ვიკიპედია

აფხაზები

ვიკიპედიის რედაქტორების გადაწყვეტილებით, სტატიას „აფხაზები“ მინიჭებული აქვს რჩეული სტატიის სტატუსი. აფხაზები ვიკიპედიის საუკეთესო სტატიების სიაშია.

აფხაზები (აფხ. аԥсуаа [aphsuaa]) — ჩრდილო-დასავლეთ კავკასიური ეთნიკური ჯგუფი, რომელიც ძირითადად ცხოვრობს აფხაზეთის რეგიონში, საქართველოში. საუბრობენ აფხაზურ ენაზე, რომელიც ჩრდილო-დასავლეთ კავკასიური ენების ჯგუფს მიეკუთვნება. 1989 წლის აღწერით საქართველოში 95,9 ათასი აფხაზი ცხოვრობდა, აფხაზეთის ასსრ-ში — 93,3 ათასი, მთლიანად საბჭოთა კავშირში კი 105 ათასი. 2003 წელს აფხაზეთის სეპარატისტული მთავრობის მიერ ჩატარებული აღწერის მიხედვით „რესპუბლიკაში“ 94,5 ათასი აფხაზი ცხოვრობს[10]. გარდა აფხაზეთისა მრავალრიცხოვანი აფხაზური დიასპორა ცხოვრობს საქართველოს გარეთაც, მათ შორის ახლო აღმოსავლეთის ქვეყნებში (თურქეთი, სირია, იორდანია), ევროპასა და ამერიკის შეერთებულ შტატებში. დიასპორაში ერთ ხალხად აღიქმებიან როგორც საკუთრივ აფხაზები, ისე ჩრდილოეთკავკასიელი აბაზების შთამომავლები; მათი საერთო რაოდენობა ზემოთ ჩამოთვლილ ქვეყნებში 400 ათასამდე აღწევს (ეს ციფრი პირობითია, ზუსტი ოფიციალური რაოდენობა არ არსებობს)[11].

აფხაზები
Аԥсуаа

აფხაზი და ქართველი გენერლები, XIX საუკუნე
საერთო მოსახლეობა
დაახ. 150 000
რეგიონები მნიშვნელოვანი მოსახლეობით
საქართველოს დროშა საქართველო 98 133
        აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკა. 94 606[1]
        აფხაზეთის გარეთ 3 527[2]
თურქეთის დროშა თურქეთი 39 000
500 000[3][4]
[5][6]
რუსეთის დროშა რუსეთი 11 366[7]
სირიის დროშა სირია 5 000[6]
გერმანიის დროშა გერმანია 5 000[6]
უკრაინის დროშა უკრაინა 1 458[8]
ენები აფხაზური, ქართული, რუსული, თურქული
რელიგიები ქართული მართლმადიდებლობა, სუნიზმი[9]

აფხაზები ეთნიკურად ენათესავებიან ჩრდილოკავკასიური წარმომავლობის ადიღებსა და უბიხებს. გარდა ამისა, აფხაზებს კულტურულ და საყოფაცხოვრებო თავისებურებებში მეტი საერთო აქვთ ქართველებთან. მათთან საუკუნეთა განმავლობაში ერთობლივმა თანაცხოვრებამ და მჭიდრო ურთიერთობამ გავლენა იქონია როგორც ენაზე, ასევე აფხაზთა ანთროპოლოგიაზეც[11].

შუა საუკუნეებში ტერმინი „აფხაზები“ გამოიყენებოდა მთელი დასავლეთ საქართველოს მოსახლეობის აღსანიშნავად, ხოლო შემდეგომ ტერმინი დავიწროვდა და ამჟამად გამოიყენება მხოლოდ ჩრდილო-დასავლეთ კავკასიური წარმოშობის ეთნიკური ჯგუფის აღსანიშნავად, რომელიც დასახლდა აფხაზეთში.

ენა

  მთავარი სტატია: აფხაზური ენა.

აფხზაების მშობლიური ენაა აფხაზური ენა, რომელიც კავკასიური ენების ჩრდილო-დასავლურ, აფხაზურ-ადიღური ენების ჯგუფს მიეკუთვნება. ენაში გამოიყოფა ბზიფური და აბჟუური დიალექტები. მათ შორის განსხვავება ძირითადად ფონეტიკაშია. აფხაზურ სალიტერატურო ენას საფუძვლად უდევს აბჟუური დიალექტი, რომელიც ქალაქ სოხუმის სამხრეთ-აღმოსავლეთითაა გავრცელებული[11].

აფხაზურ ენას ენათესავება და მასთან ყველაზე ახლოს დგას ჩრდილოეთ კავკასიაში გავრცელებული აბაზური ენა. აფხაზურთან ერთად იგი ქმნის ერთ ენობრივ ჯგუფს — აფხაზურ-ადიღური ენების აფხაზურ-აბაზურ ქვეჯგუფს. აფხაზური და აბაზური ენები იმდენად ახლოსაა ერთმანეთთან ფონეტიკურად და ლექსიკურად, რომ მათი გაყოფა ფორმალურია და უკავშირდება მხოლოდ ტერიტორიულ დაცილებასა და სალიტერატურო ენის ორ სხვადასხვა საფუძველზე ჩამოყალიბებას[12].

აფხაზთა საკუთარი სახელწოდებაა „აფსუა“ (აფხ. аҧсуа). მსოფლიოს უმრავლეს ენაში მათი დასახელება მომდინარეობს ქართული სახელწოდებიდან „აფხაზი“. თურქულსა და ზოგიერთ ჩრდილოკავკასიურ ენაში აფხაზთა სახელწოდებაა „აბაზა“[11].

ისტორიულად შუა საუკუნეების აფხაზეთში ქართულ ენას ყოველთვის ეკავა გაბატონებული მდგომარეობა, როგორც ეთნიკურად ქართველ, ისე აფხაზ მოსახლეობაში. IX საუკუნემდე აფხაზეთში საეკლესიო ენად, როგორც ჩანს, ბერძნული ითვლებოდა, IX საუკუნიდან კი ქართული ენა ბერძნულს ეკლესიაშიც ანაცვლებს და საბოლოოდ იკავებს ადგილს აფხაზთა კულტურაში[13]. ქართული ენის წამყვან როლს აფხაზთა შორის ადასტურებს ის ფაქტიც, რომ აფხაზეთშია დაწერილი ქართულენოვანი ჰიმნოგრაფიული და ჰაგიოგრაფიული თხზულებების დიდი ნაწილი. IX საუკუნიდან აფხაზეთში დასტურდება ქართული ეპიგრაფიკაც[14].

ქართლის ცხოვრების თხზულებაში „ისტორიანი და აზმანი შარავანდედთანი“ დაცულია საინტერესო ცნობა თამარ მეფის ვაჟის, ლაშა-გიორგის სახელის (ლაშა) ეტიმოლოგიასთან დაკავშირებით. კერძოდ, აქ აღნიშნულია, რომ „ლაშა“ „აფსართა ენაზე“ განმანათლებელს ნიშნავს[15]. „აფსართა ენის“ აფხაზურ ენასთან გაიგივების საფუძველს იძლევა როგორც ფონეტიკური მსგავსება (აფსარ — აფსუა), ისე ის ფაქტი, რომ დღევანდელ აფხაზურ ენაში „ალაშა“ ნათელს, სინათლეს ნიშნავს. აღსანიშნავია, რომ ეს ცნობა, აფსარული ენის შესახებ, დაცულია ქართლის ცხოვრების XVIII საუკუნის რედაქციაში, XIII საუკუნის ნუსხაში კი „აფსარული ენა“ ნახსენები არაა. აქ ნათქვამია, რომ ლაშა განმანათლებელს ნიშნავს, თუმცა რომელ ენაზე, ეს დაკონკრეტებული არაა. მეცნიერები არ გამორიცხავენ, რომ „აფსარული ენა“ თამარის დროს მართლაც არსებობდა, შესაძლოა ეს ყოფილიყო ჩრდილოკავკასიელ ხალხთა ენა, რომლებიც აფხაზთა წინაპრებად არიან მიჩნეული. მეორე ვარაუდით კი, აფსარული ენა არის იგივე აფხაზური ენა (აფსუა), ამ ენაზე მოლაპარაკე ხალხი ისტორიულად მართლაც XVII-XVIII საუკუნეებში იწყებს ჩრდილოეთიდან ჩამოსახლებას და ქართლის ცხოვრებაშიც „აფსარული ენის“ მოხსენიება შესაძლოა სწორედ ამ ფაქტს უკავშირდებოდეს[16].

1895 წელს გამოცემულ ცნობარში, რომელშიც რუსეთის იმპერიაში მცხოვრებ ერთა შესახებაა საუბარი, ნათქვამია, რომ აფხაზთაგან წარჩინებულები საუბრობენ ქართულ ენაზე, ხოლო სხვები — განსაკუთრებულ დიალექტზე (на особом наречии), რაშიც სავარაუდოდ აფხაზური ენა იგულისხმება[17].

ისტორია

  მთავარი სტატია: აფხაზეთის ისტორია.

პრეისტორიული ხანა

ადამიანის პირველი ნამოსახლარები აფხაზეთის ტერიტორიაზე წარმოდგენილია 400-100 ათასი წლის წინანდელი აშელის კულტურის სახით. არქეოლოგიური პერიოდიზაციით იგი ქვის ხანის ადრეულ ეტაპს განეკუთვნება. ძვ. წ. V ათასწლეულის მეორე ნახევრისა და ძვ. წ. IV ათასწლეულიდან აფხაზეთის მოსახლეობა ლითონის ათვისებას იწყებს. აფხაზეთის ტერიტორიაზე აღმოჩენილი ბრინჯაოს ნაკეთობები ძირითადად ძვ. წ. III ათასწლეულითაა დათარიღებული[11].

ადრეული ხანიდან ძვ. წ. II ათასწლეულამდე დასავლეთ საქართველოს ზოგიერთი რეგიონის, მათ შორის თანამედროვე აფხაზეთის ტერიტორიის მცხოვრებთა ეთნიკური წარმომავლობა აზრთა სხვადასხვაობას იწვევს. მეცნიერთა უმრავლესობა თვლის, რომ ამ პერიოდში რომელიმე კონკრეტულ ეთნოსზე მსჯელობა შეუძლებელია. ძვ. წ. II საუკუნიდან ანტიკურ ხანამდე ამ ტერიტორიაზე მოპოვებული მასალების საფუძველზე მეცნიერებს გამოაქვთ ის დასკვნა, რომ დასავლეთი საქართველო ამ პერიოდში კოლხური ტომებით იყო დასახლებული. ამ ტომებში გამოიყოფა ცალკეული სუბეთნიკური ჯგუფებიც, თუმცა ერთიანობაში ისინი საერთო კოლხურ კულტურას ქმნიან[18]. დღევანდელი აფხაზეთის ტერიტორიაზე ქართველური მოსახლეობის არსებობას ამ პერიოდისათვის მეცნიერები ასაბუთებენ ასევე ქალაქ სოხუმის სახელწოდების ქართველური წარმომავლობით — „ცხუმი“ სვანური ენიდან მომდინარეობს და რცხილას ნიშნავს[19]. არსებობს ასევე არგანავტების ბერძნული მითის ლინგვისტურ კვლევაზე დამყარებული მოსაზრება არგონავტთა მოსვლისას აქ ქართველური ენის არსებობის თაობაზე[20].

ანტიკურ ხანამდე აფხაზეთის მოსახლეობის შესახებ ცნობები დაცულია ადრეული ანტიკური ხანის ბერძენ მწერლებთან — ჰეკატე მილეტელთან (ძვ. წ. VI საუკუნე), ჰეროდოტესთან (ძვ. წ. V საუკუნე), სკილაქს კარიანდელთან (ძვ. წ. IV საუკუნე), სტრაბონთან (ძვ. წ. I-I საუკუნეები) და სხვა. მათ წყაროებში კოლხებით მთლიანად დასახლებული ჩანს დასავლეთი საქართველო დიოსკურიამდე (დღევანდელ სოხუმამდე), რის შემდეგაც იწყება ეთნიკურად ნარევი მოსახლეობის განსახლების არეალი. დიოსკურიის ჩრდილო-დასავლეთით კოლხებთან ერთად იხსენიებიან კერკეტები, კორაქსები და სხვები, რომელთაც მეცნიერთა ნაწილი ჩრდილოკავკასიური წარმომავლობის ხალხებათ თვლის, ნაწილი კი კოლხების სუბეთნიკურ ჯგუფებად მიიჩნევს[16].

II საუკუნის ავტორები, ფლავიუს არიანე და კლავდიოს პტოლემაიოსი ნიკოფსიასთან (თანამედროვე ტუაფსე) ასახელებენ გეოგრაფიულ პუნქტ „ლაზიკას“, არიანეს მიხედვით „ძველ ლაზიკას“. ზოგიერთი მეცნიერის ვარაუდით ეს დასახელება ამ ტერიტორიაზე კოლხთა უძველეს, ანტიკურ ხანამდელ მოსახლეობაზე მიუთითებს[21][22][23][24][25][26].

ანტიკური ხანა

  მთავარი სტატია: აფშილები და აბაზგები.
 
ანტიკური ხანისა და შუა საუკუნეების მხარეები აფხაზეთში:
1. მთიანი აფხაზეთი (ძირითადი აფხაზეთი)
2. ზღვისპირა აფხაზეთი (ძვ. სამხრეთი ჰენიოხეთი)
3. შიდა ჰენიოხეთი (სანიგეთი)
4. ჯიქეთი (ძვ. ჩრდილო ჰენიოხეთი)
5. აბსილეთი (ძვ. კორახეთი)
6. მისიმიანეთი (ძვ. კოლაეთი)
7. აფხაზეთისა და ეგრისის სანაპირო მხარე „შუა სოფელი“

ადრეულ ანტიკურ ხანაში, ძვ. წ. VI საუკუნიდან ახ. წ. I საუკუნემდე თანამედროვე აფხაზეთის ტერიტორია კვლავ კოლხეთის სამეფოს შემადგენლობაშია და მისი მოსახლეობის ეთნიკური კუთვნილების საკითხიც უცვლელი რჩება, უცნობია დიოსკურიის ჩრდილო–დასავლეთით მცხოვრებ ხალხთა ზუსტი ეთნიკური წარმომავლობა. კოლხეთის სამეფოს ჩრდილოეთ მთიან მხარეში მოსახლეობენ სვანები, რომლებიც, როგორც ჩანს, დიოსკურიამდეც ვრცელდებოდნენ[27].

ახ. წ. I-II საუკუნეებში დასავლეთ საქართველოს შავიზღვისპირეთში იხსენიებიან აფსილები და აბაზგები[28][29][30]. საკითხი, თუ რა დროიდან მოსახლეობენ ამ ტერიტორიაზე ეს ტომები, დღეს მეცნიერთა შორის საკამათის საგანია. ნაწილი თვლის, რომ ისინი კოლხეთის სამეფოს უძველესი მოსახლეობაა, თუმცა, რადგანაც კოლხურ-ქართველურ კულტურულ-ისტორიულ სამყაროს ეკუთვნოდნენ, ადრეულ წყაროებში არ იხსენიებიან. მეორე ნაწილი მიიჩნევს, რომ აფსილები და აბაზგები აქ სწორედ ამ პერიოდში ჩამოსახლებული ჩრდილოკავკასიური მოდგმის ხალხები არიან[31]. აზრთა სხვადასხვაობაა აფსილებისა და აბაზგების ეთნიკურ წარმომავლობაზეც. გამოთქმულია ვარაუდი, რომ ისინი ისეთივე ქართველურ ეთნიკურ ჯგუფს წარმოადგენენ, როგორც კოლხეთში მცხოვრები სხვა ხალხები — ეგრები (ლაზები), სვანები. ამ აზრის მომხრე მეცნიერები აფსილებთან და აბაზგებთან თანამედროვე აფხაზების ეთნიკურ კავშირს გამორიცხავენ და მიიჩნევენ, რომ დღევანდელი აფხაზები (აფსუები) მხოლოდ XVII საუკუნეში ჩამოსახლებული ადიღური მოდგმის ერია. მეორე ნაწილი, მეცნიერთა უმრავლესობა თვლის, რომ ეს ორი ტომი აფხაზურ-ადიღური მოდგმის ხალხია, რომლებიც თანამედროვე აფხაზების წინაპრები არიან. ამ მეორე ვარაუდს იზიარებენ ნიკო მარი, ივანე ჯავახიშვილი, სიმონ ჯანაშია, ნიკოლოზ ბერძენიშვილი, გიორგი მელიქიშვილი, ლ. ლავროვი, ზურაბ ანჩაბაძე, ედიშერ ხოშტარია-ბროსე და სხვები[11]. მერი ინაძე ყურადღებას ამახვილებს პლინუსის ნაშრომში არსებულ ცნობაზე ჩრდილოეთ კავკასიაში „აბზოეს“ მრავალრიცხოვანი ტომების არსებობის შესახებ და აღნიშნავს, რომ პლინუსის ცნობაში მცირე გეოგრაფიული კორექტივის შეტანის შემთხვევაში შესაძლოა გამოითქვას ვარაუდი, რომ გარკვეული კავშირის არსებობს ამ სახელწოდებასა და „აფსილ–აბაზგს შორის[32]. არსებობს ასევე ვარაუდი, რომ XI საუკუნის ასურულ წყაროებში ნახსენები აღმოსავლეთ მცირე აზიის მთიანეთში მცხოვრები ხალხი „აბეშლა“ არის აფსილთა წინაპარი ტომი, რომელმაც სამხრეთიდან ჩრდილოეთისაკენ გადაინაცვლა[16].

ბერძნულ წყაროებში მოხსენიებულ „აფსილიასა“ და აფსილებს ქართულ შუა საუკუნეების წყაროებში „აფშილეთი“ და „აფშილი“ შეესაბამება, ხოლო „აბაზგს“ — აფხაზი[33]. ერთიანი კოლხეთის სამეფოს დაშლის შემდეგ მის ტერიტორიაზე პოლიტიკურად რომის იმპერიაზე დამოკიდებული რამდენიმე სამთავრო შეიქმნა, რომელთა შორის, ფლავიუს არიანეს თქმით, აფსილია და აბაზგიაც იყო. II საუკუნის მეორე ნახევრიდან დასავლეთ საქართველო ეგრისის სამეფოს სახელით ერთიანდება. აფშილეთი ამ პერიოდში მდინარე ეგრისწყლიდან (ღალიძგა) კოდორამდე უშუალოდ ეგრისს ექვემდებარებოდა, ხოლო კოდორის ჩრდილოეთი ნაწილი წარმოადგენდა აფხაზეთს (აბაზგიას), რომელიც თუმცა არ იყო ეგრისის უშუალო შემადგენლობაში, მაგრამ მისი ვასალი სახელმწიფო იყო[34].

VI-VIII საუკუნეები

შუა საუკუნეების დასაწყისიდან თანდათან დასუსტებას იწყებს ეგრისის სამეფო. იგი აღიარებს აღმოსავლეთ რომის იმპერიის ძალაუფლებას. ბიზანტიის გავლენა ეგრისსა და მის ვასალებზე (აბაზგები, აფსილები) ხელს უწყობდა ამ ხალხში ქრისტიანობის გამტკიცებას. ბერძნული წყაროებით, VI საუკუნეში აფხაზური ტომები (აბაზგები, აფსილები) ქრისტიანები იყვნენ, თუმცა ზოგიერთი წარმართული ტრადიციაც არ ჰქონდათ დავიწყებული, მაგალითად ხეების თაყვანისცემა[11]. ეგრისის ვასალობაში აბაზგებს შინაგანი თვითმყოფადობის ყველაზე მაღალი დონე ჰქონდათ, მათ საკუთარი მეფე-მთავრების ინსტიტუტიც შეინარჩუნეს. VI საუკუნის დასაწყისიდან ეგრისმა დაკარგა გავლენა აფხაზეთზე (აბაზგიაზე), რომელიც განუდგა მას და უშუალოდ ბიზანტიის იმპერიის შემადგენლობაში შევიდა[35]. ამ პერიოდიდან თანდათან ძლიერდება აფხაზეთი, რომელმაც გარდა ძველი აბაზგიის ტერიტორიისა მოიცვა სანიგების, მისიმიელებისა და აფშილების (აფსილები) ტერიტორიაც. ამ გაძლიერებას უკავშირდება ბერძნული ტერმინი „აბაზგისა“ და მისი ქართული შესატყვისის — „აფხაზის“ მნიშვნელობის გაფართოება. ბიზანტიის დაქვემდებარებაში შეიქმნა ახალი პოლიტიკური გაერთიანება — აბაზგიის სამთავრო (ქართულ წყაროებში აფხაზეთის სამთავრო), რომელშიც VII-VIII საუკუნეებში სუბეთნიკური ჯგუფების აქტიური კონსოლიდაცია მიმდინარეობს. VI-VIII საუკუნის წყაროებში წყდება ამ შედარებით მცირე სუბეთნიკური ჯგუფების მოხსენიება (აფსილები, სანიგები, მისიმიელები, ბრუქები) და მათ ნაცვლად ავტორები მხოლოდ აბაზგებს, ანუ აფხაზებს ასახელებენ. აკადემიკოსი სიმონ ჯანაშია აღნიშნავს[36]:

VIII საუკუნისათვის თანამედროვე აფხაზეთის ტერიტორიაზე აშკარა უპირატესობა აბაზგებმა მოიპოვეს. ეს ეთნიკური სახელი მალე უფრო ფართო, განმაზოგადებელ მნიშვნელობას იძენს. მისი ქართული ფორმა — „აფხაზი“, რომელიც მიღებულია „აბაზგი“, „აბაზხი“-დან თანხმოვანთა შინაგანი გადაჯგუფების გზით, ქართული ენის ფონეტიკური კანონების თანახმად, თანდათანობით საყოველთაო გავრცელებას პოულობს

ამგვარად, VIII საუკუნეში დასრულდა აფხაზების, როგორც ფეოდალური ერის ძირითადი ჩამოყალიბება, რაშიც უდიდესი გავლენა აბაზგებმა და აფსილებმა იქონიეს. ამ ორი ეთნოსის შერწყმით შეიქმნა ადრეფეოდალური ხანის აფხაზი ერის ძირითადი ბირთვი, რომელსაც შემდეგ ხანებში აფხაზეთის ტერიტორიაზე მცხოვრები სხვა ეთნიკური ჯგუფებიც შეერწყნენ[37].

VII საუკუნეში დასუსტებული ეგრისის სამეფო ბიზანტიის იმპერიამ საბოლოოდ გააუქმა, რის შემდეგაც თანდათან იწყება აბაზგიის მთავრების ჰეგემონიის გაფართოება მთელ დასავლეთ საქართველოში. აფხაზთა მთავრები კავშირს ამყარებენ აღმოსავლეთ საქართველოსთან; 736 წელს აფხაზთა და ქართველთა (აღმოსავლეთი საქართველოდან) გაერთიანებულმა ლაშქარმა ანაკოფიასთან მოიგერია არაბები, რის შემდეგაც მათ მალე დატოვეს საქართველოს ტერიტორია[11].

IX-X საუკუნეები

  მთავარი სტატია: აფხაზთა სამეფო.
 
ბაგრატ ბაგრატიონი (გელათის ფრესკა), გაერთიანებული საქართველოს სამეფოს პირველი მეფე. იგი მამის მხრიდან სამხრეთი საქართველოს ბაგრატიონთა წარმომადგენელი იყო, ხოლო დედის მხრიდან აფხაზთა მეფეებს ენათესავებოდა

VIII საუკუნის 80-იან წლებში ეგრისის სამეფოს ტერიტორია და აფხაზეთის სამეფო გაერთიანდა. ქართული წერილობითი წყაროების მიხედვით, ქართლის ერისმთავართა სახლის უკანასკნელმა მამაკაცმა წარმომადგენელმა არჩილმა თავისი გარდაცვლილი ძმის მირის ასული ცოლად შერთო ლეონ აფხაზთა მთავარს, რომელსაც გადასცა ეგრისის გვირგვინი[38]. ამგვარად ეგრისისა და აფხაზეთის გაერთიანება ნებაყოფლობით მოხდა[39]. ამ დროიდან სიტყვა „აფხაზეთი“ მთელ დასავლეთ საქართველოს აღნიშნავს, ხოლო „აფხაზი“ დასავლეთ საქართველოში მცხოვრები ყველა ხალხის საერთო სახელწოდება ხდება, მათ შორის ქართველებისაც. ლეონ II განუდგა ბიზანტიის იმპერატორს, რომელთანაც მანამდე ვასალური მდგომარეობა ეკავა, თავი მეფედ გამოაცხადა და სამეფოს დედაქალაქი ქუთაისში გადაიტანა[40]. ისტორიულ წყაროებში იგი აფხაზთა მეფედ იწოდება[41].

დღეს ზუსტად არაა ცნობილი აფხაზთა მეფეების ეთნიკური წარმომავლობა. ზოგიერთი მეცნიერი მათ საკუთრივ აფხაზებად მიიჩნევს, ზოგი კი ქართველებად. არსებობს ასევე ვარაუდი მათი ბერძნული წარმომავლობის შესახებ, ვინაიდან ისინი ბიზანტიის იმპერიას ექვემდებარებოდნენ და მათ ვასალებს წარმოადგენდნენ. ზოგიერთი მეცნიერი (მარიკა ლორთქიფანიძე) არსებითად არ მიიჩნევს აფხაზთა მთავრების ეთნიკურ წარმომავლობას. მათი თქმით, არსებითი ისაა, რომ აფხაზთა სამეფო ენით, კულტურით, რელიგიით, პოლიტიკით ქართული სახელმწიფო იყო, ხოლო მისი მეფეები, ამავე ნიშნით — ქართველები. აფხაზთა სამეფოს მოსახლეობის უმრავლესობას ეთნიკურად ქართული მოსახლეობა შეადგენდა[16]. აღსანიშნავია, რომ X-XI საუკუნეების ზოგიერთი სომეხი ისტორიკოსი, მათ შორის იოანე დრასხანაკერტელი, აფხაზეთის სამეფოს მოიხსენიებს „ეგრისის“ სახელით, ხოლო აფხაზებს „ეგრისელებს“ უწოდებს[42].

ვინაიდან ძველი ისტორიული აფხაზეთი აფხაზთა სამეფოს მხოლოდ ჩრდილოეთ მცირე ნაწილს წარმოადგენდა, მის მოსახლეობაში ეთნიკურ ქართველთა ხვედრითი წილი გაცილებით მეტი იყო, ვიდრე ეთნიკური აფხაზებისა. საკუთრივ აფხაზები, რომლებიც ქვეყნის ჩრდილო-აღმოსავლეთ ნაწილში ცხოვრობდნენ, სახელმწიფო პოლიტიკის გატარებაში, კერძოდ ერთიანი ქართული სახელმწიფოს ჩამოყალიბებაში მნიშვნელოვან როლს თამაშობდნენ[11]. აკადემიკოსი ნიკოლოზ ბერძენიშვილი აღნიშნავს[43]:

აფხაზთა და ქართველთა ასეთი ერთიანობა... იყო შედეგი არა ურთიერთ დაპყრობის, არამედ აფხაზთა თანდათანი მშვიდობიანი შემოსვლისა ქართველთა კულტურულ სამყაროში.

IX-X საუკუნეებში დასავლეთ საქართველოს, აფხაზთა სამეფოს ქრისტიანული მრევლი აფხაზთა მეფეების აქტიური მონაწილეობით საბოლოოდ გამოეყო ბერძნულ ეკლესიას და ეკლესიურად მცხეთას დაექვემდებარა. ეს საკითხი საგანგებოდ შეისწავლეს ივანე ჯავახიშვილმა, ნიკოლოზ ბერძენიშვილმა, პავლე ინგოროყვამ, კორნელი კეკელიძემ, სიმონ ყაუხჩიშვიმა, ზურაბ ანჩაბაძემ, მარიკა ლორთქიფანიძემ[44].

პავლე ინგოროყვას აზრით ეს საეკლესიო რეფორმა აფხაზეთის სამეფოში ქართული ენისა და მწიგნობრობის გავრცელებასა და საქართველოს ნაციონალიზაციას ისახავდა მიზნად. იგი შენიშნავს[45]:

ასეთი იყო ის ღონისძიებანი, რომელნიც ჩაუტარებია დასავლეთ საქართველოს — აფხაზეთის სამეფოს ხელისუფლებას დასავლეთ საქართველოს ეკლესიის რეფორმაციასთან, მის გაქართულებასთან დაკავშირებით.

IX საუკუნიდან აფხაზებში (საკუთრივ აფხაზებში) ქართულმა ენამ გაბატონებული მდგომარეობა მოიპოვა. მან საბოლოოდ გამოდევნა ბერძნული ენა, როგორც საეკლესიო, ისე საერო ცხოვრებიდან[13].

978 წელს აფხაზეთის სამეფო ტახტზე ავიდა ბაგრატ ბაგრატიონი, რომელიც მამის მხრიდან სამხრეთი საქართველოს ბაგრატიონთა წარმომადგენელი იყო, ხოლო დედის მხრიდან აფხაზთა მეფეებს ენათესავებოდა. ამგვარად ბაგრატი გახდა გაერთიანებული საქართველოს პირველი მეფე — ბაგრატ III[11].

XI-XIV საუკუნეები

  მთავარი სტატია: საქართველოს სამეფო.
 
საქართველოს სამეფო დავით აღმაშენებლის დროს. აფხაზები ერთიან საქართველოში აფხაზეთის, აფშილეთისა და ჯიქეთის საერისთავოებში სახლობდნენ

X საუკუნის ბოლოდან, როდესაც საქართველო გაერთიანდა, აფხაზეთი ერთიან სამეფოში ძირითადად ცხუმის საერისთაოს სახით შედიოდა, რომლის მმართველებადაც შარვაშიძეების საგვარეულო იყო დადგენილი (აფხაზურად ჩაჩბა)[46]. ამ პერიოდიდან ისედაც გაფართოებული მნიშვნელობის ცნება „აფხაზი“ კიდევ უფრო ფართოვდება. ერთიანი საქართველოს მეფის ტიტულში პირველ ადგილზე სწორედ „მეფე აფხაზთა“ იდგა, რადგანაც ბაგრატ III-მ თავდაპირველად მხოლოდ ეს ტიტული მიიღო, ქართველთა მეფის წოდება კი მას მხოლოდ XI საუკუნეში მიენიჭა. ერთიანი საქართველოს მეფის ტიტულში „მეფე აფხაზთა“-ს წინა პლანზე წამოწევამ გამოიწვია ის, რომ ცნება „აფხაზი“ ამ პერიოდიდან უკვე ზოგადად ქართველს აღნიშნავს, როგორც დასავლეთ, ისე აღმოსავლეთ საქართველოში[47].

სამეფო ტიტულატურაში „მეფე აფხაზთას“ პირველი ადგილით გამოწვეული გაიგივება ქართველისა და აფხაზისა (ასევე საქართველოსი და აფხაზეთის) განსაკუთრებით უცხოურ, ბერძნულ, არაბულ, რუსულ ლიტერატურაში აისახა. უცხოელი ავტორები „იბერსა“ და „აფხაზს“ ერთმანეთის პარალელურად სინონიმური მნიშვნელობით იყენებენ. მაგალითად, XI საუკუნის ბერძენი ისტორიკოსი გიორგი კეფრენე საქართველოს მეფეს გიორგი I–ს (1014-1027) აფხაზეთის არქონტს უწოდებს, ხოლო მის შვილს, ბაგრატ IV–ს (1027-1072) — იბერიის არქონტს[48]. XI-XII საუკუნეების ბიზანტიელი ავტორი იოანე ზონარა იმავე ბაგრატ IV–ს აბასგიის არქონტად იხსენიებს. იმპერატორ ბასილი II-ის საქართველოში ლაშქრობის შესახებ მონათხრობში ნათქვამია, რომ ბასილიმ გაილაშქრა გიორგი აბაზგის წინააღმდეგ და იბერიისაკენ გამოემართა[49].

ქართველსა და აფხაზს აიგივებენ ასევე აღმოსავლელი, არაბი და სპარსი ავტორებიც. XIII საუკუნის არაბი გეოგრაფი და ისტორიკოსი იაკუთი აღნიშნავს, რომ აფხაზეთში ცხოვრობს ქრისტიანი ხალხი — ქურჯები (ქართველები). XIII საუკუნის სელჩუკი მწერალი იბნ ბიბი თამარ მეფეს გურჯთა მეფეს უწოდებს, ხოლო მის სამეფოს — აფხაზთა სამეფოს, დედაქალაქით ტფილისში. აფხაზსა და ქართველს აიგივებს ნიზამი განჯელი, ხაკანი შირვანი და სხვები[16]. აღსანიშნავია, რომ შუა საუკუნეების რუსული წყაროებიც მიუთითებენ, რომ იბერია იგივე აბხაზიაა (ობეზი)[50].

აღსანიშნავია, რომ ამ პერიოდის საქართველოში აფხაზისა და ქართველის ერთობა მხოლოდ ამ სიტყვების სინონიმური მნიშვნელობით არ შემოიფარგლებოდა. საკუთრივ აფხაზ ხალხს, საქართველოს ჩრდილო დასავლეთ ნაწილში მცხოვრებთ, არაქართველებად არ თვლიდნენ. XI საუკუნის ქართველი ისტორიკოსი ლეონტი მროველი კავკასიის ხალხთა წარმომავლობაზე საუბრისას დასავლეთ საქართველოს ეთნიკურად მთლიანად „ეგროსის“ წილ ქვეყნად განიხილავს[51]. ნიკოლოზ ბერძენიშვილი თვლის, რომ XI საუკუნის თხზულებაში ეს კონცეფცია VII-VIII საუკუნეებიდან უნდა მომდინარეობდეს[52] და აღნიშნავს[53]:

ეს გადმოცემა ანგარიშგასაწევი მოწმობაა დასავლეთ საქართველოს ტომთა როგორც ეთნიკური მონათესაობისა, ისე მათი მრავალსაუკუნოვანი ისტორიულ-კულტურული თანამშრომლობისა (რაც აგრე ცხადად ჩანს ძველი ბერძნულ-ლათინური მწერლობისა და, განსაკუთრებით, არქეოლოგიურ მონაცემთა შუქზე).

მარიკა ლორთქიფანიძეც მიიჩნევს, რომ შუა საუკუნეების საქართველოში აფხაზები არაქართველებად არ განიხილებოდნენ. ამის დასამოწმებლად მას ის არგუმენტიც მოჰყავს, რომ ეთნიკურად ქართველ ბაგრატიონ მეფეებს საკუთარ ტიტულში (მეფე აფხაზთა...) ცვლილება არასდროს შეუტანიათ[16].

XV-XVIII საუკუნეები

  მთავარი სტატია: აფხაზეთის სამთავრო.
 
აფხაზეთის სამთავროს გერბი ვახუშტი ბატონიშვილის მიხედვით

საქართველოს სამეფოს დაშლა და მიგრაცია

XV საუკუნის ბოლოს ერთიანი საქართველოს სამეფო დაიშალა ოთხ დამოუკიდებელ სახელმწიფოდ — ქართლის, კახეთისა და იმერეთის სამეფოებად და სამცხის სამთავროდ. ისტორიული აფხაზეთი იმერეთის სამეფოს შემადგენლობაში მოექცა. იმერეთის სამეფოში გურიისა და ოდიშის სამთავროების შექმნის შემდეგ აფხაზეთი ოდიშის შემადგენლობაშია, XVII საუკუნიდან კი ცალკე სამთავროდ ყალიბდება სათავეში კვლავ შარვაშიძეებით. საზღვარი ოდიშსა და აფხაზეთს შორის მდინარე კოდორზე გადიოდა[54]. ამ პერიოდში ცნება „აფხაზი“ გაფართოებული მნიშვნელობით აღარ გამოიყენება, ქართველებისა და უცხოელებისათვის აფხაზები უკვე კონკრეტულად ამ სამთავროს მკვიდრი მოსახლეობაა, რაც ძირითადად ეთნიკურ აფხაზებს გულისხმობს[16].

XV-XVII საუკუნეებში საქართველოში ჩრდილოკავკასიური ტომები მასიურად სახლდებიან. ეს ყველაფერი მძიმე პოლიტიკურ და სოციალურ ფონზე მიმდინარეობს — სეფიანთა იმპერიისა და ოსმალეთის გამუდმებული ბრძოლა, რომელიც საქართველოს ტერიტორიაზე მიმდინარეობდა, მოსახლეობას მძიმე მდგომარეობაში აყენებდა. ქვეყნის ჩრდილოეთ მთიანეთში (მათ შორის აფხაზეთში) მცხოვრები ხალხი თანდათან ბარში მოიწევდა, ხოლო მაღალმთიანი რეგიონები მოსახლეობისგან იცლებოდა. მთიანეთის ეს ტერიტორიები თანდათან ჩრდილოკავკასიიდან ჩამოსახლებულმა ხალხმა აითვისა. აფხაზეთის ისტორიულ ტერიტორიაზე ჩერქეზულ-ადიღეური მოდგმის ხალხი დასახლდა. უცნობია ამ ახლადჩამოსახლებული ჩრდილოკავკასიური ტომების თავდაპირველი სახელწოდება, თუმცა ქართველებმა აფხაზეთში მოსახლე ძველი აფხაზების გამო მათაც აფხაზები უწოდეს[16].

ზოგიერთი წყაროს მიხედვით აფხაზეთის ძირძველი მოსახლეობა, ძველი აფხაზები თავადაც სახლდებიან ჩრდილოეთ კავკასიაში. ეს პროცესი XIV საუკუნიდან დაიწყო და განსაკუთრებით გაძლიერდა ერთიანი სამეფოს დაშლის შემდეგ. ამ წყაროების მიხედვით, საქართველოდან გადასახლებული აფხაზები სახლდებიან მდინარე ყუბანისა და მისი მარცხენა შენაკადების სათავეებში და დროთა განმავლობაში ქმნიან ახალ ეთნიკურ ჯგუფს — აბაზას[11]. ევროპელი ავტორები ზოგჯერ აფხაზეთს „ძველ“ ან „დიდ აფხაზეთს“ უწოდებენ, ხოლო ჩრდილოეთ კავკასიური ტომების, აბაზების სამოსახლოს — „მცირე აფხაზეთს“[55][56].

ისლამის გავრცელება

ჩამოსახლებულ ადიღეურ ტომებს აფხაზეთში საკუთარი წარმართული რელიგია ჩამოაქვთ. თავის მხრივ, ამ მხარეში გაბატონებული თურქები ისლამის გავრცელებას ცდილობენ. ამან განაპირობა ძველ აფხაზთა რწმენაში ქრისტიანული პოზიციების შერყევა. რელიგიური ცვლილების პროცესი კარგადაა ასახული ქართულ წერილობით ძეგლებში[16]. XV საუკუნის ძეგლში – „მცნება სასჯულო“ – აღნიშნულია[57]:

აფხაზეთი ქრისტიანობისაგან სრულიად მიდრეკილ იყუნეს, ქრისტეს მცნებათაგან განშორებულ იყუნეს.

XVII საუკუნის პირველი ნახევრის დოკუმენტი იძლევა შემდეგ ცნობას:

მას ჟამსა უღმერთოდ და უსჟულოებად მიიქციეს აფხაზნი ...
აფხაზთა გარყუნეს სჯული და კათალიკოზობა.
(მამულების მფლობელობის განახლების სიგელი ლევან დადიანისა ხობის საყდრისადმი)[58]

XV საუკუნის ბოლოდან აფხაზები იწყებენ დასავლეთ საქართველოს ზოგიერთ რეგიონზე, ძირითადად სამეგრელოზე თავდასხმებს. XVII საუკუნისა და XVIII საუკუნის პირველი ნახევრის თითქმის ყველა თავდასხმა აღწერილი აქვს ვახუშტი ბატონიშვილს[59]. ამგვარი თავდასხმების შესახებ არსებობს უცხოური წყაროებიც, მათ შორის ჟან შარდენისა და არქანჯელო ლამბერტის მონაცემები[60]. აღსანიშნავია, რომ XV საუკუნის უცხოელი ავტორები სოხუმს არ თვლიან აფხაზთა ქალაქად[61]. ასევე, XVII საუკუნეში, არქანჯელო ლამბერტის ცნობით, დრანდა, მოქვი, ილორი და ბედია ეგრისელებისაა (სამეგრელო)[62]. XVII საუკუნის დასავლელი ავტორები არც ბიჭვინთას მიაკუთვნებენ აფხაზებს. იტალიელი მისიონერი ძამპი, რომლის თხზულებაც ჟან შარდენის მოგზაურობის წიგნშია შესული, დასავლეთ საქართველოს კათალიკოსის შესახებ წერს[63]:

ამ კათალიკოსის ძალაუფლება ვრცელდება ოდიშში, იმერლების, გურულების, აფხაზთა და სვანთა ქვეყნებში. მისი სამიტროპოლიტო საყდარი არის ბიჭვინთაში, აფხაზთა ახლოს.

ეს ცნობები სავარაუდოდ იმაზე მიუთითებს, რომ ის მოსახლეობა, რომელიც თავისი ყოფით, რწმენით განსხვავდება სამეგრელოსა და დანარჩენი დასავლეთი საქართველოს მოსახლეობისაგან (ჩამოსახლებული ადიღეველები), ბიჭვინთაში, სოხუმში ჯერ დამკვიდრებული არაა და ამიტომ ამ ქალაქების მოსახლეობა ევროპელებს აფხაზებად არ მიაჩნიათ[16].

XVII საუკუნის ბოლოს, როგორც ჩანს, უკვე საკმაოდ მრავალრიცხოვანი მუსლიმი აფხაზები იპყრობენ სამეგრელოს ნაწილს, სამურზაყანოს, დღევანდელ გალის მუნიციპალიტეტს. ამ დროიდან იწყება ამ მხარის „გააფხაზების“ პროცესი, რომელიც როგორც ქართულ, ისე უცხოურ წყაროებში კარგადაა ასახული. აღსანიშნავია ცნობა, რომელიც ამ ტერიტორიაზე აფხაზთა საგანგებოდ ჩამოსახლებას ეხება[64]. XVI-XVII საუკუნეებში ქართული დოკუმენტური მასალით დასტურდება, რომ სოფელი ნიჟანელი ჯერ კიდევ ქართული (მეგრული) სოფელია, 1626 წლის აფხაზეთის საკათალიკოსოს დიდი დავთრის მიხედვითაც ნიჟანელი ოდიშია[65]. მდგომარეობა იცვლება XVIII საუკუნის დასაწყისში. 1712 წლის დოკუმენტში კათალიკოსი გრიგოლ ლორთქიფანიძე წერს:

ნაჟანევს სოფელი აფხაზს აეყარა. სამოცი მოსახლე კაცი ნეფსაძე კათალიკოზს ყვაპუ შარვაშიძისათვის მიებარებინა. უფროსი ერთი დაკარგულიყო.

იქვე ჩამოთვლილია აყრილი სოფლის მოსახლეობის გვარები, რომელთაგან ყველა მეგრულია[66]. აფხაზთაგან თავდასაცავად სამეგრელოს მთავარი ლევან II დადიანი აგებს საგანგებო კედელს, რომელიც კელასურის კედლის სახელწოდებითაა ცნობილი[67]. ამ კედლის შესახებ ვახუშტი ბატონიშვილი წერს: „შევლო ზღუდე დიდმა ლევან დადიანმა, აფხაზთა გამოუსვლელობისათვის“[68]. არქანჯელო ლამბერტის მიერ შედგენილ რუკაზე ამ კედელს აფხაზთაგან დასაცავი კედელი აწერია[16].

აფხაზთა ყოფაცხოვრების წესისა და რელიგიის ცვლილებას ნიკოლოზ ბერძენიშვილი მოსახლეობის ეთნიკური შედგენილობის ნაწილობრივ ცვლილებას მიაწერს, ხოლო პავლე ინგოროყვა თვლის, რომ ძველი აფხაზები მთლიანად ჩაანაცვლეს ჩრდილოეთი კავკასიიდან ჩამოსახლებულმა აფსუებმა[16]. აფსუების ან მათი ნაწილის აფხაზეთის ტერიტორიაზე მოსულობის თვალსაზრისს გარკვეულწილად მათი გადმოცემებიც ეხმიანება. არსებობს რამდენიმე ერთმანეთისაგან განსხვავებული გადმოცემა, ზოგი მათგანის მიხედვით აფსუები აქ ეგვიპტიდან მოვიდნენ, სხვა ვერსიით კი ისინი არმენიაზე გავლით ჯერ ყუბანში დასახლდნენ, იქიდან კი სიცივისაგან შეწუხებულები აფხაზეთში გადმოვიდნენ[69]. აღსანიშნავია, რომ აფსუების ჩრდილოეთიდან მოსვლის იდეა ქართველ მეცნიერებს არ ეკუთვნით. ამის შესახებ XIX საუკუნის რუსი მკვლევარებიც წერდნენ[70]:

(რუსული) Афхазцы не всегда обитали там, где теперь живут; а предания их многие исторические данные и обычан их указывают, что они пришли с севера и потеснили картвельские племена, пака не остановились у Ингури.

(ქართული ენა) აფხაზები ყოველთვის იქ არ ცხოვრობდნენ, სადაც ახლა; მათი ისტორიული მონაცემები და წყობა გვიჩვენებს, რომ ისინი ჩრდილოეთიდან მოვიდნენ და ქართველური ტომები განდევნეს, სანამ არ გაჩერდნენ ენგურთან.

А. Н. Дьячков-Тарасов

XIX-XX საუკუნეები

 
აფხაზეთის უკანასკნელი მთავარი მიხეილ შარვაშიძე

XIX საუკუნის დასაწყისიდან იწყება საქართველოს ტერიტორიის ანექსია რუსეთის მიერ. 1801 წელს ქართლ-კახეთის სამეფოს გაუქმებიდან 9 წელიწადში, 1810 წელს რუსეთის ჯარები შეიჭრნენ აფხაზეთში და ქალაქი სოხუმი აიღეს, თუმცა აფხაზეთის სხვა ტერიტორიებს ისინი დიდხანს ვერ აკონტროლებდნენ. თავდაპირველად შარვაშიძეთა ხელისუფლება აფხაზეთში შენარჩუნდა შეზღუდული ავტონომიის სახით. აფხაზეთის სამთავროს საბოლოო გაუქმება პეტერბურგში მხოლოდ 1864 წელს გამოცხადდა, როდესაც აფხაზეთის უკანასკნელი მთავარი მიხეილ შარვაშიძე დააპატიმრეს და რუსეთში გადაასახლეს[11].

XIX საუკუნეში საქართველოში მოსახლეობის აღწერა აფხაზეთის ჩათვლით სამჯერ ჩატარდა; 1800 წლის მონაცემებით საქართველოში 52 ათასი აფხაზი ცხოვრობდა; 1832 წელს — 56,6 ათასი, ხოლო 1865 წელს — 60 ათასი. 1886 წელს აღწერა ცალკე სოხუმის ოლქში (ისტორიულად აფხაზეთის ტერიტორიას მოიცავდა) ჩატარდა, რის მიხედვითაც აფხაზეთში სულ 68 773 კაცი ცხოვრობდა, მათ შორის 34 806 ქართველი და 28 320 აფხაზი[71].

მუჰაჯირობა

  მთავარი სტატია: მუჰაჯირობა.
 
„მთიელები სოფელს ტოვებენ“, პეტრე გრუზინსკი
 
აფხაზი მუჰაჯირები ქალაქ სამსუნის პორტში, თურქეთი, 1864 წელი

რუსული მმართველობის დამყარებას აფხაზეთში თან მოჰყვა აფხაზი ხალხის წინააღმდეგობაც. ფართომასშტაბიანი შეიარაღებული აჯანყებები მოეწყო 1821-1827, 1840-1842, 1866 და 1877 წლებში. ყველა აჯანყება ჩახშობილ იქნა რუსული მმართველობის მიერ. აჯანყებების დამარცხებას თან სდევდა აფხაზთა იძულებითი გადასახლება ოსმალეთის იმპერიაში. 1864 წლის (კავკასიის საბოლოოდ დამორჩილების) შემდეგ რუსეთი უკვე პირდაპირ იწყებს მთიელ კავკასიელთა განდევნას სამშობლოდან. ამ პერიოდში ოსმალეთში გადასახლდა 700 ათასამდე ჩერქეზი, უბიხი, აფხაზი, ჩეჩენი, დაღესტნელი. განდევნილ მთიელ კავკასიელებს „მუჰაჯირებს“ უწოდებდნენ, რაც არაბულ ენაზე გადასახლებულს ნიშნავს[11]. 1864 წელს გადასახლებულ აფხაზ მუჰაჯირთა რაოდენობა 20 000-ზე მეტია; დაახლოებით ამდენივე აფხაზი გადასახლდა ოსმალეთში 1866 წლის აჯანყების ჩახშობის შემდეგ; 1877 წლის უკანასკნელი აჯანყების დამარცხების შემდეგ კი აფხაზეთიდან 30-40 ათასი მუჰაჯირი წავიდა სამშობლოდან. საერთო ჯამში, აფხაზ და აბაზ მუჰაჯირთა საერთო რაოდენობა 135 000 ადამიანს შეადგენდა[72].

1877 წლის აფხაზური აჯანყების ჩახშობის შემდეგ რუსეთის ხელისუფლებამ „დასაჯა“ სამშობლოში დარჩენილი აფხაზური მოსახლეობა. ფაქტობრივად მთელი აფხაზი ხალხი, მცირე გამონაკლისის გარდა, ოფიციალურად გამოცხადდა „დამნაშავე მოსახლეობად“, რაც მათ უფლებებს მნიშვნელოვნად ზღუდავდა. აფხაზებს აეკრძალათ აფხაზეთის ტერიტორიის დიდ ნაწილზე ცხოვრება, კერძოდ ზღვისპირეთში, მაღალმთიან ზონასა და სოხუმის მიდამოებში — ქალაქიდან 25 კილომეტრის სიახლოვეს. „დამნაშავე ხალხის“ სტატუსი აფხაზებს მხოლოდ 1907 წელს მოეხსნათ[11].

აღსანიშნავია, რომ რუსეთის იმპერიის ხელისუფლება დაბრკოლებებს უქმნიდა მუჰაჯირთა იმ ნაწილს, რომელიც შემდგომში სამშობლოში დაბრუნების სურვილს გამოთქვამდა. აფხაზთა იძულებით გადასახლების შედეგად აფხაზეთში გამოთავისუფლებულ ტერიტორიაზე რუსეთი ხელს უწყობდა სომხების, რუსებისა და სხვაეროვანი მოსახლეობის დამკვიდრებას. ამ ტერიტორიაზე დასახლების უფლება ქართველებს არ ეძლეოდათ. როგორც ამ პერიოდის ქართული პრესიდან ჩანს, ქართველი ინტელიგენცია ჭავჭავაძის თაოსნობით ყველანაირად ცდილობდა, შეეჩერებინა მუჰაჯირობის პროცესი. მუჰაჯირობის ისტორიას სათანადო ნაშრომი მიუძღვნა აფხაზმა ისტორიკოსმა გიორგი ძიძარიამ. 1920 წელს საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობამ მუჰაჯირობის საკითხი განსახილველად შეიტანა ანტანტის საბჭოს სხდომაზე[16].

1917 წლამდე

 
სოხუმის სამხედრო განყოფილების რუკა. მარიკა ლორთქიფანიძის აზრით, ეს სახელი მიმართული იყო სიტყვა „აფხაზეთისა“ და „აფხაზის“ ამოძირკვისაკენ.

აფხაზეთის დაცარიელებულ ადგილებზე რუსეთის ხელისუფლება ასახლებდა სომხებს, რუსებს, ბერძნებს. მიუხედავად ამისა, XIX საუკუნის ბოლოსთვის აფხაზეთში ყველაზე მრავალრიცხოვან ეთნიკურ ჯგუფს ქართველები შეადგენდნენ. ამის მიზეზად გიორგი ანჩაბაძე მიიჩნევს იმას, რომ რუსული ხელისუფლების წინააღმდეგობის მიუხედავად ქართველები მაინც სახლდებოდნენ აფხაზეთის ტერიტორიაზე. მისი თქმით, ეს პროცესი განსაკუთრებით ძლიერდება XIX საუკუნის ბოლოდან, როდესაც მეზობელ აფხაზეთში გადასახლებას იწყებენ ძირითადად მეგრელები. გიორგი ანჩაბაძე არ უარყოფს, რომ ქართველთა გარკვეული ნაწილი აფხაზეთში ძველი დროიდან მოსახლეობდა[11]. ამის საპირისპიროდ, მარიკა ლორთქიფანიძე თვლის, რომ აფხაზეთის ტერიტორიაზე ქართველთა მრავალრიცხოვნება ბუნებრივია და ეს უძველესი დროიდანვე ასე იყო, რადგან აფხაზეთი ყოველთვის რომელიმე ქართული სახელმწიფოს შემადგენელი ნაწილი იყო, ან თავად წარმოადგენდა ქართულ სახელმწიფოს. მარიკა ლორთქიფანიძე იქვე აღნიშნავს, რომ ეს არ ნიშნავს აბაზგ-აფშილთა არაქართული წარმომავლობის უარყოფას — საქმე ისაა, რომ ჩრდილოკავკასიური ეთნოსები (აბაზგები, აფშილები, შემდგომში აფსუები) აფხაზეთში ყოველთვის უმცირესობას შეადგენდნენ[16].

1864-1883 წლებში აფხაზეთის ტერიტორიას სოხუმის სამხედრო განყოფილება ეწოდებოდა, ხოლო 1883 წლიდან ისტორიული აფხაზეთი ქუთაისის გუბერნიის საზღვრებში შევიდა „სოხუმის ოლქის“ სახელწოდებით. მარიკა ლორთქიფანიძის აზრით, ეს სახელები („სოხუმის სამხედრო განყოფილება“, „სოხუმის ოლქი“) მიმართული იყო სიტყვა „აფხაზეთისა“ და „აფხაზის“ ამოძირკვისაკენ[16]. ამ პირობებში, XIX-XX საუკუნეების მიჯნაზე ყალიბდება აფხაზური ინტელიგენცია, რომელიც რუსული და ქართველი საზოგადოებრივი აზრის მნიშვნელოვან გავლენას განიცდის. ამ პერიოდში ითარგმნა რამდენიმე სასულიერო წიგნი აფხაზურ ენაზე, მათ შორის ოთხთავი. შეიქმნა აფხაზური სახელმძღვანელოები და პირველი მხატვრული ნაწარმოებები. ამ ყველაფერს წინ უსწრებდა აფხაზური ანბანის შექმნა, რომელიც ხან ქართული, ხანაც ლათინურ დამწერლობის აფხაზურზე მორგებულ ვერსიას წარმოადგენდა, უფრო ხშირად კი კირილიცაზე იყო დაფუძნებული[11][16].

XX-XXI საუკუნეები

1917-1921 წლები

1917 წლის ოქტომბრის რევოლუციის შედეგად რუსეთის იმპერია დაიშალა. კავკასიაში შეიქმნა რამდენიმე დამოუკიდებელი სახელმწიფო, მათ შორის საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა (1918). ამ პერიოდში აფხაზ ხალხში რამდენიმე პოლიტიკური მიმდინარეობა გამოიკვეთა. ერთი ნაწილი საჭიროდ მიიჩნევდა საქართველოს სახელმწიფოს შემადგენლობაში ყოფნას (ზოგჯერ ამას უწოდებდნენ „საქართველოსთან გაერთიანებას“), მეორეს კი ჩრდილოკავკასიურ რესპუბლიკებთან უნდოდა გაერთიანება. საბოლოოდ საქართველოსთან ერთობის იდეამ გაიმარჯვა და აფხაზეთი საქართველოს დემოკრატიულ რესპუბლიკაში ავტონომიის სტატუსით შევიდა[11].

1918-1921 წლებში ხშირი იყო აფხაზთა გამოსვლები საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის ხელისუფლების წინააღმდეგ. ამის მიზეზად მარიკა ლორთქიფნიძე აფხაზეთში საქართველოს კომუნისტური პარტიის აქტიურ ანტიქართულ მოღვაწეობას მიიჩნევს. მისივე თქმით, ისინი ყველაზე აქტიურად საქართველოს განაპირა რეგიონებში მოქმედებდნენ[16].

საბჭოთა პერიოდი

 
დღემოკლე აფხაზეთის სსრ-ის გერბი

1921 წლის 25 თებერვალს საქართველოს გასაბჭოების შემდეგ აფხაზეთში მიმდინარე პროცესები საკუთარ გამოსვლებსა და წერილებში ვრცლად აქვს ასახული აფხაზი ბოლშევიკების ლიდერს ნესტორ ლაკობას[73]. 1921 წლის 29 მარტს გადაწყდა აფხაზეთის საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკის შექმნა. ნესტორ ლაკობა და ვ. ეშბა აფხაზეთის სსრ–ის დამოუკიდებლობას აფხაზი ხალხის სახელით მოითხოვდნენ, თუმცა მთლიანად უარყოფდნენ აფხაზეთში მცხოვრებ ქართველთა (აფხაზეთის მცხოვრებთა უმრავლესობის) ინტერესებს. აღსანიშნავია, რომ აფხაზეთის სსრ–ის საქართველოსგან გამოყოფას და დამოუკიდებელ რესპუბლიკად აღიარებას არ შეწინააღმდეგებიან ქართველი ბოლშევიკები. აფხაზეთის სსრ იმავე აფხაზი ლიდერების მოთხოვნით 1931 წელს გაუქმდა და კვლავ საქართველოს სსრ–ის შემადგენლობაში შევიდა[11][16].

აფხაზებსა და ქართველებს შორის მნიშვნელოვანი ეთნიკური დაპირისპირება სწორედ საბჭოთა პერიოდში იწყება. ამ მხრივ ვითარება განსაკუთრებით 1940-იანი წლებიდან იძაბება. პერიოდულად აფხაზთა გამოსვლები მასობრივ ხასიათს იძენდა (1956, 1967, 1978 წლები). გამოსვლებზე აფხაზები სხვადასხვა მოთხოვნებს აყენებდნენ, მათ შორის აფხაზეთის გამოყოფას საქართველოდან, რაც საპასუხოდ ქართველთა საპროტესტო აქციებს იწვევდა. გიორგი ანჩაბაძე თვლის, რომ ეს დაპირისპირებები გამოწვეული იყო მანკიერი კომუნისტური პოლიტიკით — მისი აზრით, საბჭოთა ხელისუფლება ზოგჯერ სპეციალურადაც აღვივებდა ეთნიკურ შუღლს, რათა აფხაზეთი და, მთლიანად, საქართველო უფრო ძლიერი კონტროლის ქვეშ ჰყოლოდა. მიუხედავად ამისა, აღსანიშნავია, რომ მთელი საბჭოთა კავშირის არსებობის განმავლობაში აფხაზთა და ქართველთა დაპირისპირებებს ეთნიკური ანტაგონიზმის ხასიათი არ მიუღია; ამას მოწმობს შერეული ქართულ-აფხაზური ოჯახებისა და ქორწინებების სიმრავლე[11].

საბჭოთა პერიოდში აფხაზური მოსახლეობა 5-ჯერ აღიწერა:

  • პირველი საბჭოური, 1926 წლის აღწერის მონაცემებით აფხაზეთში 201 016 კაცი ცხოვრობდა, რომელთა შორის იყო 67 494 ქართველი და 55 918 აფხაზი, 25 677 სომეხი, 12 553 რუსი, 14 045 ბერძენი და სხვა ეროვნებები;
  • 1939 წლის აღწერით აფხაზეთში შედარებით გაიზარდა აფხაზი და ქართველი მოსახლეობის რაოდენობა. სულ აფხაზეთის მოსახლეობა 311 900 კაცს შეადგენდა, მათ შორის 91 900 ქართველი და 56 200 აფხაზი (რუსები — 60 200; სომხები — 49 700);
  • 1959 წელს აფხაზეთის მოსახლეობა 404 700 კაცს შეადგენდა, ქართველები — 158 200, აფხაზები — 61 200, რუსები — 86 700, სომხები — 64 400;
  • 1970 წელს აფხაზეთის მოსახლეობამ 487 040-ს მიაღწია, მათ შორის იყო 199 600 ქართველი, 77 300 აფხაზი, 92 900 რუსი, 74 900 სომეხი;
  • 1989 წლის უკანასკნელი საბჭოური აღწერით აფხაზეთში ცხოვრობდა 239 900 ქართველი, 93 300 აფხაზი, 74 900 რუსი და 76 500 სომეხი.[71]

1990-იანი წლებიდან დღემდე

 
აფხაზები სოხუმში ზეიმობენ „დამოუკიდებლობას“

ქართულ-აფხაზურმა პოლიტიკურმა დაპირისპირებებმა პიკს ჯერ კიდევ 1980-იანი წლების ბოლოს მიაღწია. ამ პერიოდში, როდესაც საბჭოთა ხელისუფლება კრიზისს განიცდის, აფხაზეთსა და დანარჩენ საქართველოში ჩამოყალიბებას იწყებენ ეროვნული მოძრაობები. აფხაზური ნაციონალისტური ორგანიზაციების მოთხოვნები ძირითადად რადიკალური იყო, მთავარ მოთხოვნად კვლავ აფხაზეთის საქართველოდან გამოყოფა რჩებოდა. ამგვარი პოლიტიკური დაპირისპირებები მალე გადაიზარდა ეთნიკურ უთანხმოებებსა და კონფლიტებში, რამაც საბოლოოდ 1992-1993 წლების ომი გამოიწვია[74]. აფხაზეთის ომს ათასობით ადამიანი ემსხვერპლა, დაიღუპა 4040 აფხაზი (მათ შორის 1820 მშვიდობიანი მოსახლე) და 9000-მდე ქართველი[75]. ომს მოჰყვა აფხაზეთში ეთნოწმენდა ქართველების მიმართ და მოსახლეობის იძულებით გადასახლება საქართველოს სხვა რეგიონებში. დევნილთა უმრავლესობას ქართველები შეადგენენ, თუმცა მათ შორისაა აფხაზური მოსახლეობის დიდი ნაწილიც. ამ ყველაფერმა აფხაზეთის მოსახლეობაში მნიშვნელოვანი ცვლილებები განაპირობა, როგორც რაოდენობრივი, ისე ეთნიკური. ოპერატიული მონაცემებით 1992 წლის 1 იანვრისათვის აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკის მოსახლეობა 535 061 კაცს შეადგენდა, ხოლო 1997 წლის შესაბამისი პერიოდისათვის — 145 586 კაცს. ამრიგად, ომის შემდეგ აფხაზეთის მოსახლეობა შემცირდა 388 075 ადამიანით, ე.ი. 72 %. ომამდე აფხაზეთის მოსახლეობაში ქართველთა პროცენტული წილი 45,76 %-ს შეადგენდა (რაოდენობრივად 244 872), ხოლო აფხაზებისა — 17,73 %-ს (რაოდენობრივად 94 767). აფხაზეთის ეთნოწმენდის შედეგად აფხაზთა წილმა მოსახლეობაში 36,98 %-მდე იმატა, თუმცა რაოდენობრივად მნიშვნელოვნად შემცირდა (40 774)[76].

აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკის მთავრობის მითითებით, აფხაზთა დიდმა ნაწილმა აფხაზეთი კონფლიქტის დაწყებისთანავე დატოვა, ვინაიდან ძმათამკვლელ ომში მონაწილეობა არ ისურვა. მათ დღეს აფხაზეთში დაბრუნების საშუალება, ისევე როგორც სხვა დევნილებს, არა აქვთ, რადგან აფხაზი სეპარატისტების მიერ მოღალატეებად არიან შერაცხილი. გარდა ამისა, აფხაზეთის აფხაზური მოსახლეობის მნიშვნელოვანი კლების მიზეზი ავტონომიური რესპუბლიკის მთავრობის მონაცემებით ბუნებრივ-მიგრაციული პროცესებია, რასაც აფხაზეთის ამჟამინდელი ეკონომიკური და პოლიტიკური ქაოსი, გაუსაძლისი საყოფაცხოვრებო პირობები და კრიმინოგენური ვითარება განაპირობებს[76].

2002 წლის საქართველოს მოსახლეობის აღწერის მონაცემებით, რომელიც არ მოიცავს აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკის (კოდორის ხეობის გარდა) მცხოვრებთა რაოდენობას, დანარჩენ საქართველოს ტერიტორიაზე ცხოვრობს 3527 აფხაზი[71]. 2003 წელს აფხაზეთის სეპარატისტული მთავრობის მიერ ჩატარებული აღწერის მიხედვით „რესპუბლიკაში“ 94,5 ათასი აფხაზი ცხოვრობს[10].

მეურნეობა

სოფლის მეურნეობა

  მთავარი სტატია: სოფლის მეურნეობა.

სოფლის მეურნეობის დარგებიდან აფხაზები ძირითადად მიწათმოქმედებასა და მეცხოველეობას მისდევენ. დამხმარე დარგებია მეფუტკრეობა და მონადირეობა. მარცვლეული კულტურებიდან ძირითადად სიმინდი მოჰყავთ, ასევე ქერი, ლობიო და მცირე რაოდენობით ხორბალი. აფხაზ ხალხის სოფლის მეურნეობაში მნიშვნელოვანი ადგილი უკავია მეღვინეობასაც. მეღვინეობის ძირითადი ზონა ბზიფის მიდამოებია, ახლანდელი გუდაუთის მუნიციპალიტეტი. აქ XX საუკუნის დამდეგისათვის ვაზის 30-ზე მეტი სახეობა იყო გავრცელებული (მთლიანად აფხაზეთში ორჯერ მეტი)[77]. XIX საუკუნის ბოლოდან აფხაზეთში შემოიტანეს და გაავრცელეს ვაზის უხვმოსავლიანი ამერიკული ჯიში „იზაბელა“, რომელმაც დიდი კონკურენცია გაუწია ვაზის ადგილობრივ ჯიშებს, ზოგი მათგანი საერთოდ გაქრა.

აფხაზურ სოფლებში მისდევენ მეხილეობასაც; აქ ხარობს ვაშლი, მსხალი, ქლიავი, ატამი, გარგარი, თხილი, კაკალი, ლეღვი, ალუბალი და სხვა. მოჰყავთ ბოსტნეული კულტურებიც, მათ შორის კომბოსტო და კარტოფილი, რომლებიც XIX საუკუნეში შემოიტანეს. ტექნიკური კულტურებიდან გავრცელებულია ბამბა, სელი, კანაფი, რომლებიც თითქმის ყველა ოჯახს მოჰყავდა. XX საუკუნეში აფხაზებმა ხელი მიჰყვეს მეთამბაქოეობას, მეჩაიეობასა და მეციტრუსეობასაც.

შინაურ ცხოველთაგან ფართოდაა გავრცელებული წვრილფეხა და მსხვილფეხა რქოსანი პირუტყვი, მათ შორის ძროხა, კამეჩი, თხა, ცხვარი; გარდა რქოსანისა, ჰყავთ ასევე ცხენი და სახედარი. მრავლად მისდევდნენ მეღორეობასაც, თუმცა ისლამის გავრცელებამ მეურნეობის ამ დარგის განვითარება აფხაზეთში მნიშვნელოვნად შეაფერხა. მეღორეობა დღემდე შემორჩა რეგიონის სამხრეთ ნაწილში. საქონელი გვიანი გაზაფხულიდან ზაფხულის ბოლომდე საძოვრებზე ჰყავდათ. საძოვრებად აფხაზები იყენებენ როგორც სამხრეთი კავკასიონის კალთებს, ისე ჩრდილოეთისას. წელიწადის სხვა დროებში საძოვრებად ზღვისპირა და მთისწინა მინდვრებს იყენებენ[11].

XIX საუკუნეში აფხაზურ სოფლის მეურნეობაში გარკვეულ როლს ასრულებდა საზღვაო რეწვა. აფხაზები ნადირობდნენ შავი ზღვის დელფინებზე, რომელთა ქონიც ბერძენ და თურქ ვაჭრებს გაჰქონდათ. დელფინებზე სანადიროდ აფხაზები ზღვაში მთლიანი მორისაგან გამოთლილი ნავებით შედიოდნენ. აფხაზეთში დელფინების რეწვა აღწერა 1830-იანი წლების რუსმა მოგზაურმა ფ. ტორნაუმ, იგი აღნიშნავს[78]:

თევზაობის ეს წესი არც თუ უსაფრთხოა, რადგან ნავი ზოგჯერ იძირება დახოცილი თევზის სიმძიმისგან ან ყირავდება დელფინის დაჯახებით, მაგრამ აფხაზებს ეს არ აშინებთ, ვინაიდან ისინი ისე ცურავენ, როგორც ველურები სამხრეთ ოკეანის კუნძულებიდან.

ხელოსნობა

XIX საუკუნის შუა ხანებამდე აფხაზეთში ხელოსნური ნაწარმი სოფლის მეურნეობისაგან ბოლომდე გამოყოფილი არ იყო. ოჯახური მოხმარების საგნებს, სამუშაო იარაღს, საოჯახო ჭურჭელს, ქსოვილებს, ნაბდებს, ტანსაცმელს, თოფის წამალსა და სხვ. აფხაზები ძირითადად ოჯახშივე ამზადებდნენ. ამას გარდა აფხაზეთში იყვნენ ხელოსნებიც, რომლებიც ბაზრისთვის მუშაობდნენ. მათ შორის იყვნენ მესაჭურვლეები, ოქრომჭედლები, ნავების მკეთებლები და სხვა. ადგილობრივი ხელოსნები ამზადებდნენ მაღალი ხარისხის იარაღს, თოფებს, ხმალ-ხანჯალს, რომელიც ხშირად ოქრო-ვერცხლით იყო მორთული[79]. XIX საუკუნის დასაწყისამდე აფხაზეთში ჭედავდნენ დამცავ აბჯრებსაც. ცნობილი გერმანელი ორიენტალისტის ჰაინრიხ იულიუს ფონ კლაპროთის ცნობით, რომელმაც საქართველოში 1807-1808 წლებში იმოგზაურა, აღნიშნავს, რომ აფხაზეთში, შავის ზღვის სანაპიროზე განსაკუთრებით მაღალი ხარისხის ჯაჭვის პერანგები იწარმოება[80].

აფხაზეთში მნრავალსაუკუნოვანი ისტორია ჰქონდა ასევე ნაოსნობასა და გემთმშენებლობას. ზოგიერთი თანამედროვე აფხაზური ტოპონიმის ეტიმოლოგია (მაგ. „ნავის გამოსათლელი ადგილი“, „ხომალდის ასაგები ადგილი“, „ნავის ჩასაშვები ადგილი“) მიუთითებს, რომ აქ გემთსაშენები ჰქონიათ მოწყობილი. ფრანგი მოგზაური ჟაკ ფრანსუა გამბა, რომელმაც XIX საუკუნის 20-იან წლებში შავიზღვისპირეთში იმოგზაურა, აღნიშნავს[81]:

გემთმშენებლობის ხელოვნებას ჩერქეზეთისა და აფხაზეთის სანაპიროზე გაცილებით უკეთ ფლობენ, ვიდრე ხობისა და ფაზისის მიდამოებში.

აფხაზები ძირითადად 80-100-კაციან ბრტყელძირიან აფრიან-ნიჩბიან ნავებს აშენებდნენ[82]. გარდა ამისა, აფხაზ გემთმშენებლებს უფრო დიდი გემების აგებაც შეეძლოთ; მაგალითად, ერთ-ერთი ცნობით აფხაზეთის მთავარმა ქელეშბეგ შარვაშიძემ XIX საუკუნის დასაწყისში ოსმალეთის სულთანს საჩუქრად გაუგზავნა 60-ზარბაზნიანი ხომალდი, რომელიც აფხაზეთში იყო აგებული[83]. აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთში რუსეთის გაბატონების შედეგად აფხაზეთში XIX საუკუნის II ნახევრიდან გემთმშენებლობის ტრადიცია დავიწყებას მიეცა[11].

საზოგადოება

საზოგადოებრივი წყობილება

 
აფხაზი თავადი

XIX საუკუნის დასაწყისში აფხაზები სოციალური და ეკონომიკური განვითარების დონით გარდამავალ საფეხურზე იდგნენ დასავლეთ საქართველოს ბარის რეგიონებისა და ჩრდილო-დასავლეთ კავკასიის პატრიარქალურ ფეოდალურ საზოგადოებებს შორის. აფხაზეთის ზღვისპირა რეგიონებში შედარებით უკეთ იყო განვითარებული ფეოდალური ურთიერთობები. ამ პერიოდის აფხაზურ მთაშიც წამყვანი სოციალური ფენა ფეოდალური იყო, თუმცა ზღვისპირეთთან შედარებით მეტად იყო შემორჩენილი თემურ-გვაროვნული წყობილების გადმონაშთები[11].

აფხაზური ფეოდალური საზოგადოების სათავეში იდგა მთავარი (აფხ. აჰ), შარვაშიძეთა გვარის წარმომადგენელი (აფხ. ჩაჩბა). გაბატონებული კლასის ზედა ფენას თავადები წამოადგენდნენ (აფხ. ათავად), ხოლო პრივილეგირებული კლასის ქვედა ფენას — აზნაურები (აფხ. აამსთა). ისინი ძირითადად მთავრების, უფლისწულებისა და თავადების ვასალები იყვნენ[11].

ფეოდალურ კლასსა და გლეხებს შორის გარდამავალ ფენას წარმოადგენდნენ აშნაყმები (შინაყმა). ისინი ძირითადად ფეოდალთა შეიარაღებულ ძალებს ქმნიდნენ ან მათ კარზე სხვადასხვა სამეურნეო თუ ადმინისტრაციულ საქმიანობას ეწეოდნენ. არაპრივილეგირებული საზოგადოება შემდეგ ჯგუფებად იყოფოდა[11]:

  1. ანხაიუ — თავისუფალი მეთემე;
  2. ამაწურასგუ — ყმა გლეხთა ზედაფენა, რომელსაც გარკვეული უფლებები და ქონებრივი პრივილეგიები შენარჩუნებული ჰქონდა;
  3. ახოიუ — ყმა გლეხი;
  4. ახაშალა — საოჯახო მონა.

ანხაიუ ყველაზე მრავალრიცხოვანი ფენა იყო აფხაზურ არაპრივილეგირებულ საზოგადოებაში. ისინი ძირითადად მიწათმოქმედებას ეწეოდნენ. 1869 წელს ანაიუთა რაოდენობა 47 ათას კაცს შეადგენდა, მთლიანად აფხაზეთში კი 65 ათასი ადამიანი ცხოვრობდა. იურიდიულად ანხაიუს გლეხები თავისუფალი მეთემეები იყვნენ, თუმცა სხვადასხვა მიზეზების გამო მაინც უწევდათ ფეოდალთა სასარგებლოდ შრომის ბეგარის გადახდა. ამგვარი ექსპლუატაცია ზოგჯერ ნებაყოფლობითი პატივისცემის, საჩუქრის სახელით ინიღბებოდა. 1870 წელს რუსეთის მიერ რეფორმის გატარების შედეგად ამგვარი საზოგადოებრივი იერარქია და დაყოფა გაუქმდა. შეიქმნა ბურჟუაზიულ წყობილებაზე გადასვლის წინაპირობა, თუმცა აფხაზეთში ეს პროცესი ნელა წარიმართა და რეფორმის შემდეგაც დიდხანს შენარჩუნდა ფეოდალიზმის გადმონაშთები[11].

ოჯახი

 
აფხაზი გოგონა, 1881 წელი. უკანა ფონზე ჩანს არაპრივილეგირებული წოდების აფხაზთათვის XIX საუკუნეში დამახასიათებელი ტიპური საცხოვრებელი — მოწნული ფაცხა.

გვიან შუა საუკუნეებში აფხაზები დიდ პატრიარქალურ ოჯახებად ცხოვრობდნენ. XIX საუკუნიდან ამგვარ დიდ გაერთიანებებს მცირე მონოგამური ოჯახები ცვლის. გარდა ამისა, სამეზობლო თემებში გამოიყოფოდა გვაროვნულ-პატრონიმიული გაერთიანებები, რომლებიც დღესაცაა შემორჩენილი.

საქორწინო ურთიერთობებს აფხაზური ჩვეულებითი სამართალი მკაცრად არეგულირებდა. ქორწინება დაუშვებელი იყო არა მარტო ერთი გვარის წარმომადგენელთა შორის, არამედ საერთო ძირის მქონე ორ გვარს შორისაც. ამგვარი აკრძალვები დედისა და ბებიების გვარებზეც იყო, თუმცა ეს წესი ხშირად ირღვეოდა. ქორწინება ეკრძალებოდათ მამამძუძეობითა და დედამძუძეობით დაკავშირებულ სახლებსაც. ამ ჩვეულებების დამრღვევი გვარიდან გაძევებით ისჯებოდა[11].

აფხაზური ოჯახები პატრიარქალური იყო და მამაკაცს ოჯახში გაბატონებული მდგომარეობა ეკავა. საბოლოო გადაწყვეტილების მიღება მხოლოდ ოჯახის მამის, უფროსი მამაკაცის უფლება და მოვალეობა იყო. ქონების გაყოფისას უფროს და უმცროს ვაჟიშვილებს გარკვეული უპირატესობები ენიჭებოდათ. ქალი, რომელიც მამის ან მეუღლის მორჩილი იყო, ოჯახში საკმაოდ მოკრძალებული ადგილი ეკავა და მამაკაცის თანასწორი არ იყო. მას არ ჰქონდა მემკვიდრეობის უფლება, თუმცა მას ქმრის მხრიდან უსამართლო ქმედებებისაგან ადათი იცავდა. ამგვარ შემთხვევებში მას ნათესავები უწევდნენ დახმარებას[11].

მიუხედავად ოჯახში ქალისა და მამაკაცის უთანასწორობისა, ქალი აფხაზურ საზოგადოებაში მნიშვნელოვან როლს ასრულებდა და დაფასებულიც იყო, განსაკუთრებით კი ხანშიშესული. სხვა ისლამური საზოგადობებისაგან განსხვავებით, აფხაზი ქალები არასდროს იფარავდნენ სახეს, მონაწილეობდნენ სასოფლო თავყრილობებში, თავისუფლად შეეძლოთ სტუმრის მიღება დამოუკიდებლად. მამაკაცისათვის სირცხვილად ითვლებოდა ქალის თანდასწრებით უხეში გამოთქმების ხმარება და ჩხუბის ატეხვა, ასევე დაუშვებელი იყო ქალზე შურისძიება. ქალებზე არ ვრცელდებოდა სისხლის აღების წესიც[84][85].

საცხოვრებელი გარემო

აფხაზურ სოფელს, როგორც წესი, დიდი ფართობი ეკავა, ხშირად ათეული კვადრატული კილომეტრი. სოფელი მეტწილად რამდენიმე უბანს აერთიანებდა. აფხაზური სოფლებისათვის გაფანტული მოსახლეობა დღესაც დამახასიათებელია. სოფელი მოშიშვლებულ ადგილში არ იყო გაშენებული, აფხაზები ძირითადად ტყიან ადგილებში ამჯობინებდნენ ცხოვრებას. ტყე აფხაზურ დასახლებებში თავდაცვით ფუნქციას ასრულებდა[86].

აფხაზთა ძველი საცხოვრებელი მრგვალ ან ოთხკუთხა ფაცხას წარმოადგენდა, რომელიც ჩალით იყო გადახურული და თიხით შელესილი. ოთხკუთხა სახლებში, რომლებსაც მრგვალი გადახურვა ჰქონდა, სოციალურად უფრო შეძლებული ოჯახები ცხოვრობდნენ. აღსანიშნავია, რომ შეძლებულ ოჯახებს ეზოში ორი საცხოვრებელი ჰქონდათ აშენებული: დიდი სახლი, რომელიც სტუმრებისთვის იყო განკუთვნილი და მცირე, რომელშიც ოჯახი ცხოვრობდა. ეს წესი ხაზს უსვამს აფხაზეთში სტუმართმოყვარეობის ტრადიციის განსაკუთრებულ მნიშვნელობას (იხ. ქვემოთ). ხშირად ეზოში დამატებით პატარა ფაცხას დგამდნენ ახლადდაქორწინებული შვილისათვის. გარდა ამისა, აფხაზურ ეზოში ხშირად იდგა სამზადი სახლი, რომელსაც მიწის იატაკი ჰქონდა და შუაცეცხლი იყო მოწყობილი. ოჯახის წევრები უმეტეს დროს სწორედ სამზად ფაცხაში ატარებდნენ[11][86].

აფხაზური ეზო შემოზღუდული იყო მოწნული ან მორებისგან აგებული ღობით, რასაც ზოგჯერ ემატებოდა არხები. საცხოვრებელ ეზოში, გარდა შენობა-ნაგებობებისა, შედიოდა დასამუშავებელი მიწა, მცირე საძოვარი, ტყე და ოჯახური სასაფლაო. აფხაზთა დასახლებების ამგვარ ფორმას ბევრი აქვს საერთო ჩრდილოკავკასიელი ადიღური მოსახლეობის დასახლებებთან, თუმცა აშკარაა დასავლურქართული სამშენებლო კულტურის გავლენაც, რასაც ბუნებრივ-გეოგრაფიული პირობები უწყობდა ხელს[86].

გლეხური ფაცხისგან ზომით, სამშენებლო მასალითა და დაგეგმარებით განსხვავდებოდა შედარებით მაღალი, პრივილეგირებული კლასის საცხოვრებლები. მსხვილ ფეოდალთა საცხოვრებლებს ციხე-დარბაზული ნაგებობები წარმოადგენდა. მათ, როგორც წესი იცავდა მაღალი, მტკიცე გალავანი კოშკებით, ასევე ღრმა თხრილი, რომელიც გალავანს მიუყვებოდა[11].

XIX საუკუნის შუა ხანებიდან აფხაზები იწყებენ დასავლეთ საქართველოში გავრცელებულ ოდა-სახლების ტიპის საცხოვრებელთა აგებას. ამგვარ ოდებს აფხაზები თავიდან სტუმრებისათვის იყენებდნენ. თანამედროვე აფხაზურ სოფლებში უკვე უფრო მეტად ქვის ან აგურისაგან ნაგები ორსართულიანი და მრავალოთახიანი საცხოვრებელი სახლებია გავრცელებული[11][86].

ცხოვრების წესი

 
რუსი მხატვრის, გრიგოლ გაგარინის მიერ შესრულებული ნახატი, „აფხაზები“

შუა საუკუნეების აფხაზთა ცხოვრების წესზე ცნობებს გვაძლევს იტალიელი მოგზაური ჯოვანი ჯულიანო და ლუკა, რომელმაც დასავლეთი საქართველო 1630 წელს შემოიარა. მისი თქმით, აფხაზები შავი ზღვის სანაპიროზე გაფანტულები არიან და ისეთივე ცხოვრების წესს მისდევენ, როგორსაც ჩერქეზები; აფხაზთა ენა არ ჰგავს მეზობელი ხალხების ენებს, მათ არ აქვთ დაწერილი კანონები და დამწერლობა. რწმენით ქრისტიანები არიან, თუმცა ქრისტიანულ წეს-ჩვეულებებს არ ასრულებენ. ტყეები მათთვის საცხოვრებელია, როდესაც ერთ ადგილს აირჩევენ, შემდეგ აღარ ტოვებენ. იცვამენ ჩერქეზების მსგავსად, მაგრამ თმებს სხვანაირად იკრეჭენ. ტყეში მათ ჰყავთ მცირე ჯოგი და აქვთ მცირე მასალა ტანისამოსის დასამზადებლად. იკვებებიან ტყეში გაზრდილი ნაყოფით და თაფლისგან დამზადებული ღვინით. ხორბალი მათთან არ მოდის, ხოლო მარილს კი არ ხმარობენ[87]. აღსანიშნავია, რომ როდესაც ჯოვანი ჯულიანო და ლუკა ამ ცნობებს გვაწვდის, სათაურად წერს „აბაზას“ („Abbazza“)[88], ხოლო ტექსტში იყენებს სხვა ტერმინებს — „აბკასა“ და „აბაცა“[89].

არქანჯელო ლამბერტის ცნობით, რომელმაც XVII საუკუნეში დასავლეთ საქართველოში ოცი წლის განმავლობაში იცხოვრა, აფხაზები არ ცხოვრობენ ქალაქებში. ერთი გვარის ხალხი ერთად შეიყრებოდა და მაღლობ ადგილზე სახლობდა. საინტერესოა ის ფაქტი, ამ ხალხს სხვა კი არ ერჩის, არამედ ერთმანეთს თავად ესხმიან თავს და ძარცვავენ[90]. არქანჯელო ლამბერტის თქმით, „ეს ხალხი მოქალაქეობას და ვაჭრობას მოკლებულია, და არც ფული გააჩნია, არც საქონელი“[91]. აფხაზები რომ ფულს არ ხმარობენ, ამას ადასტურებენ ჯოვანი და ლუკა და XVII საუკუნის თურქი ისტორიკოსი ევლია ჩელებიც[92][93]. უფრო მოგვიანებით, XIX საუკუნის 20-იან წლებში იმავეს აღნიშნავდა ფრანგი მოგზაური ჟაკ ფრანსუა გამბა[94]:

აფხაზებს... წარმოდგენაც კი არა აქვთ ოქროსა და ვერცხლის მონეტების ღირსებებზე, რომელთაც ისინი მრავლად პოულობენ თავიანთ მხარეში და ჩვეულებრივ გადაადნობენ ხოლმე.

1819 წელს რუსეთის საიმპერატორო კარის კვარტირმაისტერის, კაპიტან ენსგოლმის მიერ გამოცემულ რუსულენოვან ცნობარში, რომელშიც მოკლედაა აღწერილი დასავლეთ საქართველოს მხარეები, აფხაზების შესახებ ნათქვამია[95]:

(რუსული) Среболюбие есть отличительная черта харатктера сих народов – недостаток промышленности и торговли, могущих некоторым образом удовлетворить оной, заставляет их часто прибегать к способам весьма предосудительным: в особенности абазинец, будучи руковедствуем сильным желанием удовлетворить оной, достигает до своей цели самыми гнусными поступками. Страсть сия и до сих пор поджигает оного к продаже туркам не только своих пленников, но и ближных соседей и даже родственников своих. Гнусный торг сей и доныне имеет свое действие в Абхазии, – удобностям оного способствует столь везде рассыпанные проповедники корана, как и приходящие с разных мест Турции купеческие суда.

(ქართული ენა) ვერცხლისმოყვარეობა არის ამ ხალხის დამახასიათებელი თვისება — მრეწველობისა და ვაჭრობის ნაკლებობა, რომელთაც შეეძლოთ გარკვეულწილად დაეკმაყოფილებინათ მოთხოვნილება, ამ ხალხს ხშირად აიძულებს მიზნის მისაღწევად მეტად ავი საქმეები ჩაიდინონ: განსაკუთრებით აბაზინი, იგი მიზნის მისაღწევად ყველაზე გაუმართლებელ ხერხსაც კი ხმარობს. ეს თვისება დღემდე უბიძგებს აბაზინს არა მარტო საკუთარი ტყვეების, არამედ უახლოესი ნათესავების მონად გაყიდვაზე. ამგვარი საზარელი ვაჭრობა დღესაც გავრცელებულია აფხაზეთში, რასაც ყურანის მქადაგებლები და თურქეთის სხვადასხვა ადგილებიდან მოსული ხომალდები უწყობენ ხელს.

გვიან შუა საუკუნეებში აფხაზებისათვის ყოველდღიურ ტრადიციულ საკვებს წარმოადგენდა ღომის ფაფა (აფხ. აბასტა), რომელიც ფეტვის ბურღულისაგან მზადდებოდა. XIX საუკუნეში ფეტვი სიმინდის ფქვილმა შეცვალა. თავდაპირველად ღომს ცივად მიირთმევდნენ, მაგიდასთან იგი პურივით დაჭრილი მიჰქონდათ. ჟან შარდენი აღნიშნავდა, რომ აფხაზები, ჩერქეზებისა და შავიზღვისპირეთში მცხოვრები სხვა კავკასიელების მსგავსად, მხოლოდ და მხოლოდ ფაფით იკვებებიან — ეს არის მათი პური, სხვა რამ არ გააჩნიათ[86]. გარდა ღომისა, დღეს აფხაზთა საკვებია ლობიო, რძე და რძის პროდუქტები (ყველი, მაწონი), მწვანილი, ხილი, ნიგოზი, თაფლი და სხვა. ხორცეულიდან მიირთმევენ საქონლის, თხის, ცხვრის, ასევე შინაური ფრინველების ხორცს. აფხაზური სუფრისათვის დამახასიათებელია ასევე ცხარე საწებელი და აჯიკა[11].

შრომის იარაღები და ტრადიციული ჩაცმულობა დასავლურ ქართული და ზოგად კავკასიური ტიპისაა, თუმცა ზოგიერთი ადგილობრივი დამახასიათებელი თვისებაც აქვთ. წარჩინებული აფხაზი მამაკაცის ტანსაცმელი იყო ჩოხა, რომელიც იკერებოდა შინნაქსოვი შალისაგან. ქალებს კი გრძელი და წელში გამოჭერილი კაბები ეცვათ (აფხ. ნაზა)[86].

კულტურა

  მთავარი სტატია: კულტურა.

სამართალი

ფეოდალიზმის ეპოქაში აფხაზურ საზოგადოებაში ურთიერთობებს ადათები და ჩვეულებითი სამართალი აწესრიგებდა. მჩაგვრელისა და შეურაცხმყოფელის წინააღმდეგ სასამართლოში ჩივილის უფლება ყველას ჰქონდა. წოდებრივ თუ სოციალურ უპირატესობას სამართალში მნიშვნელობა არ ენიჭებოდა და პასუხისმგებლობისგან არავინ თავისუფლდებოდა. მოსამართლედ პატივცემულ, პატიოსან და წეს-ჩვეულებების მცოდნე ადამიანს ირჩევდნენ. საქმეს, რომლის განხილვაც საჯაროდ ხდებოდა, ერთდროულად რამდენიმე მსაჯული არჩევდა. ბრალდებული და ბრალმდებელი ირჩევდნენ მედიატორებსა და თავდებებს. საქმის განხილვის დაწყებამდე იდებოდა ფიცი, რომ დამორჩილდებოდნენ სასამართლოს გადაწყვეტილებას. მოდავე მხარეებისა და მოწმეთა ჩვენებების მოსმენის შემდეგ მსაჯულები სათათბიროდ ცალკე გადიოდნენ. დეტალური განხილვის შემდეგ ერთ-ერთი მსაჯული გაიმეორებდა საქმის არსს და მიღებულ გადაწყვეტილებას გამოუცხადებდა საზოგადოებას. გადაწყვეტილების აღსრულება თავდებთა მოვალეობა იყო. აღსანიშნავია, რომ აფხაზეთში სიკვდილით დასჯა მიღებული არ იყო. სასჯელები ძირითადად ქონებრივი იყო, ხოლო ღარიბი გლეხები, რომელთაც ჯარიმის გადასახდელად საკმარისი ქონება არ გააჩნდათ, საკუთარი თავისუფლებით აგებდნენ პასუხს. დაზარალებულ მხარეს შეეძლო იგი მონად გაეყიდა ან დაეტოვა თავისთან, სანამ ნათესავები ჯარიმას არ გადაიხდიდნენ[11].

1864 წელს, როდესაც აფხაზეთში რუსეთის უშუალო მმართველობა დამყარდა, ცენტრალურმა ხელისუფლებამ მიიჩნია, რომ საერთო იმპერიული კანონმდებლობის დანერგვა კავკასიაში ნაადრევი იყო. ამიტომ აფხაზეთში ფაქტობრივად ძალაში დარჩა ძველი ჩვეულებითი სამართალი. თუმცა გარკვეული ცვლილებები მაინც განხორციელდა — მსაჯულებს ძველებურად კვლავ მოდავე მხარეები ირჩევდნენ, თუმცა სასამართლო პროცესი რუსული ადმინისტრაციის კონტროლის ქვეშ მიმდინარეობდა[11].

ტრადიციები

  მთავარი სტატია: ტრადიცია.

მამამძუძეობა

  მთავარი სტატია: მამამძუძეობა.

აფხაზებისა და ზოგიერთი სხვა კავკასიური ხალხის კულტურისათვის დამახასიათებელი იყო მამამძუძეობის ტრადიცია, რომლის მიხედვითაც ახალშობილ ბავშვს აღსაზრდელად გადასცემდნენ სხვა ოჯახს. აღმზრდელი ოჯახი, როგორც წესი სოციალურად უფრო დაბალ საფეხურზე იდგა, ვიდრე ბავშვის ოჯახი. ზედა ფენის შვილები დაბადებიდან 8-13, ზოგჯერ კი 17-18 წლამდეც ქვემდგომი აზნაურებისა და გლეხების სახლებში იზრდებოდნენ. აღმზრდელი მამამძუძე აღსაზრდელ ვაჟს ასწავლიდა ქცევის ნორმებს, ცხენზე ჯდომას, იარაღის ხმარებას; ხოლო აღმზრდელი დედა აღსაზრდელ ქალიშვილს — ხელსაქმეს, საოჯახო მეურნეობის გაძღოლას, ეტიკეტსა და სხვა[11].

ახალგაზრდა ვაჟის თუ ქალიშვილის მშობლიურ ოჯახში დაბრუნების შემდეგ აღმზრდელ ოჯახთან ურთიერთობა არ წყდებოდა. აღზრდილის ოჯახი დახმარებას უწევდა აღმზრდელებსა და მის საგვარეულოს. მიჩნეულია, რომ მამამძუძეობის ტრადიცია არბილებდა კლასობრივ წინააღმდეგობას აფხაზურ საზოგადოებაში, თუმცა, ამავე დროს იგი ხელს უწყობდა ფეოდალიზმის განმტკიცებას და ქვედა ფენის დამოკიდებულებას თავად-აზნაურობაზე აძლიერებდა. აფხაზეთში მამამძუძეობის ტრადიცია XX საუკუნის დასაწყისამდე შეინარჩუნეს[11].

სისხლის აღება

აფხაზურ საზოგადოებაში, სხვა მთიელ კავკასიელთა მსგავსად, მნიშვნელოვან როლს ასრულებდა სისხლის აღების ტრადიცია, რაც შურისძიების მიზნით მოკლულის ოჯახის მიერ მკვლელის ან მისი ჯახის რომელიმე წევრის მოკვლას მოითხოვდა. მკვლელობის შემთხვევაში სასამართლოს მხოლოდ ის დაზარალებული მიმართავდა, ვისაც შურისძიება სხვადასხვა მიზეზის გამო არ შეეძლო. სისხლის აღების ტრადიციის შეუსრულებლობა სირცხვილად იყო მიჩნეული. შურისძიებას არ ჰქონდა ვადა და ხშირად თაობიდან თაობაზე გადადიოდა, რაც მნიშვნელოვან ზარალს აყენებდა საზოგადოებას. სისხლის აღების წესი განსაკუთრებულ სისხლისმღვრელ დაპირისპირებაში გადაიზრდებოდა, როდესაც საქმე თავადის მკვლელობას ეხებოდა. ამ შემთხვევაში ბრძოლაში თავადზე დამოკიდებული აზნაურები და გლეხებიც ერეოდნენ. დაუსრულებელი მტრობის შემთხვევაში არსებობდა ოჯახთა შერიგების გარკვეული საშუალებები, მაგალითად საპატიო მოხუცთა კრება ცდილობდა დაეყოლიებინა დაზარალებული მხარე, შურისძიების ნაცვლად მიეღო სისხლის ტოლფასი მატერიალური ანაზღაურება. ამგვარი ანაზღაურების ოდენობა დამოკიდებული იყო მოკლულის წოდებრივ მდგომარეობაზე[11].

სტუმართმოყვარეობა

აფხაზურ საზოგადოებაში სტუმართმოყვარეობის წესი უმნიშვნელოვანესი ტრადიცია იყო, სტუმრის ღირსეულად გამასპინძლება წმინდა კანონად ითვლებოდა. ვახუშტი ბატონიშვილი აფხაზებზე წერს: „უყუართ სტუმარი და პატივსა უყოფენ, და შეიწყნარებენ ფრიად“[96]. აფხაზის სახლი ყოველთვის ღია იყო სტუმრისათვის. ნებისმიერ მგზავრს, განურჩევლად ეროვნებისა და სარწმუნოებისა შეეძლო შესულიყო პირველივე შემხვედრი აფხაზის ეზოში, სადაც მას დიდი პატივით ხვდებოდნენ. ტრადიციის თანახმად, სტუმარს არ ეკითხებოდნენ, ვინ იყო და სად მიდიოდა; მასპინძელი ვერც მშვიდობით მოსულ მტერს აკადრებდა ცუდს, მეტიც, საჭიროების შემთხვევაში მასპინძელი ვალდებული იყო საკუთარი სისხლის ფასად დაეცვა სტუმრის სიცოცხლე. აფხაზურ კულტურაში სტუმართმოყვარეობის ტრადიცია სისხლის აღებაზე მაღლა იდგა, ისევე როგორც სხვა კავკასიურ კულტურებში. აფხაზი ხალხის ცხოვრებაში ეს ტრადიცია დღესაც მნიშვნელოვან როლს ასრულებს[11].

რელიგია

 
მოქვის საკათედრო ტაძარი, ქართული მართლმადიდებლობის მიმდევარი აფხაზების მნიშვნელოვანი რელიგიური ცენტრი
 
ახალი ათონის მონასტერი
  მთავარი სტატია: რელიგია და აფხაზური წარმართობა.

აფხაზთა ძირითად რელიგიას ადრეულ შუა საუკუნეებში მართლმადიდებლური ქრისტიანობა წარმოადგენდა. IX-X საუკუნეებამდე აფხაზეთის ქრისტიანული მრევლი ბიზანტიის ბერძნულ ეკლესიას ექვემდებარებოდა, აღნიშნულ პერიოდში კი აფხაზთა მთავრების აქტიური მონაწილეობით აფხაზეთში საეკლესიო რეფორმა გატარდა, რის შედეგადაც აფხაზეთის მოსახლეობა რელიგიურად მცხეთის ქართულ მართლმადიდებელ ეკლესიას შეუერთდა[44][97].

აფხაზთა რელიგიური ცვლილება, მასობრივი გამუსულმანება XV-XVIII საუკუნეებს უკავშირდება. ეს ხანგრძლივი პროცესი განაპირობა ერთი მხრივ ჩრდილოკავკასიელი წარმართი ადიღეური ტომების ჩამოსახლებამ, ხოლო მეორე მხრივ ისლამური ოსმალეთის ბატონობამ აფხაზებზე. (აფხაზთა გამუსლიმების შესახებ უფრო ვრცლად იხილეთ ამავე სტატიის ქვეთავი „ისლამის გავრცელება“).

შუა საუკუნეების აფხაზ მოსახლეობაში, როგორც ქრისტიანებში, ისე მუსულმანებში, როგორც ჩანს რწმენა ყოველთვის შერყეული იყო. თურქი მოგზაური ევლია ჩელები აბაზთა (სავარაუდოდ, მათ შორის აფხაზებიც იგულისხმებიან) რელიგიაზე წერს[98]:

[აბაზს] რომ ქაფირი უწოდონ, კაცს მოკლავენ, მუსლიმი რომ უწოდონ, გაეხარდებათ. ესენი ყურანს არ იცნობენ და არც რაიმე სარწმუნოება აქვთ. ქაფირი არ უყვართ და მუსლიმს კი სულს მისცემენ.

მისივე თქმით, ყურანი არც სხვა ჩრდილოკავკასიურმა ხალხებმა იცოდნენ, ზოგ ხალხში კი ერთი სარწმუნოება არ იყო გავრცელებული[99][100]. არც ქრისტიანი აფხაზები ყოფილან მტკიცე მორწმუნეები. არქანჯელო ლამბერტის თქმით, აფხაზები მხოლოდ სიტყვით იყვნენ ქრისტიანები[101]. იმავეს აღნიშნავენ ჯოვანი და ლუკა[92], პატრიარქი მაკარიოსი[102][103][104][105], პავლე ალეპოელი[106][107] და ნიკოლაი ვიტსენი[108]. უცხოელ ავტორთა ამ ცნობებს ადასტურებს ვახუშტი ბატონიშვილიც, რომელიც წერს[109]:

სარწმუნოებით არიან ქრისტეანენი, არამედ არღარა რისა მეცნიერნი და ირიცხჳან, ვითარცა კერპნი, ვინაჲთგან არა დაჰფლვენ მკუდართა თჳსთა, არამედ მისითავე სამკაულ-იარაღითა და შესამოსლითა შთასდებენ კუბოთა შინა და შესდგმენ ხეთა ზედა, და უკუეთუ შტვენს მკუდარი იგი ეშმაკისა მიერ, სწამთ განსუენებულადა.

თუმცა, ვახუშტისავე ცნობით აფხაზებს მაინც შეუნარჩუნებიათ გარკვეული ქრისტიანული ჩვეულებები, მაგალითად ერთი ცოლის ყოლა, მარხვა, სამღვდელოების პირთა პატივისცემა; ასევე, არ ახასიათებთ სიძვა და მრუშობა[110].

XV-XVIII საუკუნეებიდან დღემდე აფხაზთა შორის არიან როგორც მართლმადიდებელი ქრისტიანები, ისე სუნიტი მუსლიმები. აფხაზეთში ისინი რამდენიმე საუკუნეა გვერდიგვერდ ცხოვრობენ, ხშირია შემთხვევები, როდესაც ოჯახის წევრებსა ახლო ნათესავებს შორისაც არის რელიგიური სხვაობა. აფხაზეთში საზოგადოებაში რწმენის სხვადასხვაობას არასდროს გამოუწვევია რელიგიური კონფლიქტი. აღსანიშნავია, რომ აფხაზი მუსლიმები და ქრისტიანები ზოგიერთ რელიგიურ დღესასწაულს, მაგალითად აღდგომას, ერთადაც კი აღნიშნავენ. დღეს აფხაზეთში მცხოვრებ აფხაზებში რაოდენობრივად მართლმადიდებლები მნიშვნელოვნად ჭარბობენ, თუმცა დიასპორის აფხაზები (ძირითადად თურქეთში) ძირითადად სუნიტი მუსლიმები არიან[11].

ქრისტიანობისა და ისლამის გარდა აფხაზ ხალხში დღემდეა შემორჩენილი ტრადიციული წარმართული რწმენის გადმონაშთებიც. აფხაზური მითოლოგიის მთავარი ღვთაებაა ანცვა (აფხ. Анцәа), სხვა ღმერთებიდან კი თითოეული სხვადასხვა სამეურნეო დარგის მფარველია. მაგალითად:

გარდა ამისა, ფართოდაა გავრცელებული წმინდა ხეებისა და მთების კულტიც. სალოცავ ადგილებში დღესაც სრულდება ტრადიციული რიტუალები, ლოცვები და მსხვერპლშეწირვა. მიუხედავად ამისა, წარმართობა აფხაზ ხალხში დღეს დამოუკიდებელი რელიგია არაა და ეს ჩვეულებები შერწყმულია ქრისტიანობასა და ისლამში. წარმართულ ცერემონიებში მონაწილეობენ როგორც ქრისტიანი, ისე მუსლიმი აფხაზები[11].

2011 წლის ივნისში, საინფორმაციო სააგენტო „ჯი-ეიჩ-ენ“-ის მიერ გავრცელებული ინფორმაციის თანახმად, სეპარატისტულ აფხაზეთში მცხოვრები ახალგაზრდობა მასობრივად ისლამის მიღებას იწყებს. ახალგაზრდებზე დიდ გავლენას ახდენენ თურქეთიდან „ისტორიულ სამშობლოში“ დაბრუნებული ე. წ. მოჰაჯირების შთამომავლები.[111]

ფოლკლორი

  მთავარი სტატია: ფოლკლორი და ნართული ეპოსი.

აფხაზური ფოლკლორი მდიდარი და მრავალფეროვანია. ზოგიერთი აფხაზური ეპიკური თქმულება გვაროვნული წყობილებიდან იღებს სათავეს. ასეთია მაგალითად თქმულება აბრსკილზე, მშვიდობისა და სიმართლის მცველზე, რომელიც ზრუნავდა საკუთარი ხალხის კეთილდღეობაზე, იცავდა მათ უცხოელთა დაპყრობებისაგან და დევნიდა ბოროტ ადამიანებს. აბრისკილი ღმერთებსაც არ ემორჩილებოდა, ამიტომ იგი ღვთის მსახურებმა ღრმა გამოქვაბულში ჩაკეტეს[11].

აფხაზურ ხალხურ შემოქმედებაში, ზოგიერთი სხვა კავკასიელი ხალხის ფოლკლორის მსგავსად, განსაკუთრებული ადგილი უკავია ნართების ეპოსს. ნართები ასი ძმანი იყვნენ, მათი საგმირო თავგადასავლები არაერთ სიმღერასა და თქმულებაშია გადმოცემული. ნართებში ყველაზე გამორჩეულია სასრიყვა, უმცროსი ძმა. აღსანიშნავია ასევე ნართების დედა — სათანეი-გუაშა, მის მხატვრულ სახეში აშკარად ჩანს მატრიარქალური ნიშნები[11]. აღსანიშნავია, რომ ნართული ეპოსის აფხაზურ ვერსიაში ნართები ცხოვრობენ ქვის საცხოვრებლებსა და ციხე-კოშკებში, რაც არც აფხაზებისთვის ყოფილა დამახასიათებელი და არც ჩდილოკავკასიელი ადიღეველებისათვის. აფხაზურ ეპოსში არ ჩანს არც ქრისტიანული ნიშნები. ამის გამო მეცნიერები ფიქრობენ, რომ ძველი ქრისტიანი აფხაზებისათვის ნართული ეპოსი უცნობი იყო, იგი აფხაზურ ფოლკლორში შედარებით ახალია და იგი თან მოიტანეს ჩრდილოკავკასიელმა ხალხებმა შუა საუკუნეების მიგრაციისას. მნიშვნელოვანია ის გარემოებაც, რომ ნართული ეპოსის აფხაზურ ვერსიაში აღწერილი გეოგრაფიული გარემო არ ემთხვევა აფხაზეთის გარემოს, მდებარეობას, მცენარეულ და ცხოველურ სამყაროს, რასაც მკვლევარები იმით ხსნიან, რომ დღევანდელი აფხაზების წინაპრები ეთნიკურად ერთ ერად აფხაზეთის ტერიტორიაზე არ ჩამოყალიბებულან[112].

აფხაზური ფოლკლორიდან დღეს ყველაზე მეტად პოპულარულია სხვადასხვა ჟანრის ხალხური სიმღერები და ეროვნული ცეკვები, ხალხური სპორტული თამაშობები. აფხაზური სიმღერები და ცეკვები პოპულარულია არა მარტო აფხაზურ საზოგადოებაში, არამედ ეთნიკურად ქართველებშიც. ისინი ან მათი გათანამედროვებული ვერსიები ხშირად სრულდება და იდგმება სცენებზე ქართული ფოლკლორული ანსამბლების მიერ[11].

ანთროპოლოგია

დღევანდელ აფხაზთა (აფსუაა) ეთნიკური წარმომავლობა მეცნიერთა შორის საკამათოა და აზრთა სხვადასხვაობას იწვევს. არსებობს ორი ძირითადი ჰიპოთეზა მათი ეთნიკური კუთვნილობის შესახებ; ერთის მიხედვით აბაზგები და აფსილები დღევანდელი აფხაზების (აფსუაა, შემდგომში „აფსუები“) წინაპრები არიან, ხოლო მეორის თანახმად ამ ორ ანტიკურ ხალხს ეთნიკური კავშირი არ აქვს თანამედროვე აფხაზებთან. ამ უკანასკნელი ვარაუდის მომხრენი მიიჩნევენ, რომ აბაზგები და აფსილები ისეთივე კოლხური (ქართველური) მოდგმის ხალხები იყვნენ, როგორც ეგრები და სვანები. შემდგომში, XV-XVII საუკუნეებში ჩრდილოეთიდან ჩამოსახლებულმა „აფსუებმა“ დაიკავეს მათი ადგილი (ან დასახლდნენ მათთან ერთად), ქართველებმა კი მოსულებსაც და აბორიგენებსაც საერთო სახელი — აფხაზები უწოდეს. მეორე ძირითადი ჰიპოთეზის თანახმად, აბაზგები და აფსილები არ იყვნენ ქართული წარმოშობის ხალხები და მათ ეთნიკური თვითშეგნება შენარჩუნებული ჰქონდათ. ჩრდილოეთიდან მოსულმა მათმა მონათესავე „აფსუებმა“ გააძლიერეს საკუთრივ აფხაზური (ამ სიტყვის ვიწრო გაგებით) ეთნიკური ელემენტი. „აფსუებმა“ თან მოიტანეს საკუთარი ენა, წეს-წესჩვეულებები. შემდგომში, როდესაც საქართველოში ცენტრიდანულმა ტენდენციამ გაიმარჯვა, თანდათან „აფსუური“ თვითშეგნება გაძლიერდა და და ჩამოყალიბდა ერი „აფსუაა“, რომელსაც ქართველებმა ძველი ტრადიციისამებრ აფხაზები უწოდეს. აღსანიშნავია, რომ მეცნიერთა უმრავლესობა (მათ შორის ნიკო მარი, ივანე ჯავახიშვილი, სიმონ ჯანაშია, ნიკოლოზ ბერძენიშვილი, გიორგი მელიქიშვილი, ლ. ლავროვი, ზურაბ ანჩაბაძე, ედიშერ ხოშტარია-ბროსე) აბაზგ-აფსილებისა და აფსუების ნათესაურ კავშირზე უფრო ამახვილებს ყურადღებას, ვიდრე მათ ეთნიკურ სხვაობაზე[11].

აფხაზთა ანთროპოლოგიაზე საუბრობს ქართველი მეცნიერი მალხაზ აბდუშელიშვილი საკუთარ ნაშრომებში. იგი განიხილავს სამი აფხაზური ანთროპოლოგიური ჯგუფის თავისებურებებს და განსაზღვრავს მათ ადგილს კავკასიელი ხალხის ანთროპოლოგიური ტიპების სისტემაში. მან შეისწავლა ოჩამჩირის, გაგრისა და გუდაუთის რაიონებში მცხოვრები აფხაზები და ასევე მუჰაჯირობის დროს გადასახლებული, დღეს ბათუმის მიდამოებში მცხოვრები აფხაზთა მცირე ჯგუფი. მიხეილ აბდუშელიშვილი ასკვნის, რომ აფხაზთა ეს ოთხივე ჯგუფი ყოველგვარი რეგიონალური თავისებურებების გარეშე ქართული ანთროპოლოგიური ტიპების ვარიაციების ფარგლებში თავსდება. ავტორი აფხაზებს მიაკუთვნებს წინააზიური რასის შავიზღვისპირულ ანთროპოლოგიურ ტიპს და მათ უპირისპირებს ენობრივად მონათესავე ადიღურ ჯგუფს, რომელიც პონტური რასის ადიღურ ნაირსახეობას მიეკუთვნება[113]. აღსანიშნავია, რომ შესაბამისი ჯგუფების კვლევისას ანალოგიურ დასკვნამდე მივიდა აფხაზი ანთროპოლოგი ი. ლადარიაც[11].

შავკანიანი აფხაზები

 
შავკანიანი აფხაზების ოჯახი აძიუბჟიდან. კოვალევსკი «კავკასიის ხალხები», 1914
  მთავარი სტატია: შავკანიანი აფხაზები.

აფხაზთა შორის განსაკუთრებულ ანთროპოლოგიურ ჯგუფს ქმნის ე. წ. „შავკანიანი აფხაზები“, რომლებიც ნეგროიდულ რასას მიეკუთვნებიან. ცხოვრობენ სოფელ აძიუბჟასა და კოდორის მიმდებარე რამდენიმე აფხაზურ სოფელში, ასევე რუსეთსა და ევროპაში. აფრიკული წარმომავლობის ხალხის აფხაზეთში მოსვლასთან დაკავშირებით რამდენიმე ჰიპოთეზა არსებობს. მეცნიერთა ნაწილი ვარაუდობს, რომ ისინი XVII საუკუნეში შარვაშიძეებმა სტამბოლის მონათა ბაზარზე იყიდეს და აფხაზეთში დაასახლეს. მეორე ჰიპოთეზით შავკანიანი აფხაზები ძველი კოლხების შთამომავლები არიან. ცნობებს იმის შესახებ, რომ კოლხები შავგვრემნები იყვნენ და სავარაუდოდ აფრიკიდან (ეგვიპტიდან) მოვიდნენ, ჰეროდოტეს შრომებშიც ვხვდებით. მეცნიერული შესწავლის შედეგად აღმოჩნდა, რომ შავკანიან აფხაზთა ენა ენათესავება ამჰარულ ენას, რაც ეთიოპიელებთან სავარაუდო ეთნიკურ კავშირს უსვამს ხაზს[114][115][116].

გენეტიკა

გენეტიკური მანძილით აფხაზებთან ყველაზე ახლოს მყოფი ეთნიკური ჯგუფი ქართველებია,[117] მათი გენეტიკა თითქმის იდენტურია დასავლეთ ქართველების გენეტიკასთან.[118]

ლიტერატურა

  • მარიამ ლორთქიფანიძე, აფხაზები და აფხაზეთი, თბილისი, 1990
  • გერონტი გასვიანი, აფხაზეთი: ძველი და ახალი აფხაზები, თბილისი, 1998
  • გერონტი გასვიანი, ქართველი მეცნიერები პავლე ინგოროყვას შეხედულებებზე აფხაზეთისა და აფხაზების შესახებ, ივ. ჯავახიშვილის სახ. ისტ. და ეთნოლოგ. ინ-ტი, სულხან-საბა ორბელიანის პედაგოგ უნ-ტი, თბილისი, 2003
  • ეთნოსები საქართველოში, აფხაზები, სტატიის ავტორი გ. ანჩაბაძე, თბილისი, (სტატია „აფსუა“)
  • როლანდ თოფჩიშვილი, კავკასიის ხალხთა ეთნოგრაფია ეთნიკური ისტორია, ეთნიკური კულტურა, აფხაზები, თბილისი, 2007
  • კახა კვაშილავა, ისტორიული სამურზაყანო (XVII-XVIII სს. მიჯნა – 1840 წ.). საკვალიფიკაციო ნაშრომი ისტორიის დოქტორის /Ph.D/ აკადემიური ხარისხის მოსაპოვებლად, თბილისი, 2009
  • ნუგზარ ანთელავა, აფხაზური მითები, რიტუალები, სიმბოლოები. (სტატია „აფსუა“) გვერდი 80 - 81 თბილისი,2006
  • (რუსული) Ш. Нал-Ипа, Апхазы, Сухуми, 1960
  • (რუსული) З. В. Анчабадзе, Очерк энической истории абхазкого народа, Сухуми, 1976
  • (რუსული) И. Г. Антелава. Очерки истории Абхазии XVII – XVIII вв., Сухуми, 1951

რესურსები ინტერნეტში

სქოლიო

  1. ↑ (რუსული) 2003 Census statistics
  2. ↑ ქართული გენეალოგია, აფხაზები საქართველოში
  3. ↑ Abkhaz. Lewis, M. Paul (ed.), 2009. Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Dallas, Tex.: SIL International. Online version
  4. ↑ (2009) Abkhazia Seeking Turkish Recognition of Independence
  5. ↑ (2009) ABKHAZIA’S DIASPORA: DREAMING OF HOME
  6. ↑ 6.0 6.1 6.2 Chirikba, Viacheslav (2003). Abkhaz. Languages of the World/Materials. 119. Munich: LINCOM EUROPA. ISBN 3895861367
  7. ↑ (რუსული) 2002 Census statistics
  8. ↑ Фіно-угри в етнічній структурі українського суспільства
  9. ↑ მეტწილად ირანში მცხოვრებ ქართველებში და აჭარის რამდენიმე სოფელში (იხ. რელიგიის სექცია ამავე სტატიაში).
  10. ↑ 10.0 10.1 (რუსული) Ю. Б.Коряков, Атлас кавказских языков. Москва, 2006, გვ. 24.
  11. ↑ 11.00 11.01 11.02 11.03 11.04 11.05 11.06 11.07 11.08 11.09 11.10 11.11 11.12 11.13 11.14 11.15 11.16 11.17 11.18 11.19 11.20 11.21 11.22 11.23 11.24 11.25 11.26 11.27 11.28 11.29 11.30 11.31 11.32 11.33 11.34 11.35 11.36 11.37 11.38 11.39 11.40 11.41 11.42 11.43 ეთნოსები საქართველოში, აფხაზები, სტატიის ავტორი გ. ანჩაბაძე, თბილისი, 2008. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2012-01-28. ციტირების თარიღი: 2011-01-05.
  12. ↑ (რუსული) К. В. Ломтатидзе, Абхазский язык // Языки народов СССР. Т. 4. Иберийско-кавказские языки. «Наука». Москва, 1967, გვ. 101.
  13. ↑ 13.0 13.1 ს. ჯანაშია, აფხაზთა სამეფოს ისტორიიდან, შრომები, II, თბილისი, 1952, გვ. 306
  14. ↑ (რუსული) Х. С. Бгажба, Из истории письменности в Абхазии, თბილისი, 1967, გვ. 13
  15. ↑ ქართლის ცხოვრება, II, გვ. 58
  16. ↑ 16.00 16.01 16.02 16.03 16.04 16.05 16.06 16.07 16.08 16.09 16.10 16.11 16.12 16.13 16.14 16.15 16.16 16.17 (ქართული ენა), (რუსული), (ინგლისური) მ. ლორთქიფანიძე, აფხაზები და აფხაზეთი, თბილისი, 1990[მკვდარი ბმული]
  17. ↑ (რუსული) Алфавитный список народов обитающих в Российской Империи (Накануне всеобщей переписи). Издание канцелярии комитета министров. СПб., 1895, ст. 5
  18. ↑ (რუსული) О. М. Джапаридзе, Западногрухинская культура, იხ. Очерки истории Грузии, I, тб., 1989. გვ. 119-140.
  19. ↑ (რუსული) Г. М. Меликишвили, К вопросу об этиической принадлежиности населеня древней Грузии, მით. Очерки, გვ. 182-183.
  20. ↑ (რუსული) Т. В. Гамкрелидзе, Вяч. Вс. Иванов. Иидоевропейский язик и индоевропейцы, II, тб., გვ. 907-909
  21. ↑ პ. ინგოროყვა, გიორგი მერჩულე, თბილისი, 1954, გვ. 131 და შემდგომნი
  22. ↑ მ. ინაძე, ანტიკური ხანის შავი ზღვის ჩრდილო-აღმოსავლეთ სანაპიროს მოსახლეობის ეთნიკური შედგენილობის საკითხისათვის, სსსრ მეცნიერებათა აკადემიის საზოგადოებრივ მეცნიერებათა განყოფილების «მოამბე», 1960, №2, გვ. 145-162
  23. ↑ (რუსული) Г. А. Меликишвили, Колхида в VI- IV вв. до и.э. Очерки, I, გვ. 223
  24. ↑ დ. მუსხელიშვილი, საქართველოს ისტორიული გეოგრაფიის ძირითადი საკითხები, I, თბილისი, 1977, გვ. 46.
  25. ↑ (რუსული) Ш. Нал-Ипа, Апхазы, Сухуми, 1960
  26. ↑ (რუსული) З. В. Анчабадзе, Очерк энической истории абхазкого народа, Сухуми, 1976.
  27. ↑ (რუსული) Г. А. Меликишвили, Иаселение юго-восточние Причерноморья в VIII – I вв. до и э. მით. Очерки истории Грузии, I, გვ. 283
  28. ↑ ფლავიუს არიანე, მოგზაურობა შავი ზღვის გარშემო, თარგმანი, გამოკვლევა, კომენტარები და რუკა ნათელი კეჭაღმაძისა, თბილისი, 1961, გვ. 42-45
  29. ↑ პლინუსი, ბუნების ისტორია, VI, 12, SC II, 178, 179
  30. ↑ მ. ინაძე, ანტიკური ხანის შავი ზღვის ჩრდილო-აღმოსავლეთ სანაპიროს მოსახლეობის ეთნიკური შედგენილობის საკითხისათვის, სსრკ მეცნიერებათა აკადემიის საზოგადოებრივ მეცნიერებათა განყოფილების «მოამბე», 1960, №2, გვ. 156
  31. ↑ მ. ინაძე, ანტიკური ხანის შავი ზღვის ჩრდილო-აღმოსავლეთ სანაპიროს მოსახლეობის ეთნიკური შედგენილობის საკითხისათვის, სსრკ მეცნიერებათა აკადემიის საზოგადოებრივ მეცნიერებათა განყოფილების «მოამბე», 1960, №2, გვ. 162
  32. ↑ მ. ინაძე, ანტიკური ხანის შავი ზღვის ჩრდილო-აღმოსავლეთ სანაპიროს მოსახლეობის ეთნიკური შედგენილობის საკითხისათვის, სსრკ მეცნიერებათა აკადემიის საზოგადოებრივ მეცნიერებათა განყოფილების «მოამბე», 1960, №2, გვ. 85
  33. ↑ ქართლის ცხოვრება, I, თბილისი, 1955, გვ. 235
  34. ↑ (რუსული) Д. Л. Мусхелишвили, Историческая география Грузии IV- X вв. Очерки истории Грузии, II Тб., 1988, გვ. 383-386.
  35. ↑ ს. ჯანაშია, ფეოდალური რევოლუცია საქართველოში. // მისივე შრომები, I. თბილისი, 1949. გვ. 68.
  36. ↑ (რუსული) С. Н. Джанашиа, Абхазия в составе Колхидского царства и Лазики. Образование «Абхазского царства» // საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის მაცნე (ისტორიის, ეთნოგრაფიისა და ხელოვნების ისტორიის სერია), №2, 1991. გვ. 39.
  37. ↑ (რუსული)З. В.Анчабадзе, Очерк этнической истории абхазского народа. Сухуми, 1976. გვ. 51-52.
  38. ↑ ჯუანშერი, ქართლის ცხოვრება, I, გვ. 243
  39. ↑ პ. ინგოროყვა, გიორგი მერჩულე, თბილისი, 1954, გვ. 189-218.
  40. ↑ ვ. გუჩუა, ქსე, ტ. 6, გვ. 191, თბილისი, 1983
  41. ↑ ქართლის ცხოვრება. I, გვ. 251
  42. ↑ ივანეს დრასხანაკერტცი, სომხეთის ისტორია, სომხური ტექსტი, ქართული თარგმანი და კომენტარები ე. ცაგარეიშვილისა, თბილისი, 1965, გვ. 38, 109, 119, 257
  43. ↑ ნ. ბერძენიშვილი აფხაზეთის შესახებ // მისივე, საქართველოს ისტორიის საკითხები, ტ. III. თბილისი, 1966
  44. ↑ 44.0 44.1 მ. ლორთქიფანიძე, ეგრის-აფხაზეთი, საქართველოს ისტორიის ნარკვევები, II, თბილისი, 1973, გვ. 422-428
  45. ↑ პ. ინგოროყვა, გიორგი მერჩულე, თბილისი, 1954, გვ. 249
  46. ↑ ისტორიანი და აზმანი შარავანდედთანი, ქართლის ცხოვრება, II, გვ. 33-34.
  47. ↑ (რუსული) Афхазия и абхазцы средневсковых грузинских повествовательных источников. Груз. тексты на русский яхык перевел, предисловнем и примечаниями снабдил Г.А. Амичба, т.б., 1988
  48. ↑ გეორგიკა 5, ბიზანტიელი მწერლების ცნობები საქართველოსშესახებ, თბილისი, 1968, გვ. 46
  49. ↑ გეორგიკა 5, ბიზანტიელი მწერლების ცნობები საქართველოსშესახებ, თბილისი, 1968, გვ. 235
  50. ↑ (რუსული) Повесть времениых лет, II, М., 1950, с. 213
  51. ↑ ქართლის ცხოვრება, I, თბილისი, 1955, გვ. 5
  52. ↑ ნ. ბერძენიშვილი, მცირე შენიშვნა დიდი საკითხის გამო, საქართველოს ისტორიის საკითხები, III, გვ. 278
  53. ↑ ნ. ბერძენიშვილი, მცირე შენიშვნა დიდი საკითხის გამო, საქართველოს ისტორიის საკითხები, III, გვ. 278-279
  54. ↑ (რუსული) И. Г. Антелава, Социально-экономические отношеня в Абхазии в VXI – XVII вв., в книге: Очерки истории Абхзской АССР, I, Сухуми, 1960. გვ 100
  55. ↑ გიულდენშტედტის მოგზაურობა საქართველოში. ტ. 2. გერმანული ტექსტი ქართული თარგმანითურთ გამოსცა და გამოკვლევა დაურთო გ. გელაშვილმა. თბილისი, 1964. გვ. 48
  56. ↑ (რუსული) Новейшие географические и исторические известия о Кавказе, собранные и пополненные Семеном Броневским. Часть первая. Москва, 1823. გვ. 330
  57. ↑ ქართული სამართლის ძეგლები, ი. დოლიძის გამოცემა, III, თბილისი, 1970 გვ. 222
  58. ↑ ქსძ, II, თბილისი, 1965, გვ. 209
  59. ↑ ვახუშტი ბაგრატიონი, ქართლის ცხოვრება, IV, თბ., 1973, გვ. 842, 863
  60. ↑ (რუსული) И. Г. Антелава, Очерки истории Абхазии XVII – XVIII вв., Сухуми, 1951, გვ. 30–34
  61. ↑ ქრონიკები და სხვა მასალა საქართველოს ისტორიისა, შეკრებილი თ. ჟორდანიას მიერ, II თბილისი, 1897, გვ. 261
  62. ↑ არქანჯელო ლამბერტი, სამეგრელოს აღწერა, ლ. ასათიანის რედაქც., თბილისი, 1938, გვ. 120, 158
  63. ↑ ჟან შარდენის მოგზაურობა სპარსეთსა და აღმოსავლეთის სხა ქვეყნებში (ცნობები საქართველოს შესახებ), ფრანგულიდან თარგმნა, გამოკვლევა და კომენტარები დაურთო მზია მგალობლიშვილმა, თბილისი, 1975, გვ. 137
  64. ↑ (რუსული) И. Г. Антелава. Очерки истории Абхазии XVII – XVIII вв., Сухуми, 1951, გვ. 42
  65. ↑ ქსძ, III, გვ. 397, 436
  66. ↑ ქართული სამართლის ძეგლები, III, გვ. 670-671
  67. ↑ თ. ბერაძე, ქსე, ტ. 5, გვ. 462, თბილისი, 1980
  68. ↑ ვახუშტი ბაგრატიონი, ქართლის ცხოვრება, IV, თბ., 1973, გვ. 82
  69. ↑ (რუსული) Ш. Инал-Ипа. абхазы, Сухуми, 1960, с. 36-38
  70. ↑ (რუსული) А. Н. Дьячков-Тарасов. Бзыбская Абхазия, Известня Кавказского отдела Императоского Руского географического общества, XVIII, Тифлис, 1905, გვ. 65
  71. ↑ 71.0 71.1 71.2 ქართული გენეალოგია, აფხაზები. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2016-03-06. ციტირების თარიღი: 2011-02-05.
  72. ↑ (რუსული) Г. А. Дзидзария, Махаджирство и проблемы истории Абхазии XIX столетия, Сухуми, 1982, გვ. 373
  73. ↑ (რუსული) Н. Лакоба. Статьи и речи, Сухуми, 1987
  74. ↑ აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკის მთავრობა, ოფიციალური საიტი, ისტორია
  75. ↑ GEORGIA/ABKHAZIA: VIOLATIONS OF THE LAWS OF WAR AND RUSSIA'S ROLE IN THE CONFLICT
  76. ↑ 76.0 76.1 აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკის მთავრობა, ოფიციალური საიტი, მოსახლეობა
  77. ↑ (რუსული) К. Д. Мачавариани, Абхазские вина // Его же, Очерки и рассказы (Из наблюдений разных годов). Батум, 1909, გვ. 116
  78. ↑ (რუსული) Ф.Ф. Торнау, Воспоминания кавказского офицера, Москва, 2000, გვ. 85
  79. ↑ (რუსული) Статистический взгляд на Абхазию // «Тифлисские ведомости».№24, 25 и 26’1831, გვ. 324
  80. ↑ (რუსული) Клапрот Генрих-Юлиус. Путешествие по Кавказу и Грузии, предпринятое в 1807-1808 гг. //Адыги, балкарцы и карачаевцы в известиях европейских авторов XIII-XIX вв. / Составление, редакция переводов, введение и вступительные статьи к текстам В.К.Гарданова. Нальчик, 1974, გვ. 266
  81. ↑ ჟაკ ფრანსუა გამბა. მოგზაურობა ამიერკავკასიაში, ფრანგულიდან თარგმნა, კომენტარები დაურთო მზია მგალობლიშვილმა. თბილისი, 1987, გვ. 89
  82. ↑ Т. Н. Берадзе, Мореплавание и морская торговля в средневековой Грузии. Тбилиси, 1989, გვ. 177
  83. ↑ Акты, собранные Кавказской Археографической комиссиею. Том IV. Тиф- лис,1870, გვ. 450.
  84. ↑ (რუსული) Ш. Д. Инал-ипа, Абхазы (историко-этнографические очерки), Сухуми, 1960. გვ. 334
  85. ↑ (რუსული) Ш. Д. Инал-ипа, Абхазы. В разделе: «Народы Грузинской ССР»/ /Народы Кавказа. II. Москва, 1962, გვ. 405
  86. ↑ 86.0 86.1 86.2 86.3 86.4 86.5 როლანდ თოფჩიშვილი, კავკასიის ხალხთა ეთნოგრაფია ეთნიკური ისტორია, ეთნიკური კულტურა, აფხაზები, თბილისი, 2007, გვ. 213[მკვდარი ბმული]
  87. ↑ ი. ტაბაღუა, საქართველო ევროპის არქივებსა და წიგნთსაცავებში, III, თბილისი, 1987, გვ. 169-171
  88. ↑ ი. ტაბაღუა, საქართველო ევროპის არქივებსა და წიგნთსაცავებში, III, თბილისი, 1987, გვ. 154
  89. ↑ ი. ტაბაღუა, საქართველო ევროპის არქივებსა და წიგნთსაცავებში, III, თბილისი, 1987, გვ. 169
  90. ↑ არქანჯელო ლამბერტი, სამეგრელოს აღწერა, ლ. ასათიანის რედაქც., თბილისი, 1938, გვ. 168
  91. ↑ ლამბერტი, დონ არქანჯელო. სამეგრელოს აღწერა. გამოსაცემად მოამზადა და წინასიტყვაობა დაურთო პროფ. ილ. ანთელავამ. თბილისი, 1991, გვ. 28
  92. ↑ 92.0 92.1 ილ. ტაბაღუა, საქართველო ევროპის არქივებსა და წიგნსაცავებში /XIII-XX სს. პირველი მეოთხედი/. ტ. III (1628-1633). თბილისი, 1987, გვ. 170
  93. ↑ ევლია ჩელების «მოგზაურობის წიგნი». თურქულიდან თარგმნა, კომენტარები და გამოკვლევა დაურთო გ. ფუთურიძემ. ნაკვ. I, ქართული თარგმანი. თბილისი, 1971, გვ. 103
  94. ↑ ჟაკ ფრანსუა გამბა, მოგზაურობა ამიერკავკასიაში. ფრანგულიდან თარგმნა, კომენტარები დაურთო მ. მგალობლიშვილმა. ტ. I, თბილისი, 1987, გვ. 88
  95. ↑ (რუსული) Краткое обозрение Имеретии, Гурии, Мингрелии и Абхазии, сочиненное Его И. В. по квартирмейстерской части кап. Энсгольмом, 1819 г
  96. ↑ ვახუშტი ბატონიშვილი, აღწერა სამეფოსა საქართველოსა // ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ, თბილისი, 1973, გვ. 786
  97. ↑ პ. ინგოროყვა, გიორგი მერჩულე, თბილისი, 1954, გვ. 249
  98. ↑ ევლია ჩელების «მოგზაურობის წიგნი». თურქულიდან თარგმნა, კომენტარები და გამოკვლევა დაურთო გ. ფუთურიძემ. ნაკვ. I, ქართული თარგმანი. თბილისი, 1971, გვ. 106
  99. ↑ ევლია ჩელების «მოგზაურობის წიგნი». თურქულიდან თარგმნა, კომენტარები და გამოკვლევა დაურთო გ. ფუთურიძემ. ნაკვ. I, ქართული თარგმანი. თბილისი, 1971, გვ. 101
  100. ↑ ევლია ჩელების «მოგზაურობის წიგნი». თურქულიდან თარგმნა, კომენტარები და გამოკვლევა დაურთო გ. ფუთურიძემ. ნაკვ. I, ქართული თარგმანი. თბილისი, 1971, გვ. 100
  101. ↑ ლამბერტი, დონ არქანჯელო. სამეგრელოს აღწერა. გამოსაცემად მოამზადა და წინასიტყვაობა დაურთო პროფ. ილ. ანთელავამ. თბილისი, 1991, გვ. 12
  102. ↑ (რუსული) П. Жузе, Грузия в XVII столетии по изображению патриарха Макария. Казань, 1905, გვ. 43
  103. ↑ კ. ოკუჯავა, აფხაზეთი XVII საუკუნეში. თბილისი, 2002, გვ. 127
  104. ↑ ანტიოქიელი მაკარი. ცნობები საქართველოს შესახებ, – წგნ.: არმაღანი. აღმოსავლური მწერლობის ნიმუშები. შემდგენელი მ. თოდუა. თბილისი, 1982, გვ. 110-111
  105. ↑ ჯ. გამახარია, აფხაზეთი და მართლმადიდებლობა (I ს. – 1921 წ.). თბილისი, 2005, გვ. 251
  106. ↑ ნ. ასათიანი, მასალები მე-17 საუკუნის საქართველოს შესახებ. თბილისი, 1973, გვ. 75
  107. ↑ კ. ოკუჯავა, აფხაზეთი XVII საუკუნეში. თბ., 2002, გვ. 127
  108. ↑ (რუსული) Николай Витсен о черкесах и абхазах (1692 г.), – წგნ.: Дж. Гамахария, Б. Гогия. Абхазия – историческая область Грузии (историография, документы и материалы, комментарии). С древнейших времен до 30-х годов XX века. Тб., 1997, გვ. 268
  109. ↑ ბატონიშვილი ვახუშტი. აღწერა სამეფოსა საქართველოსა, – ქართლის ცხოვრება. ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით ს. ყაუხჩიშვილის მიერ. ტ. IV. თბილისი, 1973, გვ. 786
  110. ↑ კახა კვაშილავა, ისტორიული სამურზაყანო (XVII-XVIII სს. მიჯნა – 1840 წ.). საკვალიფიკაციო ნაშრომი ისტორიის დოქტორის /Ph.D/ აკადემიური ხარისხის მოსაპოვებლად, თბილისი, 2009, გვ. 48
  111. ↑ სეპარატისტულ აფხაზეთში ახალგაზრდობა მასობრივად ისლამის მიღებას იწყებს / Presage.tv
  112. ↑ როლანდ თოფჩიშვილი, კავკასიის ხალხთა ეთნოგრაფია ეთნიკური ისტორია, ეთნიკური კულტურა, აფხაზები, თბილისი, 2007, გვ. 215[მკვდარი ბმული]
  113. ↑ (რუსული) М. Г. Абдушелишвили, Антропология древного и современного населеня Грузии, Тб., 1964
  114. ↑ (რუსული) ა. კტოროვა პუშკინის ამოცანა დაარქივებული 2011-05-24 საიტზე Wayback Machine. — 15 сентября 2002 года.
  115. ↑ (რუსული) ზ. რიხტერი ხევსურეთსა და აფხაზეთში
  116. ↑ (ინგლისური) A. Blakely, Russia and the Negro: Blacks in Russian History and Thought — Howard University Press. — 1989. — P. 201. — ISBN 978-0-88258-175-0
  117. ↑ Bitadze, L. "Anthropological History of Abkhazians" (PDF). Iv.Javakhishvili INSTITUTE OF HISTORY. AND ETHNO. Retrieved 27 March 2022.
  118. ↑ Peltzer, Alexander. "Inferring genetic origins and phenotypic traits of George Bähr, the architect of the Dresden Frauenkirche" Research Gate. Retrieved 8 April 2022.
მოძიებულია „https://ka.wikipedia.org/w/index.php?title=აფხაზები&oldid=4712668“-დან