ბაღდადი

ბაღდადი (არაბ. ‎بغداد‎) — ერაყის დედაქალაქი (1921-დან) 5.672.516 მცხოვრებით (2005 წლის 1 იანვრის მონაცემებით). გაშენებულია მდინარე ტიგროსის ნაპირებზე, ხმელთაშუაზღვისპირეთისა და ცენტრალური და სამხრეთი აზიის ქვეყნების დამაკავშირებელ გზაჯვარედინზე. არის ბაღდადის მუჰაფაზის ადმინისტრაციული ცენტრი.

ქალაქი
ბაღდადი بغداد
დროშა
ქვეყანა	ერაყი
დაქვემდებარება	დედაქალაქი
კოორდინატები	33°20′00″ ჩ. გ. 44°26′00″ ა. გ.
ქალაქის მერი	საბირ ალ-ისავი
დაარსდა	762
ფართობი	734 კმ²
ცენტრის სიმაღლე	34 მ
მოსახლეობა	7,000,000 კაცი (2006)
სიმჭიდროვე	34,280 კაცი/კმ²
სასაათო სარტყელი	UTC+3, ზაფხულში UTC+4
საფოსტო ინდექსი	10001–10090
ოფიციალური საიტი	https://amanatbaghdad.gov.iq
ბაღდადი ვიკისაწყობში

ახლო აღმოსავლეთის ერთ-ერთი უდიდესი ქალაქი. ერაყის პოლიტიკური, ეკონომიკური და კულტურული ცენტრი. ბაღდადში მდებარეობს ქვეყნის ხელისუფლება, ყველა რელიგიური და ცენტრალური სახელმწიფო დაწესებულება, დიპლომატიური წარმომადგენლობები. მნიშვნელოვანი სატრანსპორტო-საკვანძო ქალაქია. აქვე მდებარეობს უმაღლესი სასწავლებლები, თეატრები, მუზეუმები, არქიტექტურული ძეგლები.

ბაღდადი დააარსა ხალიფა ალ-მანსურმა 762 წელს და აქცია აბასიანთა სახალიფოს დედაქალაქად.

ეტიმოლოგია

არსებობს ქალაქის დასახელების წარმოშობის რამდენიმე ვერსია. სახელი „ბაგრად“ მოხსენიებული იყო ძვ. წ. IX საუკუნის ასურულ ლურსმულ წარწერებში და ბაბილონის აგურებზე, რომლებიც მეფე ნაბუქოდონოსორ II-ის ბეჭედით იყო აღნიშნული (ძვ. წ. VI საუკუნე).

ბაღდადის დასახლების მნიშვნელობა მკვეთრად გაიზარდა მისი დამაარსებლის აბუ ჯაფარ ალ-მანსურის დროიდან.  ხალიფამ აირჩია სახელი მადინათ ას-სალამ, რაც არაბულად „მშვიდობის ქალაქს“ ნიშნავს.

ეს იყო ოფიციალური დასახელება, რომელიც გამოისახებოდა მონეტებზე და გამოიყენებოდა სხვადასხვა ოფიციალური დანიშნულების დროს, თუმცა მოსახლეობა ხშირად ძველ სახელს იყენებდა. ყველაზე გავრცელებული ვერსიის მიხედვით, ბაღდადი წარმოდგება ორი ძველი სპარსული სიტყვისაგან „ბაგა“ - ღმერთი და „დად“ - ნაბოძები. ე.ი. „ღვთის ნაბოძები“. უკვე XI საუკუნისათვის „ბაღდადი“ გახდა მსოფლიოში ცნობილი მეგაპოლისის თითქმის ერთადერთი სახელწოდება.

გეოგრაფია და კლიმატი

ბაღდადი მდებარეობს თითქმის ერაყის ცენტრში, მდინარე ტიგროსის ნაპირებზე, მდინარე დიალას პირიდან ახლოს. ამინდის პირობებს ქალაქსა და მის შემოგარენში განაპირობებს სუბტროპიკული და ხმელთაშუა ზღვის კლიმატი. იანვარში, ჰაერის საშუალო ტემპერატურა დაახლოებით + 10 °C, ივლისში - დაახლოებით +34 °C. საშუალო წლიური ნალექი 160-დან 180 მმ-მდეა. ნალექების უდიდესი რაოდენობა დეკემბერ - იანვარში მოდის. ზაფხული გრძელდება მაისიდან ოქტომბრამდე: ამ დროს ბაღდადში ძალიან ცხელი, მგრძნობიარე ამინდია (ივლისში, დღის განმავლობაში, ჰაერის ტემპერატურა საშუალოდ +43 °C-ს აღწევს), წვიმები ძალზე იშვიათია. ზამთარი გრძელდება დეკემბრიდან მარტამდე; ზამთარში ჰაერის მაქსიმალური ტემპერატურა არ აღემატება +18 °C-ს. ყოფილა თოვლის წვიმის შემთხვევები (ბოლო დროს ეს იყო 2008 წლის იანვარში). 2011 წლის 21 იანვარს დაფიქსირდა ყინვები: −1-დან −3 °C-მდე, რაც ახლოსაა აბსოლუტურ მინიმალურ ნიშნულთან.

მაის-ივნისში ხშირია ქარები ჩრდილო-დასავლეთიდან. ამ პერიოდში ბაღდადსა და მის შემოგარენში გვხვდება მტვერი და ქვიშის ქარიშხალი - „ხამსინი“.

მცენარეული საფარიდან გავრცელებულია იალღუნის ბუჩქები, სანაპირო ზონაში - მარილიანი ჭაობის ბალახები, ლერწამი, ტირიფი. წყალმცენარეები. ისევე, როგორც მთელ ქვეყანაში, ბევრია ფინიკის პალმის ხეები.

იხვები, ჰერონები, პელიკანები, ბატები, აშენებენ თავიანთ ბუდეებს მდინარე ტიგროსის ნაპირებზე. კომერციული თევზიდან მდინარის წყლებში გავრცელებულია: კობრი, ლოქო და ა.შ., დედაქალაქის მახლობლად მრავლადაა პატარა მღრღნელები, ვარანები, ასევე - მავნე მწერები, განსაკუთრებით  მალარიის მატარებელი კოღოები.

ისტორია

ფიქრობენ, რომ ჯერ კიდევ ძვ. წ. XIX—XVIII საუკუნეებში არსებობდა ბაღდადის დასახლება.

ბაღდადი დაარსდა მდინარე ტიგროსის ნაპირას 762 წლის 30 ივლისს. თავიდან ჰქონდა წრიული ფორმა. ქალაქის მშენებლობა, როგორც აბასიანთა სახალიფოს დედაქალაქის, დაიწყო აბუ ჯაფარ ალ-მანსურის განკარგულებით. არაბულ სახალიფოში ძალაუფლების ხელში ჩაგდების შემდეგ აბასიანებმა გადაწყვიტეს, დედაქალაქი დამასკოდან ხორასანთან ახლოს აღმოსავლეთით გადაეტანათ. ვინაიდან იმ დროისათვის ხორასანი წარმოადგენდა  მათი მომხრეების საყრდენს. ამასთანავე, ახალი დედაქალაქი უფრო ახლოს იქნებოდა სახალიფოს გეოგრაფიულ ცენტრთან, რომლის საზღვრებიც მნიშვნელოვნად გაიზარდა აღმოსავლეთით VII—VIII საუკუნეებში. IX—X საუკუნეებში ბაღდადი გადაიქცა მსხვილ კულტურულ-ეკონომიკურ ცენტრად ახლო აღმოსავლეთში. საკმაოდ სწრაფად ვითარდებოდა ხელოსნობა, სხვადასხვა ქვეყნებთან ვაჭრობა. სავაჭრო-საქარავნო გზები ბაღდადს აკავშირებდა სპარსეთის ყურესთან, ხმელთაშუა ზღვის სანაპიროებთან, ირანთან, ამიერკავკასიასა და არაბეთის ნახევარკუნძულთან. მდინარე ტიგროსის სანაოსნო სისტემის მეშვეობით ბაღდადს საზღვაო ვაჭრობა ჰქონდა ინდოეთთან, აფრიკასა და სხვა ქვეყნებთან. ქალაქში შედიოდა სხვადასხვა პროდუქტი და ძვირფასი საქონელი არაბეთიდან, ინდოეთიდან და შორეული ევროპის ქვეყნებიდან. სავაჭრო და კულტურულ-ეკონომიკური კავშირი ჰქონდა საქართველოსთანაც. ქართულ ლექსიკაში სიტყვა „ბაღდადმა“ შეიძინა გადატანითი მნიშვნელობა და იხმარებოდა სიმდიდრის, სიუხვის, სიკარგის აღსანიშნავად.

აბასიანების სახელმწიფოს დაშლის შემდეგ ქალაქის პოლიტიკურ-ადმინისტრაციული როლი მნიშვნელოვნად დაეცა, თუმცა მისი კულტურული მნიშვნელობა კვლავ ძალიან მნიშვნელოვანი იყო ყველა არაბული ქვეყნისათვის. ბაღდადმა მალე მოიპოვა მსხვილი სამეცნიერო ცენტრის სტატუსი ჯერ კიდევ XIII საუკუნის დასაწყისში აქ გაიხსნა 30-ზე მეტი ბიბლიოთეკა. იყო ობსერვატორია.  

945 წელს ქალაქი გადავიდა ბუიდების დინასტიის მფლობელობაში, 1055 წლიდან სელჩუკების სახელმწიფოს შემადგენლობაში შედიოდა. 1258 წელს ბაღდადში ჰულაგუ ხანის ლაშქარი შეიჭრა. დანგრეული და განადგურებული ქალაქი ირანელი ილხანატის ჰულაგუიდების ხელში გადავიდა.

1356 წლიდან 1411 წლამდე ბაღდადი იყო მონღოლეთის სასულთნოს ჯალაირიდების დინასტიის პროვინციის ცენტრი. XIV საუკუნის ბოლოს და XV საუკუნის დასაწყისში ბაღდადში თემურლენგის ჯარი შეიჭრა, რომელმაც უამრავი შენობა გაანადგურა და დაიტაცა ძვირფასეულობა. 1393-1405 წლებში ბაღდადი თემურლენგის იმპერიის შემადგენლობაში შედიოდა.

1411-1469 წლებში ბაღდადი გახდა ყარა-ყოიუნლუს დინასტიის სასულთნოს პროვინციის ცენტრი გახდა.

1469-1508 წლებში იყო აყ-ყოიუნლუს დინასტიის სახელმწიფოს პროვინციის ცენტრი.

1508-1523 წლებში ქალაქი სეფევიდების დინასტიის სახელმწიფოს პროვინციის ცენტრი გახდა.

1523 წლიდან 1529 წლამდე ბაღდადს ქურთები მართავდნენ.

1529 წლიდან 1534 წლამდე ბაღდადი ისევ სეფევიდების სახელმწიფოს პროვინციის ცენტრი იყო.

1535 წელს, 1514-1555 წლების თურქეთ-სპარსეთის ომის შედეგად. ბაღდადი შეიერთა ოსმალეთის იმპერიამ.

1623-1638 წლებში  მორიგი თურქეთ-სპარსეთის ომის შედეგად ბაღდადი ისევ სეფევიდების კონტროლის ქვეშ მოექცა, თუმცა 1638 წელს უკვე საბოლოოდ შევიდა ოსმალეთის იმპერიის შემადგენლობაში, რომლის ნაწილი იყო 1917 წლამდე.

1917 წელს ბაღდადში დიდი ბრიტანეთის ჯარები შეიჭრნენ და მისი ტერიტორიის ოკუპაცია მოახდინეს. 1920 წელს ინგლისელებმა მიაღწიეს რა ერაყში ეკონომიკურ დომინანტობას, ბაღდადი გამოაცხადეს სამანდატო ტერიტორიის ადმინისტრაციულ ცენტრად, ხოლო 1921 წელს, სახელმწიფოს სუვერენიტეტის აღიარების შემდეგ, ბაღდადი ერაყის სამეფოს დედაქალაქი გახდა. 1923 წელს ქალაქში შეიქმნა ერაყის მუზეუმი, რომელშიც ძირითადად განთავსებული იყო დიდი არქეოლოგიური კოლექციები - ძველი ბაბილონისა და ასურეთის ისტორიისა და კულტურის ძეგლები, პართიის სამეფოს და სასანიდური სახელმწიფოს ტერიტორიაზე აღმოჩენილი ხელოვნების ნიმუშები და ა.შ.

1941 წელს, პრო-ნაცისტურ და პრო-ბრიტანულ ძალებს შორის დაპირისპირების შედეგად, ქალაქში მცირე დროით გაჩნდა ვაკუუმი. ამ ვითარებაში მოხდა სისხლიანი დარბევა, რომელსაც ფარჰუდს უწოდებენ და რომლის დროსაც მინიმუმ 175 ადამიანი გარდაიცვალა, მრავალი სახლი დაიწვა. დარბევა ირიბი მიზეზი იყო ომის შემდეგ დაუყოვნებლივ  ებრაელთა მასობრივი წასვლისა ერაყიდან.

1940-იან 1950-იან წლებში ქალაქში მრავალჯერ გაიმართა მასიური სახალხო პროტესტი იმპერიალისტური სახელმწიფო პოლიტიკის წინააღმდეგ, გაიზარდა ეროვნულ- განმათავისუფლებელი მოძრაობა, რომელსაც დედაქალაქის ათასობით მკვიდრი შეუერთდა. ყველაზე მრავალრიცხოვანი არეულობა მოხდა ბაღდადში 1948, 1949, 1952 და 1954 წლებში. რევოლუციურმა მოვლენებმა, რომლებიც ერაყში განვითარდა 1950-იანი წლების შუა პერიოდში, გამოიწვია ჰაშიმიტთა მონარქიის გაუქმება და 1958 წლის ივლისში დამოუკიდებელი ერაყის რესპუბლიკის ჩამოყალიბება. რესპუბლიკის დედაქალაქად გამოცხადდა ბაღდადი.

1960-იანი წლების ბოლოს და 1970-იანი წლების დასაწყისში ქალაქში ნაციონალიზირებული იქნა ყველა სამრეწველო საწარმო, ნავთობსაწარმოების გარდა. 1980-იან და 1990-იან წლებში, სპარსეთის ყურეში სამხედრო კონფლიქტების შედეგად (ჯერ ერაყსა და ირანს შორის, შემდეგ კი ერაყსა და ქუვეითს შორის), დედაქალაქში ეკონომიკური საქმიანობა გართულდა.

XXI საუკუნე

2003 წლის აპრილის ერაყის ომის დროს, ბაღდადი დაიკავეს აშშ-ს არმიისა და საზღვაო კორპუსის საბრძოლო ნაწილებმა, შემდგომში ქალაქში შევიდნენ საერთაშორისო კოალიციის სხვა ქვეყნების სამხედრო ნაწილები. მოგვიანებით, უცხო ქვეყნებს შეიარაღებული ძალები გაიყვანეს და ქალაქის კონტროლი ადგილობრივ ხელისუფლებას გადაეცა, რომელიც კვლავ სარგებლობს უცხოელი სამხედრო და პოლიციელი მრჩევლების დახმარებით.

2003 წლის მაისში ქალაქში გაიმართა შიიტი მუსულიმების პირველი მთავარი მიტინგი შეერთებული შტატების და მისი მოკავშირეების ქმედებების წინააღმდეგ ერაყში. დაიწყო როგორც პარტიზანული ომი ოკუპაციის წინააჭმდეგ, თუმცა ისევე როგორც მთელ ქვეყანაში, დედაქალაქშიც ტერორისტული ხასიათი მიიღო.

უნდა აღინიშნოს, რომ ამის მიუხედავად, ტარდება ზომები განადგურებული დედაქალაქის აღდგენისათვის. დედაქალაქი თანდათანობით ხელახლა შენდება. გარეუბნებში დადის მატარებლები. შენდება მიწისზედა მეტროპოლიტენი (ნაცვლად სადამ ჰუსეინის დროს დაწყებული, მაგრამ შეჩერებული მიწისქვეშა მეტროპოლიტენის მშენებლობისა).

2019 წლის მარტში საერთაშორისო კონსალტინგური კომპანია Mercer-ის მიერ ბაღდადი დასახელდა მსოფლიოში ყველაზე უარეს  საცხოვრებელ ქალაქად. ერაყის დედაქალაქი ბოლო 231-ე ადგილზე იყო ცენტრალური აფრიკის რესპუბლიკის დედაქალაქის ბანგის შემდეგ. შეფასების შედგენისას, სააგენტოს სპეციალისტებმა გაითვალისწინეს გარემო, საცხოვრებელი პირობები, საზოგადოებრივი ტრანსპორტი და ა.შ.

იხილეთ აგრეთვე

• ბაღდადის გუბერნატორების სია

ლიტერატურა

• ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 2, თბ., 1977. — გვ. 246.

• Guy Le Strange, «Baghdad During the Abbasid Caliphate from Contemporary Arabic and Persian», გბ.10

• Baghdad, Iraq/Atlas Tours Net

• საზღვარგარეთული აზიის ქვეყნები/გეოგრაფიული და პოლიტიკურ-ეკონომიკური ცნობარი. ერაყი, გვ. 31. თბილისი, 1975

• Iraq - Climate | Britannica

• Wiet Gastron (1971)Baghdad: Metropolis of the Abbasid Caliphate. University of Oklahoma Press.

• When Baghdad was centre of the scientific world. The Guardian. Retrieved 16 February 2019.