ყაზახეთი
ყაზახეთის რესპუბლიკა (ყაზახ. Қазақстан Республикасы; რუს. Республика Казахстан) — ტრანსკონტინენტური ზღვაზე გასასვლელის არმქონე სახელმწიფო ცენტრალურ აზიაში, რომლის მცირე ნაწილი ურალის დასავლეთით ხვდება აღმოსავლეთ ევროპაში. ყაზახეთი არის მსოფლიოში სიდიდით მეცხრე ქვეყანა, ხოლო ხმელეთით გარშემორტყმულ ქვეყნებს შორის — უდიდესი, მისი ფართობი შეადგენს 2 727 300 კვადრატულ კილომეტრს, რაც აღემატება დასავლეთი ევროპის ფართობს.[4] მას ესაზღვრება (ჩრდილოეთიდან საათის ისრის მოძრაობის მიხედვით): რუსეთი, ჩინეთი, ყირგიზეთი, უზბეკეთი, თურქმენეთი და კასპიის ზღვა. ყაზახეთის ტერიტორია მოიცავს: ვრცელ ველებს, ტაიგას, კანიონებს, გორებს, დელტებს, მუდმივი თოვლით დაფარულ მთებსა და უდაბნოებს. 17 მილიონზე მეტი მაცხოვრებლით მისი საშუალო სიმჭიდროვე დაახლოებით 6 ადამიანს შეადგენს კვ. კილომეტრზე. დედაქალაქი ალმათიდან ასტანაში 1997 წელს გადავიდა.
| ყაზახეთის რესპუბლიკა Қазақстан Республикасы Республика Казахстан ყაზახეთი |
||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
|
||||||
| ჰიმნი: Менің Қазақстаным Meniñ Qazaqstanım My Kazakhstan |
||||||
.svg) |
||||||
| დედაქალაქი | ასტანა 51°10′ ჩ. გ. 71°30′ ა. გ. / 51.167° ჩ. გ. 71.500° ა. გ. | |||||
| უდიდესი ქალაქი | ალმათი | |||||
| ოფიციალური ენა | ||||||
| მთავრობა | საპრეზიდენტო რესპუბლიკა | |||||
| - | პრეზიდენტი | ყასიმ-ჟომართ თოყაევი | ||||
| - | პრ.-მინისტრის მ/შ | ალიჰან სმაილოვი | ||||
| ფართობი | ||||||
| - | სულ | 2 724 900 კმ2 (მე-9) | ||||
| - | წყალი (%) | 1,7 | ||||
| მოსახლეობა | ||||||
| - | 2013 შეფასებით | 16 967 000[1] (61-ე) | ||||
| - | 2013 აღწერა | 17 004 800 | ||||
| - | სიმჭიდროვე | 5,94 ად კაცი/კმ2 (224-ე) | ||||
| მშპ (მუპ) | 2012 შეფასებით | |||||
| - | სულ | $231.787 მილიარდი[2] | ||||
| - | ერთ მოსახლეზე | $13,892[2] | ||||
| აგი (2013) | 0.754[3] (მაღალი) (69-ე) | |||||
| ვალუტა | ტენგე (KZT) |
|||||
| დროის სარტყელი | UTC+05:00 და UTC+06:00 | |||||
| ქვეყნის კოდი | KAZ | |||||
| Internet TLD | .kz | |||||
| სატელეფონო კოდი | +7-6xx, +7-7xx | |||||
სახელწოდებარედაქტირება
- ოფიციალური: ყაზახეთის რესპუბლიკა.
- მშობლიური: Қазақстан; Qazaqstan Respublikasy.
უახლესი ისტორიარედაქტირება
დამოუკიდებლობა გამოაცხადა 1990 წელს. სსრ კავშირის დაშლის შემდეგ ყაზახეთს ერგო საბჭოთა კოსმონავტიკის ძირითადი ბაზა — ბაიკონურის კოსმოდრომი. მას დაახლოებით 6 ათასი კმ² ფართობი უჭირავს, რომელსაც იჯარით იყენებს რუსეთი. ყაზახეთი არის დსთ-ის წევრი. 1999 წელს მიიღო დამკვირვებლის სტატუსი ევროპის საბჭოს საპარლამენტო ასამბლეაში.
გეოგრაფიარედაქტირება
ქვეყანა ცენტრალურ აზიაში, ესაზღვრება რუსეთს, ჩინეთს, ყირგიზეთს, უზბეკეთსა და თურქმენეთს. დასავლეთით მას კასპიის ზღვა აკრავს. ფართობი შეადგენს 2 717 000 კვ. კმ-ს. ამ მაჩვენებლით მას მე-9 ადგილი უკავია მსოფლიოს ქვეყნებს შორის. მისი ტერიტორია გადაჭიმულის კასპიის ზღვიდან ალტაის მთებამდე. მთავარი მდინარეებია ილი, ირტიში და იშიმი, ტბები - არალის, ბალხაშისა და ზაისანის.
სახელმწიფორედაქტირება
- სახელმწიფო სისტემა — განვითარებადი დემოკრატია, საპრეზიდენტო რესპუბლიკა.
- სახელმწიფოს მეთაური — პრეზიდენტი ყასიმ-ჟომართ თოყაევი (2019 წლიდან).
- საკანონმდებლო ორგანო — ორპალატიანი პარლამენტი, შედგება სენატისა (47 წევრი) და მაჟილისისაგან (67 წევრი).
ტერიტორიული მოწყობარედაქტირება
მთავარი სტატია: ყაზახეთის ადმინისტრაციული დაყოფა.ყაზახეთი ადმინისტრაციულად იყოფა 14 ოლქად (oblys) და 3 ქალაქად (qalasy).[5] გარდა ამისა არსებობს ქალაქი ბაიკონური, რომელსაც გააჩნია გაანსაკუთრებული სტატუსი და 2050 წლამდე იჯარით აქვს აღებული რუსეთს. ამჟამად იგი არის რუსეთის ფედერალური მნიშვნელობის ქალაქი.[6]
| ოლქი/ქალაქი | მოსახლეობა[7] | ფართობი კმ² |
ადმ. ცენტრი |
|---|---|---|---|
| ასტანა | 1 195 900 | 797,33 | ასტანა |
| ალმათი | 1 918 109 | 682 | ალმათი |
| შიმქენთი | 1 086 500 | 1162,8 | შიმქენთი |
| ყიზილორდის ოლქი | 818 000 | 226 019 | ყიზილორდა |
| ალმათის ოლქი | 2 083 700 | 223 911 | თალდიყორღანი |
| აკმოლის ოლქი | 735 239 | 146 219 | ქოქშეთაუ |
| აქტობეს ოლქი | 897 600 | 300 629 | აქტობე |
| ატირაუს ოლქი | 660 059 | 118 631 | ატირაუ |
| დასავლეთ ყაზახეთის ოლქი | 662 600 | 151 339 | ურალსკი |
| ყარაღანდის ოლქი | 1 375 800 | 427 982 | ყარაღანდა |
| კოსტანაის ოლქი | 863 290 | 196 001 | კოსტანაი |
| მანგისთაუს ოლქი | 165 642 | 724 700 | აქთაუ |
| თურქესტანის ოლქი | 2 049 700 | 116 280 | თურქესტანი |
| პავლოდარის ოლქი | 750 323 | 124 755 | პავლოდარი |
| აღმოსავლეთ ყაზახეთის ოლქი | 1 362 700 | 283 226 | ოსკემენი |
| ჩრდილოეთ ყაზახეთის ოლქი | 542 500 | 97 993 | პეტროპავლი |
| ჟამბილის ოლქი | 1 141 800 | 144 264 | ტარაზი |
დემოგრაფიარედაქტირება
- მოსახლეობა — ყაზახეთის მოსახლეობა შეადგენს 16 967 000 კაცს (2013), ხოლო მათი ეთნიკური კუთვნილება 2009 წლის მიხედვით შემდეგია: 63,1 % ყაზახი, 23,6 % რუსი, 2,9 % უზბეკი, 2,8 % უკრაინელი, 1,5 % გერმანელი, 1,4 % უიღური, 1,3 % თათარი, 4,3 % სხვა.[8]
- სახელმწიფო ენები — ყაზახური და რუსული.
- რელიგია — ისლამი და ქრისტიანობა.
- დედაქალაქი — ასტანა (288 ათასი, 1997 წლის 1 დეკემბრიდან).
- დიდი ქალაქები — ალმათი (1 328 ათასი), ასტანა (775), შიმკენტი (629), ყარაღანდა (459), ტარაზი (398), პავლოდარი (354), უსტ-კამენოგორსკი (344), სემეი (312), ურალსკი (255).
ეკონომიკარედაქტირება
ყაზახეთი მდიდარია ბუნებრივი რესურსებით — ნავთობი, ბუნებრივი აირი, ქვანახშირი, რკინის მადანი, მანგანუმი, ქრომი, ნიკელი, კობალტი, სპილენძი, მოლიბდენი, ტყვია, თუთია, ბოქსიტები, ოქრო, ურანი. ერთობლივ ეროვნულ პროდუქტში სოფლის მეურნეობის წილი შეადგენს 10%-ს, მრეწველობისა — 30%-ს, დანაჩენი მომსახურებაზე მოდის. ძირითადი საექსპორტო პროდუქტებია ნავთობი, ლითონები, ქიმიკატები, ხორბალი. უკანასკნელ წლებში შესამჩნევია პროგრესი საბაზრო ეკონომიკის ჩამოყალიბების მიმართულებით. ეროვნული ვალუტა — ტენგე (KZT).
კულტურარედაქტირება
- არქიტექტურა: ხოჯა აჰმედ იასავის მავზოლეუმი.
- ლიტერატურა: ყაზახურ-უზბეკური ეპოსი — ალფამიში (XIX-XX სს.).
ლიტერატურარედაქტირება
- Alexandrov, Mikhail (1999). Uneasy Alliance: Relations Between Russia and Kazakhstan in the Post-Soviet Era, 1992–1997. Westport, CT: Greenwood Press. ISBN 0-313-30965-5. .
- Clammer, Paul; Kohn, Michael; Mayhew, Bradley (2004). Lonely Planet Guide: Central Asia. Oakland, CA: Lonely Planet. ISBN 1-86450-296-7. .
- Cummings, Sally (2002). Kazakhstan: Power and the Elite. London: Tauris. ISBN 1-86064-854-1. .
- Demko, George (1997). The Russian Colonization of Kazakhstan. New York: Routledge. ISBN 0-7007-0380-2. .
- Fergus, Michael; Jandosova, Janar (2003). Kazakhstan: Coming of Age. London: Stacey International. ISBN 1-900988-61-5. .
რესურსები ინტერნეტშირედაქტირება
სქოლიორედაქტირება
- ↑ Monthly official estimate. Eng.stat.kz. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2012-11-13. ციტირების თარიღი: 2013-05-31.
- ↑ 2.0 2.1 Kazakhstan. International Monetary Fund. ციტირების თარიღი: 2013-04-17.
- ↑ Human Development Report 2011. United Nations (2011). ციტირების თარიღი: 15 November 2011.
- ↑ Agency of Statistics of the Republic of Kazakhstan (ASRK). 2005. Main Demographic Indicators. Stat.kz. ციტირების თარიღი: 2010-06-01.
- ↑ Географическое положение, природные условия
- ↑ Международное Соглашение между Российской Федерацией и Республикой Казахстан о статусе города Байконур, порядке формирования и статусе его органов исполнительной власти от 23 декабря 1995 года, статья 1, пункт 1.
- ↑ Об изменении численности населения Республики Казахстан с начала 2020 года до 1 августа 2020 года. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2021-01-20. ციტირების თარიღი: 2022-01-05.
- ↑ Перепись населения Республики Казахстан 2009 года. Краткие итоги. (Census for the Republic of Kazakhstan 2009. Short Summary) Russian. Republic of Kazakhstan Statistical Agency. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 23 ივლისი 2011. ციტირების თარიღი: 10 December 2010.