანტს“ (ამჟამად სან-ფრანცისკო ჯაიანტსი) და „ბრუკლინ დოდჯერს“ (ამჟამად ლოს-ანჯელეს დოდჯერსი), ორივე გუნდი კალიფორნიაში 1958 წელს გადავიდა. ქალაქში ასევე მცირე ლიგის ორი გუნდია: სტეიტენ აილენდის იანკები და ბრუკლინის ციკლონები.

ქალაქი ნაციონალურ საფეხბურთო ლიგაში წარმოდგენილია გუნდებით ნიუ-იორკ ჯეტსი და ნიუ-იორკ ჯაიანტსი (ოფიციალურად „ნიუ-იორკ ფუტბოლ ჯაიანტს“), თუმცა ორივე გუნდი საშინაო თამაშებს ჯაიანტს სტადიონზე ახლომდებარე ნიუ-ჯერსიში თამაშობს.

ნიუ-იორკ რეინჯერები ქალაქს წარმოადგენენ ნაციონალურ ჰოკეის ლიგაში. მათი ბინა მანჰეტენზე მედისონ სქვეა გარდენშია.

ევროპულ ფეხბურთში ნიუ-იორკი წარმოდგენილი მთავარი ლიგის ფეხბურთის გუნდით „ნიუ-იორკ რედ ბულსი“. რედ ბულსიც საშინაო თამაშებს ნიუ-ჯერსიში ჯაიანტსის სტადიონზე თამაშობს.

ქალაქის ნაციონალური საკალათბურთო ასოციაციის გუნდია ნიუ-იორკ ნიკსი, ხოლო ქალთა ეროვნული საკალათბურთო ასოციაციის გუნდია „ნიუ-იორკ ლიბერტი“. პირველი ეროვნული კოლეჯთაშორისი საკალათბურთო ჩემპიონატი „National Invitation Tournament“ ნიუ-იორკში ჩატარდა 1938 წელს და დღემდე ქალაქში რჩება. რაკერ პარკი ჰარლემში განთქმული მოედანია, სადაც მრავალი პროფესიული ათლეტი თამაშობს ზაფხულის ლიგაში.

 
ნიუ-იორკის მარათონი უდიდესია მსოფლიოში

როგორც გლობალური ქალაქი ნიუ-იორკი მხარს უჭერს მრავალ ღონისძიებას ამ სპორტის სახეობებს გარეთ. ქუინსი მასპინძლობს აშშ-ის ღია ჩემპიონატს ჩოგბურთში, დიდი შლემის ოთხ ტურნირთაგან ერთ-ერთს. ნიუ-იორკის მარათონი მსოფლიოში უდიდესია. 2004-06 წლების გარბენებს სამი უმაღლესი ადგილი უჭირავს ფინიშის უდიდესი რაოდენობით, მათ შორის 37 866 ფინიშამდე მისულით 2006 წელს. კრივი ასევე ქალაქის სპორტული არენის მნიშვნელოვანი ნაწილია, ისეთი ღონისძიებებით, როგორიცაა მოყვარულ მოკრივეთა ოქროს ხელთათმანი, რომელიც მედისონ სქვეა გარდენში ტარდება ყოველწლიურად.

მრავალი სპორტის სახეობა ნიუ-იორკის იმიგრანტთა თემებთან ასოცირდება. სტიკბოლს, ბეისბოლის ქუჩის ვერსია, პოპულარიზაცია გაუწია მუშათა კლასის იტალიურმა, გერმანულმა და ირლანდიურმა უბნებმა 1930-იან წლებში. ბოლო წლებში წარმოიშვა რამდენიმე მოყვარული კრიკეტის ლიგა სამხრეთ აზიიდან და კარიბებიდან ჩამოსულ იმიგრანტთა ფეხდაფეხ.


მთავარი გუნდები

რედაქტირება
 
ბეისბოლი იანკის სტადიონზე, ბრონქსი
 
მედისონ-სკვერ-გარდენი, ჰოკეი ყინულზე
 
არტურ ეშის სახელობის სტადიონი
ლოგო გუნდი ლიგა სტადიონი შეიქმნა თასი
  ნიუ-იორკის იანკები MLB (ბეისბოლი) იანკის სტადიონი 1901 26
  ნიუ-იორკ მეტსი MLB (ბეისბოლი) შის სტადიონი 1962 2
  ნიუ-იორკ რეინჯერსი NHL (ყინულის ჰოკეი) მედისონ სქვერ გარდენი 1926 4
  ნიუ-იორკ აილენდერსი NHL (ყინულის ჰოკეი) ნასოს ვეტერანთა მემორიალური კოლიზეუმი 1972 4
  ნიუ-იორკ ჯაიანტსი NFL (ამერ. ფეხბურთი) ჯაიანტსის სტადიონი 1925 6
  ნიუ-იორკ ჯეტსი NFL (ამერ. ფეხბურთი) ჯაიანტსის სტადიონი 1960 1
  ნიუ-იორკ ნიკსი NBA (კალათბურთი) მედისონ სქვერ გარდენი 1946 2
  ნიუ-იორკ დრაგონსი AFL (football US en salle) ნასოს ვეტერანთა მემორიალური კოლიზეუმი 1995 0
  ნიუ-იორკ ლიბერტი WNBA (ქალთა კალათბურთი) მედისონ სქვერ გარდენი 1997 0
  რედ ბულ ნიუ-იორკი MLS (ფეხბურთი) ჯაიანტსის სტადიონი 1996 0


ტრანსპორტი

რედაქტირება
 
გრანდ სენტრალ ტერმინალი — აშშ-ის ყველაზე დატვირთული სარკინიგზო სადგური.
 
ნიუ-იორკის მეტრო მსოფლიოს უდიდესი საზოგადოებრივი სატრანსპორტო სისტემაა ლიანდაგის სიგრძითა და სადგურების რაოდენობით

საზოგადოებრივი ტრანსპორტი მგზავრობის უმთავრესი საშუალებაა ნიუ-იორკელთათვის. დაახლოებით ერთი მასტრანსპორტის ყოველი სამი მომხმარებლიდან აშშ-ში და ქვეყნის რკინიზგის მგავრთა ორი-მესამედი ნიუ-იორკსა და მის გარეუბნებში ცხოვრობს. ეს ფაქტი კონტრასტულია დანარჩენ ქვეყანასთან, სადაც მოსახლეობის 90 % სამსახურში საკუთარი ავტომობილით მგზავრობს. ნიუ-იორკი ერთადერთი ქალაქია აშშ-ში, სადაც მოსახლეობის ნახევარზე მეტს საკუთარი ავტომანქანა არ ჰყავს (მანჰეტენზე მოსახლეობის 75 %-ზე მეტს საკუთარი მანქანა არ ჰყავს; მთელი ქვეყნის მასშტაბით, კი ეს მაჩვენებელი მხოლოდ 8 %-ია).

ნიუ-იორკის მეტრო უდიდესი სწრაფი ტრანზიტის სისტემაა მსოფლიოში ლიანდაგის სიგრძით (1062 კმ) და მოქმედი სადგურების რაოდენობის (468) მიხედვით. ის ასევე სიდიდით მეოთხეა წლიური მგზავრთა ტვირთბრუნვის (1,727,366,607 2017 წ.) მიხედვით. სატრანსპორტო სისტემა ნიუ-იორკში ძვირი და კომლექსურია. ის მოიცავს ყველაზე გრძელ დაკიდულ ხიდს ჩრდილოეთ ამერიკაში (ვერაძანოს ხიდი), მსოფლიოში პირველ მექანიკურად ვენტილირებულ სამანქანო გვირაბს, 12 000-ზე მეტ ყვითელ ტაქსს და საბაგირო ტრამვაის, რომელსაც მგზავრები რუზველტის კუნძულსა და მანჰეტენს შორის გადაჰყავს.

ნიუ-იორკის საზოგადოებრივი ავტობუსების პარკი და საგარეუბნო რკინიგზის ქსელი უდიდესია ჩრდილოეთ ამერიკაში. რკინიგზის ქსელს, რომელიც ქალაქის სამი შტატის გარეუბნებს აერთებს, 250-ზე მეტი სადგური და 20 სარკინიგზო ხაზი აქვს. საგარეუბნო რკინიგზის სისტემა იკვეთება აშშ-ის ორ ყველაზე დატვირთულ სარკინიგზო სადგურში — გრანდ სენტრალ ტერმინალსა და პენ სტეიშენზე.

ნიუ-იორკი აშშ-ის მთავარი საერთაშორისო საჰაერო კარიბჭეა. რეგიონს ემსახურება სამი უდიდესი აეროპორტი — ჯონ კენედის საერთაშორისო, ნიუარკ ლიბერტი ინტერნეშენალი და ლაგუარდია. დაგეგმილია მეოთხე აეროპორტის — სტიუარტის საერთაშორისო აეროპორტი ნიუბურგთან, ნიუ-იორკის შტატი — გაფართოება, რათა მან განტვირთოს დანარჩენი სამი აეროპორტი მგზავრთა მოცულობის ზრდასთან ერთად. ქალაქის სამი აეროპორტი 2005 წელს 100 მილიონ მგზავრს მოემსახურა. ქალაქის საჰაერო სივრცე ყველაზე დატვირთულია ქვეყანაში. ჯონ კენედისა და ნიუარკის აეროპორტებიდან განხორციელებულმა საერთაშორისო რეისებმა 2004 წელს აშშ-ის საერთაშორისო ფრენების მეოთხედი შეადგინა.

ნიუ-იორკის საზოგადოებრივი ტრანსპორტის გამოყენების დიდი მოცულობა, 120 000 ყოველდღიური ველოსიპედისტი და მრავალი ფეხითმოსიარულე ქალაქს ყველაზე ენერგოეფექტურს ხდის მთელს შეერთებულ შტატებში. ფეხით მოსიარულეები და ველოსიპედისტები ქალაქის დღიურ მგზავრთა 21 %-ს შეადგენენ — ქვეყნის მასშტაბით ეს მონაცემი ურბანულ რეგიონებში 8 %-ს არ აღემატება.

არქიტექტურა

რედაქტირება
 
ნიუ-იორკის პანორამა „ჯენერალ ელეკტრიკის“ შენობის ტერასიდან, როკფელერის ცენტრი
 
ქვემო მანჰეტენის პანორამა სტეიტენ-აილენდის ბორნიდან
 
მიდთაუნ-მანჰეტენი ემპაია-სტეიტ-ბილდინგიდან
  მთავარი სტატია: ნიუ-იორკის არქიტექტურა.

ნიუ-იორკისთვის ყველაზე დამახასიათებელი მშენებლობის ფორმა ცათამბჯენია, პიონერული ურბანული ფორმა, რომელმაც ქალაქის იერი დაბალი სიმჭიდროვის ევროპული ტრადიციიდან ვერტიკალურად აზიდულ ბიზნეს უბნებად აქცია. ძირითადად წყლით შემოფარგლული ნიუ-იორკის მცხოვრებთა სიმჭიდროვემ და კომერციულ უბნებში უძრავი ქონების სიძვირემ განაპირობა ქალაქში ინდივიდუალური, ცალკემდგომი ოფისებისა და საცხოვრებელი კოშკების უდიდესი რაოდენობა მსოფლიოში.[41]

ნიუ-იორკს არქტიტექტურულად მნიშვნელოვან შენობათა ფართო სპექტრის სტილის დიდი რაოდენობა აქვს. მათ შორისაა ვულუორზ ბილდინგი (1913), ადრეული გოთური აღორძინების ცათამბჯენი აგებული მასიური მასშტაბის გოთური დეტალებით, რომელიც რამდენიმე ასეული ფუტიდანაც კი ქუჩის დონიდან გარკვევით ჩანს შეუიარაღებელი თვალით. 1916 წლის ზონირების რეზოლუციით დაკანონდა შენობების გამიჯვნა და სიმაღლის კოეფიციენტები ლოტების ზომასთან მიმართებაში, ქუჩების დაბნელების თავიდან ასაცილებლად.[42] არტ-დეკოს სტილის კრაისლერის შენობა (1930), მისი დავიწროებული სახურავითა და ლითონის ქიმით, ამ ზონირების მოთხოვნის გამოძახილი იყო. ეს შენობა მრავალ ისტორიკოსთა და არქიტექტორთა მიერ ნიუ-იორკის ყველაზე დახვეწილ არქიტექტურულ ნიმუშად მიიჩნევა, მისი გამორჩეული ორნამენტულობით, როგორიცაა 61-ე სართულის 1928 წლის კრაისლერის მოდელის არწივის ჩუქურთმა და V-ფორმის ჩაშენებული განათება კოშკის გვირგვინში, რომელსაც ლითონის ქიმი ამშვენებს.[43] საერთაშორისო სტილის აშშ-ში ზედმიწევნით გავლენიანი ნიმუშია სიგრამის შენობა (1957), გამორჩეული მის ფასადში ხილული ბრინჯაოსფერი კარკასით, რომელიც შენობის სტრუქტურას იმეორებს. კონდე ნასტის შენობა (2000) კი ამერიკულ ცათამბჯენებში ე.წ. მწვანე დიზაინის მნიშვნელოვანი ნიმუშია.

 
ბედფორდ-სტაივეზანტი, ბრუკლინი, ერთ-ერთია იმ მრავალ უბანთაგან, რომელშიც ბრაუნსტოუნის ტერასული სახლები დომინირებს.

ნიუ-იორკის საცხოვრებელი უბნების ხასიათს უმეტესწილად განაპირობებს ელეგანტური ბრაუნსტოუნის ტერასული სახლები, ტაუნჰაუზები და საბინაო კომპლექსები, რომლებიც 1870—1930 წლების სწრაფი ექსპანსიის პერიოდში აშენდა[44] ქვა და აგური ქალაქის მთავარი სამშენებლო მასალა 1835 წლის დიდი ხანძრის შემდეგ გახდა, რომელმაც ქალაქის თითქმის მთელი ხის კარკასით ნაგები ნაწილი გაანადგურა.[45][46] პარიზისგან განსხვავებით, რომელიც საუკუნეების განმავლობაში მისივე გრუნტის კირქვით შენდებოდა, ნიუ-იორკი სამშენებლო მასალას ყოველთვის შორეული ქვის მაღაროებიდან იღებდა, რაც კარგად ჩანს მისი შენობების ფასადის მრავალფეროვან ქვის ფაქტურაზე და ტონებზე.[47] ქალაქის მრავალი შენობის გამორჩეული ელემენტია სახურავებზე აღმართული ხის წყლის კოშკები. 1800-იან წლებში ქალაქი საჭიროებდა მათ დამონტაჟებას ექვს სართულზე მაღალ ყველა შენობაზე, რათა თავიდან აეცილებინათ წყლის დიდი წნევა დაბალ სართულებზე, რომელსაც მუნიციპალური კანალიზაცის მილების დახეთქვა გამოწვევა შეეძლო.[48] ბაღებიანი სახლები პოპულარული გახდა 1920-იან წლებში ქალაქის გარეუბნებში, მათ შორის ჯექსონ ჰაიტსში, ქუინსი, რომელიც უფრო ადვილად მისასვლელი გახდა ამ უბანში მეტროს გაყვანის შემდეგ.[49]

განათლება

რედაქტირება
 
ფორდჰემის უნივერსიტეტის კიტინგის ჰოლი ბრონქსში.
 
კუპერ იუნიონი
 
კოლუმბიის უნივერსიტეტის ლოუს მემორიალური ბიბლიოთეკა

განათლებას ქალაქ ნიუ-იორკში უზრუნველყოფს დიდი რაოდენობით საზოგადო და კერძო სასწავლო დაწესებულება. ქალაქის საზოგადოებრივ სკოლათა სისტემა, ნიუ-იორკ სიტის განათლების დეპარტამენტი, უმსხვილესია აშშ-ში. ნიუ-იორკში მდებარეობს მსოფლიოს ზოგიერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი ბიბლიოთეკა, უნივერსიტეტი და კვლევითი ცენტრი. ქალაქი განსაკუთრებით ცნობილია, როგორც სამედიცინო და სიცოცხლის მეცნიერებათა კვლევის გლობალური ცენტრი.

ნიუ-იორკში ყოველწლიურად ქვეყნის მასშტაბით ყველაზე მეტი პოსტ-სამაგისტრო ხარიხი გაიცემა, მას 40 000 ლიცენზირებული ექიმი და 127 ნობელის პრემიის ლაურეატი ჰყავს, რომელთაც ორდინატურა ადგილობრივ საგანმანათლებლო თუ კვლევით დაწესებულებებში აქვთ. ქალაქი ქვეყნის მასშტაბით მეორეა დაფინანსებით ჯანდაცვის ეროვნული ინსტიტუტიდან. თუმცა აქვე აღსანიშნავია, რომ ქალაქში ქვეყნის საუკეთესო და ყველაზე უარესი საშუალო სკოლები თანაარსებობს. 2004 წლიდან მერმა მაიკლ ბლუმბერგმა ქალაქში მასშტაბური სასკოლო რეფორმა წამოიწყო.

ნიუ-იორკის შტატი კოლეჯის სტუდენტების ქვეყნის უმსხვილესი იმპორტიორია: სტატისტიკური მონაცემებით გაცილებით მეტი პირველკურსელი ტოვებს მშობლიურ შტატს ნიუ-იორკის კოლეჯში სასწავლებლად ვინემ ნებისმიერ სხვა შტატში, კალიფორნიის ჩათვლით. შესაბამისად, ნიუ-იორკ სიტის ქველაზე მეტი კოლეჯის სტუდენტი ჰყავს, ვინემ ნებისმიერ სხვა ქალაქს, მათ შორის ბოსტონსაც. ამჟამად ქალაქის 61 უნივერსიტეტსა და კოლეჯში დაახ. 594 000 სტუდენტი სწავლობს.

ნიუ-იორკის საქალაქო უნივერსიტეტი (CUNY), 450 000 სტუდენტით, სიდიდით მესამეა აშშ-ში, და ყველაზე მეტი ნობელის პრემიის ლაურეატი ჰყავს საკუთარ კურსდამთავრებულთა შორის მსოფლიოში. სტუდენტთა უმრავლესობა ქალაქში ჩამოსული ახალი ემიგრანტები არიან და 145 ქვეყანას წარმოადგენენ. ამ უნივერსიტეტის კურსდამთავრებულთა შორის არიან კოლინ პაუელი, ენდრიუ გროუვი (ინტელის თანადამფუძნებელი), ჰარვი პიტი, პოლ საიმონი და სხვ.

ზემო მანჰეტენზე მდებარეობს კოლუმბიის უნივერსიტეტი, აივი ლიგის წევრი. უნივერსიტეტი დაარსდა 1754 წელს როგორც „კინგის კოლეჯი“ და სიძველით მეხუთე უმაღლესი სასწავლებელია აშშ-ში. მისი არსებობის ადრეულ წლებში ალექსანდრე ჰამილტონი, ჯონ ჯეი, გუვერნერ მორისი და რობერტ ლივინსტონი კოლუმბიაში სწავლობდნენ. ბარნარდის კოლეჯი უაღრესად შერჩევითი ქალთა კოლეჯია, ერთ-ერთი შვიდ დობილთა შორის, და კოლუმბიის ფილიალია.

ნიუ-იორკის უნივერსიტეტი (NYU) ქვემო მანჰეტენზე მდებარეობს და უმსხვილესი კვლევითი უნივერსიტეტია. 1831 წელს ღვაწლმოსილი ნიუ-იორკელების დაფუძნებული უნივერსიტეტი უმსხვილესი კერძო, არამომგებიანი უმაღლესი სასწავლებელი გახდა აშშ-ში 39 408 სტუდენტით წელიწადში. უნივერსიტეტს 14 ფაკულტეტი, კოლეჯი და განყოფილება აქვს ექვს კამპუსზე მანჰეტენის სხვადასხვა უბანში.

კუპერ იუნიონი უფასო სასწავლებელია ხელოვნების, არქიტექტურისა და საინჟინრო მეცნიერების განხრით. ეს თითქმის ექსკლუზიური კერძო დაფინანსების სკოლა ისტ ვილიჯში ამაყობს ყველაზე დაბალი მიღების პროცენტული დონით აშშ-ში (10~20 %) და მხოლოდ 900 ნარჩევი სტუდენტი ჰყავს.

ფორდჰემის უნივერსიტეტი, რომელსაც კამპუსები მანჰეტენზე და ბრონქსში აქვს, პირველი კათოლიკური უნივერსიტეტი იყო ჩრდილოაღმოსავლეთში. ის 1841 წელს დაფუძნდა და მას იეზუიტები მართავდნენ. უნივერსიტეტს ოთხი საბაკალავრო სკოლა და ექვსი სამაგისტრო სკოლა აქვს იურისპრუდენციაში, საზოგადოებრივ საქმეში, ბიზნესში, რელიგიაში და ხელოვნებაში. ნიუ-იორკის გარდა ფორდჰემს აქვს კამპუსი პეკინში, ჩინეთი.

დაძმობილებული ქალაქები

რედაქტირება

ნიუ-იორკს ათი დამეგობრებული ქალაქი ჰყავს.[50]

გალერეა

რედაქტირება

ლიტერატურა

რედაქტირება

რესურსები ინტერნეტში

რედაქტირება
 
ვიკისაწყობში არის გვერდი თემაზე:

სქოლიო

რედაქტირება
  1. ↑ იუნიონ-სიტი, ნიუ-ჯერსი, უფრო მჭიდროდ დასახლებულია, მაგრამ მისი მოსახლეობა მხოლოდ 63 930-ია.
  2. ↑ 2000 ცენზი: აშშ მუნიციპალიტეტები 50 000-ზე მეტი მოსახლეობით: 2000 წლის სიმჭიდროვის მიხედვით. Demographia. ციტირების თარიღი: 2007-06-12.
  3. ↑ შეჯერებული აგლომერაციული სტატისტიკური არეების მოსახლეობის წლიური ანგარიშები: 1 აპრილი, 2000-დან 1 ივლისი, 2006-მდე. U.S. Census Bureau. ციტირების თარიღი: 2007-07-26.
  4. ↑ ჰომბერგერი, ერიკ (2005). ნიუ-იორკ სიტის ისტორიული ატლასი: ქალაქის ისტორიის 400 წლისთავის ვიზუალური აღნიშვნა. Owl Books, გვ. გვ. 34. ISBN 0805078428. 
  5. ↑ ზოგიერთი ცნობით მათ ის გაცვალეს სხვა, იმ დროისთვის ფინანსურად უფრო მნიშვნელოვან, კუნძულზე.
  6. ↑ ბრიჯეს, უილიამ (1811). ნიუ-იორკისა და მანჰეტენის კუნძულის რუკა განმარტებითი აღნიშვნებითა და სქოლიოებით. ; Lankevich (1998), გვ. 67–68.
  7. ↑ ნიუ-იორკის ხუთი საგრაფოს კონსოლიდაციის 100 წლისთავი, ქალაქი ნიუ-იორკი. წაკითხულია 29 ივნისს, 2007.
  8. ↑ ალენ, ოლივერ (1993). „თავი 9: დაკნინება“, ვეფხვი – ტამანი ჰოლის აღზევება და დაცემა. Addison-Wesley Publishing Company. 
  9. ↑ ბერნსი, რიკ. (2003-08-22) მსოფლიოს ცენტრი - ნიუ-იორკი: დოკუმენტური ფილმი (სცენარი). PBS. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2006-08-19. ციტირების თარიღი: 2006-07-20.
  10. ↑ Jervey, Ben (2006). The Big Green Apple: Your Guide to Eco-Friendly Living in New York City. Globe Pequot Press. ISBN 0762738359. 
  11. ↑ Owen, David (October 18 2004). „Green Manhattan“. The New Yorker. შეამოწმეთ თარიღის პარამეტრი |date=-ში (დახმარება)
  12. ↑ 12.0 12.1 Inventory of New York City Greenhouse Gas Emissions (PDF). New York City Office of Long-term Planning and Sustainability (April 2007). ციტირების თარიღი: 2007-04-11.
  13. ↑ Global Warming and Greenhouse Gases. PlaNYC / The City of New York (6 დეკემბერი, 2006). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2010-12-25. ციტირების თარიღი: 2006-12-13.
  14. ↑ Coburn, Jason, Jeffrey Osleeb, Michael Porter (ივნისი 2006). „Urban Asthma and the Neighbourhood Environment in New York City“. Health & Place. 12(2): pp. 167—179. PMID 16338632.CS1-ის მხარდაჭერა: მრავალი სახელი: ავტორების სია (link) CS1-ის მხარდაჭერა: დამატებითი ტექსტი (link)
  15. ↑ DePalma, Anthony (December 11, 2005). „It Never Sleeps, but It's Learned to Douse the Lights“. The New York Times. ციტირების თარიღი: 2006-07-19. დამოწმებას აქვს ცარიელი უცნობი პარამეტრ(ებ)ი: |1= (დახმარება); შეამოწმეთ თარიღის პარამეტრი |date=-ში (დახმარება)
  16. ↑ A Century of Buses in New York City. Metropolitan Transportation Authority. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2006-05-25. ციტირების თარიღი: 2006-11-17.
  17. ↑ პოგრებინი, რობინ (April 16, 2006). „7 World Trade Center and Hearst Building: New York's Test Cases for Environmentally Aware Office Towers“. The New York Times. ციტირების თარიღი: 2006-07-19. შეამოწმეთ თარიღის პარამეტრი |date=-ში (დახმარება)
  18. ↑ New York City 2005 Drinking Water Supply and Quality Report (PDF). New York City Department of Environmental Protection (2005). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2006-09-28. ციტირების თარიღი: 2006-07-17.
  19. ↑ სასენი, სასკია (2001). გლობალური ქალაქი: ნიუ-იორკი, ლონდონი, ტოკიო, მე-2 გამოცემა, Princeton University Press. ISBN 0691070636. 
  20. ↑ ქუირკი, ჯეიმზ. "ბერგენის ოფისებს საკმარისი ფართი აქვს" დაარქივებული 2007-12-22 საიტზე Wayback Machine. , რეკორდი (ბერგენის საგრაფო), 5 ივლისი 2007. წაკითხულია 5 ივლისს 2007. "ორშაბათს, 26 წლის, 33-სართულიანი საოფისე შენობა 450 პარკ ავენიუზე გაიყიდა განსაცვიფრებელ $1,589-ად ერთ კვ. ფუტზე, ანუ დაახ. $510 მილიონად. ეს ფასი ყველაზე დიდია, რომელიც კი ოდესმე გადაუხდიათ აშშ-ის საოფისე შენობისთვის ერთ კვ. ფუტზე გათვლით. ამით მოიხსნა წინა რეკორდი, რომელიც ოთხი კვირით ადრე დაამყარა გარიგება 660 მედისონ ავენიუს გაყიდვით $1,476-ად ერთი კვ. ფუტისთვის."
  21. ↑ Electronic Finance: Reshaping the Financial Landscape Around the World (PDF). The World Bank (September 2000). ციტირების თარიღი: 2007-03-27.
  22. ↑ New York City Population Projections by Age/Sex and Borough, 2000-2030 (PDF). ქალაქ ნიუ-იორკის ქალაქგეგმარების დეპარტამენტი (დეკემბერი 2006). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2007-01-12. ციტირების თარიღი: 2007-03-27. იხ. ასევე რობერტსი, სემ (19 თებერვალი, 2006). „2025 წლისთვის ქალაქმგეგმავებს მილიონი ახალი ისტორია ესახებათ გადატვირთულ ქალაქში“. ნიუ-იორკ ტაიმზი. ციტირების თარიღი: 2006-07-19. შეამოწმეთ თარიღის პარამეტრი |date=-ში (დახმარება)
  23. ↑ Appendix Table 5-4: Ten Largest Sources of the Foreign-Born by County New York Metropolitan Region, 2000 (PDF). New York City Department of City Planning (2005). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2007-06-14. ციტირების თარიღი: 2007-03-26.
  24. ↑ Jewish Community Study of New York (PDF). United Jewish Appeal-Federation of New York (2002). ციტირების თარიღი: 2007-03-26.
  25. ↑ რობერტსი, სემ (9 აპრილი, 2005). „მანჰეტენზე ღარიბი 2 ცენტს შოულობს მდიდარის ყოველ დოლართან შედარებით (In Manhattan, Poor Make 2 Cents for Each Dollar to the Rich)“. ნიუ-იორკ ტაიმზი. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2007-04-03. ციტირების თარიღი: 2007-03-27. შეამოწმეთ თარიღის პარამეტრი |date=-ში (დახმარება)
  26. ↑ „Don’t tell New York, but crime is going up“. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2021-10-23. ციტირების თარიღი: 2007-09-22. ტექსტი „Law Enforcement News“ იგნორირებულია (დახმარება)
  27. ↑ Langan, Patrick A. (October 21, 2004). "The Remarkable Drop In Crime In New York City" (PDF). Istituto Nazionale di Statistica (Italy). Retrieved on 2007-05-22. დაარქივებული 2008-02-16 საიტზე Wayback Machine. დაარქივებული ასლი. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2008-02-16. ციტირების თარიღი: 2007-09-22.
  28. ↑ Johnson, Bruce D., Andrew Golub, Eloise Dunlap (2006). „The Rise and Decline of Hard Drugs, Drug Markets, and Violence in Inner-City New York“, რედ. Blumstein, Alfred, Joel Wallman: The Crime Drop in America. Cambridge University Press. ISBN 0-521-86279-5. 
  29. ↑ Karmen, Andrew (2000). New York Murder Mystery: The True Story Behind the Crime Crash of the 1990s. NYU Press. 0814747175. 
  30. ↑ Lardner, James, and Thomas Reppetto (2000). NYPD: A City and Its Police. Owl Books, გვ. pp. 18-21. 
  31. ↑ Johnson, Marilynn S. (2003). Street Justice: A History of Political Violence in New York City. Beacon Press. 
  32. ↑ Son of Sam, David Berkowitz, famous serial killer. Crime Library / Court TV. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2007-09-30. ციტირების თარიღი: 2007-06-06.
  33. ↑ Speeches: Tom Christopher Exhibit Opening. Consulate General of the United States: Frankfurt, Germany (May 9, 2007). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2007-07-23. ციტირების თარიღი: 2007-05-25.
  34. ↑ Creative New York (PDF). Center for an Urban Future (December 2005). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2011-01-28. ციტირების თარიღი: 2006-06-19.
  35. ↑ Summerstage: Our Mission. Summerstage.org. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2008-08-20. ციტირების თარიღი: 2007-05-31.
  36. ↑ NYC Statistics. NYC & Company. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2006-08-19. ციტირების თარიღი: 2006-08-03.
  37. ↑ Statue of Liberty. New York Magazine. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2008-10-03. ციტირების თარიღი: 2006-06-20.
  38. ↑ Mayor Giuliani Announces Amount of Parkland in New York City has Passed 28,000 Acre Mark. New York City Mayor's Office (February 3, 1999). ციტირების თარიღი: 2007-06-06.
  39. ↑ General Information. Prospect Park Alliance. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2007-06-10. ციტირების თარიღი: 2007-06-06.
  40. ↑ Bleyer, Jennifer (May 14, 2006). „Kebabs on the Night Shift“. The New York Times. ციტირების თარიღი: 2006-07-19. შეამოწმეთ თარიღის პარამეტრი |date=-ში (დახმარება)
  41. ↑ ნიუ-იორკის ცათამბჯენები About New York City. Emporis. ციტირების თარიღი: 2007-03-21.
  42. ↑ Fischler, Raphael (1998). „The Metropolitan Dimension of Early Zoning: Revisiting the 1916 New York City Ordinance“. Journal of the American Planning Association. 64(2).
  43. ↑ Favorites! 100 ექსპერტი ირჩევს მათ საუკეთესო 100 ნიუ-იორკის ტაუერს. The Skyscraper Museum (22 იანვარი, 2006). ციტირების თარიღი: 2007-04-11.
  44. ↑ Plunz, Richar A. (1990). „Chapters 3 [Rich and Poor] & 4 [Beyond the Tenement]“, History of Housing in New York City: Dwelling Type and Change in the American Metropolis. Columbia University Press. ISBN 0-231-06297-4. 
  45. ↑ Lankevich (1998), pp. 82-83.
  46. ↑ Wilson, Rufus Rockwell (1902). New York: Old & New: Its Story, Streets, and Landmarks. J.B. Lippincott, გვ. p. 354. 
  47. ↑ B. Diamonstein-Spielvoegel, Barbaralee (2005). The Landmarks of New York. Monacelli Press. ISBN 1-58093-154-5.  See also Whyte, William H. (1939). The WPA Guide to New York City. New Press. ISBN 1-56584-321-5. 
  48. ↑ Elliot, Debbie. (2006-12-02) Wondering About Water Towers. National Public Radio. ციტირების თარიღი: 2007-04-11.
  49. ↑ ჰუდი, კლიფტონ (2004). 722 მილი: მეტროს მშენებლობა და როგორ მოახდინა მან ნიუ-იორკის ტრანსფორმაცია. Johns Hopkins University Press, გვ. გვ. 175—177. 
  50. ↑ NYC's Sister Cities. Sister City Program of the City of New York (2006). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2008-05-21. ციტირების თარიღი: 14 ნოემბერი, 2006.
  პორტალი ნიუ-იორკი – დაათვალიერეთ ვიკიპედიის სხვა სტატიები ნიუ-იორკზე.
მოძიებულია „https://ka.wikipedia.org/w/index.php?title=ნიუ-იორკი&oldid=4674370“-დან