ვიკიპედია

აფხაზეთი

საქართველოს ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარე
ტერმინს „აფხაზეთი“ აქვს სხვა მნიშვნელობებიც, იხილეთ აფხაზეთი (მრავალმნიშვნელოვანი).

აფხაზეთი (აფხ. Аԥсны [აფსნჷ]) — საქართველოს ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარე, ქვეყნის ჩრდილო–დასავლეთით, შავი ზღვის აღმოსავლეთ სანაპიროზე, დღეს ავტონომიური რესპუბლიკის სტატუსით, უკავია 8,7 ათ. კვ.კმ. ტერიტორია მდინარეებს ენგურსა და ფსოუს შორის. ოკუპირებულია რუსეთის ფედერაციის შეიარაღებული ძალების მიერ [1993 წლიდან. საქართველოს კანონი ოკუპირებული ტერიტორიების შესახებ ადგენს ტერიტორიაზე განსაკუთრებულ სამართლებრივ რეჟიმს. იმართება მარიონეტული დე ფაქტო ხელისუფლების მიერ. მისი დამოუკიდებლობა აღიარა რუსეთმა და სხვადასხვა გარიგებების სანაცვლოდ ნიკარაგუამ, ვენესუელამ და ნაურუმ. ჩრდილოეთით ესაზღვრება რუსეთის ფედერაციას, სამხრეთ-აღმოსავლეთით საოკუპაციო ხაზი გადის სამეგრელო-ზემო სვანეთის მხარის ადმინისტრაციული საზღვრის გასწვრივ.

აფხაზეთი

რიწა
კუთხის ცენტრი სოხუმი
ქვეყანა საქართველო
რეგიონი აფხაზეთის ავტ. რესპ.
მუნიციპალიტეტი 4
ფართობი 4 913
მოსახლეობის რაოდენობა 102 000

ისტორიული გეოგრაფია

აფხაზეთი მდინარე ენგურიდან მაცესტამდე (უბიხეთის საზღვრამდე) დასახლებული იყო აფხაზურენოვანი ტომებით, რომელიც აერთიანებდა რამდენიმე ისტორიულ ოლქს: საძენი (ანუ ჯიქეთი), ბზიფი, გუმა, შუა სოფელი, სამურზაყანო და წებელდა-დალი. აფხაზეთი, როგორც პოლიტიკური ერთეული, სხვადასხვა ეპოქაში სხვადასხვა ტერიტორიას მოიცავდა და მისი საზღვრები არასდროს ემთხვეოდა ეთნიკურ აფხაზეთს, ე. ი. აფხაზური ტომებით დასახლებულ მიწებს.

აფხაზები

ისტორიული აფხაზეთის ტერიტორიაზე სახლობდნენ აფხაზური ტომები. თითოეული ტომი წარმოდგენილი იყო საკუთარი დიალექტით. 1864 წელს კავკასიის ომის შემდეგ აფხაზური ტომების უმრავლესობა, უბიხებსა და ჩერქეზებთან ერთად გადაასახლეს ოსმალეთის იმპერიაში.

ბუნება

რელიეფი

გეომორფოლოგიურად აფხაზეთი ძირითადად მთაგორიანი რეგიონია. დაახლოებით 74 % მთებსა და მთისწინეთს უჭირავს, დანარჩენი — ვაკე-დაბლობებს. მთიან ნაწილში სტრუქტურულ-დენუდაციური ქედები და მათ შორის მოქცეული ტექტონიკურ-ეროზიული ხეობები ჭარბობს. ქედებიდან უდიდესია ჩრდილო-დასავლეთიდან სამხრეთ-აღმოსავლეთისკენ გადაჭიმული კავკასიონის მთავარი წყალგამყოფი ქედი. ქედის მთავარი მწვერვალებია: აგეფსთა (3257 მ), ფსიში (3970 მ), ერწახვი (3910 მ), დომბაიულგენი (4046 მ), გვანდრა (3985 მ). ასევე კლუხორისა (2781 მ) და მარუხის (2746 მ) უღელტეხილები. ქედის ამგებელ კამბრიულისწინა კრისტალურ და პალეოზოურ მეტამორფულ ქანებზე ძველი და თანამედროვე მყინვარული ფორმებით მდიდარი ალპური რელიეფი სჭარბობს. მთავარი ქედი ციცაბოდ ეშვება მდინარეების საკენის, ჩხალთისა და ბზიფის ტექტონურ-ეროზიული ხეობებისაკენ. აფხაზეთის მთიანი შუა ნაწილი უჭირავს კავკასიონის გვერდით ქედებს: გაგრის, ბზიფის, კოდორისა და სვანეთ-აფხაზეთის ქედებს, რომლებსაც თავის მხრივ, მრავალი განშტოება აქვთ. გაგრის მერიდიანულ ქედზე, რომელიც მდინარეების გაგრიფშისა და ჟოეკვარის ხეობებს ბზიფის ხეობისაგან გამოყოფს, უხვადაა განვითარებული რელიეფის კარსტული ფორმები. აფხაზეთის თითქმის ცენტრალური ნაწილი ბზიფის სუბგანედურ ქედს (მწვ. კაპიშისტრა 3156 მ) მდინარეების კოდორის, ხიფსთის, ააფსთის, გუმისთის, კელასურისა და ბზიფის აუზების წყალგამყოფს უჭირავს. ქედის დასავლეთ ნაწილი კირქვებითაა აგებული და რელიეფის კარსტული ფორმებით ხასიათდება, აღმოსავლეთი ნაწილი პორფირიტულია, ჭარბობს მთა-ხეობათა ეროზიული და გლაციალური ფორმები. აფხაზეთის შუა, მთიანი ზოლის აღმოსავლეთი ნაწილი მდინარეების კოდორისა და ენგურის ღრმა ხეობებს შორის აღმართულ კოდორისა და სვანეთ—აფხაზეთის ქედებს უჭირავს. მწვერვალი ხოჯალის (3309 მ) დასავლეთით მდებარე კოდორის ქედი შედარებით დაბალია და თანამედროვე მყინვარებს მოკლებული. მწვერვალ ხოჯალის ჩრდილო-აღმოსავლეთით აზიდული სვანეთ-აფხაზეთის ქედი კი გაცილებით მაღალია (მწვერვალები მოგუაშირხა — 3847 მ, ხარიხრა — 3710 მ) და მარადი თოვლითა და მყინვარებით არის დაფარული. ამ ქედის ყველაზე მოხერხებული უღელტეხილია ხიდა (2633 მ), რომელიც აფხაზეთს ზემო სვანეთთან აკავშირებს. სვანეთ-აფხაზეთის ქედი ტიპური ალპური რელიეფით ხასიათდება, კოდორის ქედს კი უმეტესად ნაზი რელიეფი აქვს. აქ უკიდურეს დასავლეთ კირქვულ ნაწილში კარსტული რელიეფია განვითარებული.

მთიანი აფხაზეთი გამოირჩევა ზედაპირის ეროზიული დანაწევრების დიდი სიღრმით. გასწვრივი ტექტონურ-ეროზიული ხეობები შედარებით განიერი და დამრეცია, განივი კი ვიწრო და დახრილი. ბევრგანაა კანიონი და კლდეკარი. აფხაზეთის კავკასიონის სამხრეთ კალთაზე გადაჭიმულია რთული აგებულების მთისწინეთის ზოლი, რომელიც მკვეთრად დანაწევრებული გორაკ-ბორცვიანი, სერებიანი და ტაფობებიანი რელიეფით გამოირჩევა. გავრცელებულია რელიეფის ტექტონურ-ეროზიული, კარსტული და მეწყრული ფორმები, აგრეთვე ზღვიური და მდინარული ტერასები. მთისწინეთში გამოიყოფა კირქვებით აგებული კარსტული (გაგრის, ახალი ათონის, სოხუმის, წებელდის) და არაკარსტული, ზოგან დამეწყრილი (განთიადის, მიუსერის, ეშერის და სხვა) უბნები. მთისწინეთს შავი ზღვის სანაპიროს გასწვრივ აკრავს ალუვიური ვაკე-დაბლობები, რომლებიც ზღვისაგან დიუნებით არის გამოყოფილი. სოხუმის ჩრდილო-დასავლეთით ვაკე-დაბლობს მცირე ტერიტორია უჭირავს, სამხრეთ აღმოსავლეთით კი თანდათანობით განვითარდება (სამურზაყანოს დაბლობი). აფხაზეთის სანაპირო ზოლი სწორხაზოვანია. აღსანიშნავია სოხუმისა და გაგრის უბეები, ბიჭვინთისა და სოხუმის კონცხები.

გეოლოგიური აგებულება და სასარგებლო წიაღისეული

აფხაზეთი მოიცავს კავკასიონის სამხრეთი ფერდობის ნაოჭა სისტემისა და საქართველოს ბელტის დასავლეთ ნაწილების სტრუქტურებს. აქ წარმოდგენილია კამბიულისწინა, პალეოზოური, მეზოზოური და კაინოზოური ასაკის ქანები. კამბიულისწინ მეტამორფოზული ქანები ტერიტორიულად ჩრდილოეთ ნაწილშია გაშიშვლებული. პალეოზოური ასაკის ქანები — მეტამორფული ფიქლები, გრანიტოიდები, იშვიათად მარმარილო — გაშიშლებულია აგრეთვე ჩრდილოეთ ნაწილში, კავკასიონზე. ეს ქანები ინტენსიურად დეფორმირებული და დაწყვეტილია. მდინარეების ბზიფისა და კოდორის სათავეები ძირითადად ძლიერ დანაოჭებული ქვედაიურული შავი თიხაფიქლებითა და შუაიურული ვულკანური ქანებითაა აგებული. შუაიურული ასაკისაა აგრეთვე ქალაქ ტყვარჩელის მიდამოები, მდინარეების ფსოუსა და ბზიფის აუზების ქვანახშირის შემცვლელი თიხები და ქვიშაქვები. ზედაიურული ასაკის ქანები უმთავრესად რიფული კირქვებით არის წარმოდგენილი და აფხაზეთის ცენტრალურ ნაწილშია გავრცელებული. აღმოსავლეთით კირქვებს ცვლის თაბაშირიანი ფერადი თიხები და ქვიშაქვები, ხოლო ჩრდილოეთით თიხები, ქვიშაქვები დათხელშრეებრივი კირქვები. აფხაზეთის სამხრეთ ნაწილში გავრცელებული ცარცული და პალეოცენურ-ეოცენური ქანები ძირითადად კირქვებით და მერგელებით არის წარმოდგენილი, ხოლო ოლიგოცენური და ნეოგენური ასაკის ნალექები — ქვიშაქვებით, თიხებით და კონგლომერატებით. ეს უკანასკნელი შედგება კავკასიონის ამგებელი ქანების გადანარეცხი მასალებისაგან. აფხაზეთის სამხრეთ ნაწილში ზედაიურული, ცარცული, პალეოგენური და ნეოგენური ასაკის ქანები სუსტად არის დანაოჭებული. აფხაზეთი გეოლოგიურ აგებულებაში მნიშვნელოვანი როლი უჭირავს მეზოზოური ასაკის მაგმურ ქანებს (კარდივაჩის, სანჩარის, ლაბის, კელასურისა და გორაფის გრანიტოიდები და დიორიტები; ზედაიურული ასაკის დიაბაზის შრეძარღვები).

აფხაზეთის წიაღისეულიდან აღსანიშნავია ტყვარჩელისა და ბზიფის ქვანახშირის საბადოები, მდინარე ბზიფის სათავეში ვერცხლისწყლის საბადო. ბევრგანაა ტყვიის, თუთიის, სპილენძისა და სხვა ლითონების მადანგამოვლინებები. არალითონური წიაღისეულიდან გვხვდება ძირითადად ბარიტი (ბზიფის, კოდორის, მოქვისა და ააფსთის ხეობებში) და თაბაშირი, ხოლო საშენი და შესამოსი მასალიდან კირქვა, სააგურე თიხა, სერპენტინიტი, დიაბაზი და დიორიტი. განსაკუთრებით უხვად არის სამკურნალო მინერალური წყლები-ნახშირორჟანგიანი მინერალური წყაროები მდინარეების კოდორის, საკენის, გვანდრის, ჩხალთის ბზიფის, ავადჰარისა და სხვა ხეობებში, ხოლო თერმული სამკურნალო წყლები ტყვარჩელის, სოხუმის, ახალი ათონისა და გაგრის მიდამოებში.

ჰავა

აფხაზეთში ჰავის ტიპები სიმაღლებრივი ზონების სახითაა გავრცელებული: ზღვის ნოტიო სუბტროპიკული ჰავა თბილი ზამთრითა და ცხელი ზაფხულით (ზ. დ. 300-400 მ-მდე); ნოტიო ჰავა ზომიერად ცივი ზამთრითა და ხანგრძლივი თბილი ზაფხულით (300-400 მ--დან 1000-1100 მ-მდე); ნოტიო ჰავა ცივი ზამთრითა და ხანგრძლივი გრილი ზაფხულით (1000-1100 მ-იდან 2000-2100 მ-მდე); მაღალმთის ნოტიო და გრილი ჰავა (2000-2100 მ-იდან 2800-2900 მ-მდე) და მაღალმთის ნივალური ჰავა (2800-2900 მ ზევით). ჰაერის საშუალო წლიური ტემპერატურა ვაკედაბლობზე 13.9-იდან 15 °C-მდე მერყეობს, გორაკ-ბორცვიან მთისწინეთში არის 13-14 °C, ხოლო მთებში, 2600 მ სიმაღლეზე, 0 °C; აფხაზეთის კავკასიონის უფრო მაღალ მთებში -9, -10 °C-მდე ეცემა. ყველაზე თბილი თვის (ივლისი-აგვისტო) საშუალო ტემპერატურა უმაღლეს მტებზე 0 °C-ზე დაბალია, სოხუმში კი 24.5 °C აღწევს. ყველაზე ცივი თვის საშუალო ტემპერატურა სანაპიროზე 6 °C აღემატება. 500-600 მ-მდე იანვრის საშუალო ტემპერატურა ყველგან 0 მაღალია, ამიტომ იგი სუბტროპიკულ სარტყელს მიეკუთვნება. ზემოთ ტემპერატურა კლებულობს და აფხაზეთის კავკასიონის თხემზე -18, -19 °C-მდე ეცემა. ჰაერის აბსოლუტური მაქსიმალური ტემპერატურაა 40-იდან 10-15 °C-მდე, აბსოლუტური მინიმალური შესაბამისად -13-დან -35 °C-მდე. მკვეთრია ტემპერატურის რყევა მთათაშუა ქვაბულებში, სადაც აღნიშნება ტემპერატურული ინვერსიები. 500-600 მ სიმაღლეზე აქტიური სავეგეტაციო პერიოდის ხანგრძლივობა 200 დღემდე გრძელდება, ხოლო 10 °C-ზე მაღალი ტემპერეტურათა ჯამი 3000-3500° აღწევს, რაც სავსებით საკმარისია ბუნებრივი და კულტურული სუბტროპიკული მცენარეებისათვის. აფხაზეთი მდიდარია ატმოსფერული ნალექებით, მაგრამ იგი არათანაბრადაა განაწილებული როგორც ცალკეულ რაიონებს შორის, ისე წლის სეზონების მიხედვით. სანაპირო ზოლში საშუალოდ წლიურად 1310 მმ-იდან 1500-1550 მმ-მდე ნალექი მოდის. მთისწინეთსა და მთებში ნალექების რაოდენობა მატულობს: დურიფში (250 მ) — 1980 მმ, გაგრის ქედზე (1644 მ) — 2280 მმ, ავადჰარარაში (1600 მ) — 2480 მმ; ბზიფისა და კოდორის ქედების სამხრეთ კალთებზე 3000 მმ აღემატება. შედარებით ნაკლები ნალექი მოდის მთათაშორის ქვაბულებში (1500-1800 მმ). ნალექების მაქსიმუმი ზამთარშია მინიმუმი ზაფხულში. ამ მხრივ იგი ხმელთაშუა ზღვის ჰავის ტიპს ემსგავსება, ზამთარში ნალექების მნიშვნელოვანი ნაწილი თოვლის სახით მოდის. თოვლის საფარის სისქე ზღვისპირა ზოლში 10 სმ, მთებში კი 2-4 მ-ზე მეტია.

შიგა წყლები

აფხაზეთის მდინარეთა ქსელი ხშირია. მთავარი მდინარეები კოდორი, ბზიფი, ღალიძგა, გუმისთა მოქვი და სხვები მიეკუთვნებიან შავი ზღვის აუზს. სასაზღვრო მდინარეებია ენგური და ფსოუ. მდინარეებზე ბევრი წყალვარნილი და ჭორომია, ახასიათებთ სწრაფი დინება, შესართავებთან ქმნიან მცირე დელტებს. მთავარი მდინარეები შერეული საზრდოობისაა: ზ. დ. 2000 მ-მდე უმთავრესად წვიმის წყლით, ზემოთ — თოვლისა და ყინულის დნობის წყლით. მიწისქვეშა წყლებით საზრდოობის როლი დიდია კარსტულ ზონაში. დონეების მაქსიმუმი გაზაფხულზე და ზაფხულის დასაწყისშია, მინიმუმი — ზამთარში. დროგამოშვებით იცის წყალმოვარდნები. შედარებით მუდმივი დონით გამოირჩევიან კარსტული მიწისქვეშა მდინარეები. აფხაზეთში ბევრი ტბაა: რიწა, ადუედა, აძიჟი, დერიკვარაძიში, ყვარაში, პატარა რიწა, ამტყელი, ცისფერი ტბა და სხვა. ისინი მაღალ მთებშია განლაგებული, უმეტესად მყინვარული და კარსტული წარმოშობისაა. ზღვისპირა ვაკე დაბლობზე ლაგუნური (ინკითის, ბებესირის, პაპანწყვილის) და ნამდინარევი ტბებია. ზოგი ტბა დონისა და სარკის ფართობის მკვეთრი ცვლილებადობით ხასიათდება. ტბების ნაწილი მდიდარია იქთიოფაუნით. ზღვისპირა ვაკე-დაბლობზე არის ჭაობები, რომელთა ნაწილი ამოშრობილია ან ამოშრობის პროცესშია. აფხაზეთის მაღალმთიან ნაწილში 376 მყინვარია (ფართობი დაახლოებით 70 კმ²), რომელთაგან მხოლოდ ხუთია პირველი თანრიგის.

ნიადაგები

აფხაზეთის ზღვისპირა ვაკედაბლობებზე ალუვიური და ჭაობიანი ნიადაგები ჭარბობს. ჭარბტენიან ვაკე-დაბლობებზე ჭაობიანი და ტორფიან-ჭაობიანი ნიადაგებია, რომლებიც ტიპურად გამოხატულიაგალის რაიონის ზღვისპირაზოლში. უკეთ დრენირებულ დამრეც ვაკე-დაბლობებზე ეწერი და ალუვიური კარბონატული ნიადაგებია გაბატონებული. გორაკ-ბორცვიან მთისწინეთში ვულკანოგენური ქანების გამოფიტვის პროდუქტებზე, ყვითელმიწები და წითელმიწებია, კირქვებისა და მერგელების გამოფიტვის პროდუქტებზე — ნეშომპალა-კარბონატული ნიადაგები. ეს ნიადაგები ხელსაყრელია ჩაის, ციტრუსების, ვაზისა და სხვა კულტურებისათვის. აფხაზეთის ტერიტორიის დიდი ნაწილი ტყეების ნიადაგებს უკავიათ. ისინი ქვედა, კირქვებით აგებულ, ზონაში წარმოდგენილია ნეშომპალა-კარბონატული, ხოლო არაკირქვულ ზონაში — საშუალო და მცირე სისქის ტყის ყომრალი ნიადაგებით. ზედა ზონაში ტყის ზედა სარტყელის კორბონატული ან ღია და გაეწრებული ტყის ყომრალი ნიადაგებია. სუბალბურ ზონაში კორდიანი და კორდიან-ტორფიანი მთის მდელოს ნიადაგებია, ხოლო ალპური მდელოების ზონაში — პრიმიტიული, მცირე სისქის კორდიან-ტორფიანი მთის მდელოს ნიადაგები. მცირე უბნების სახით თითქმის ყველა ზონაში გვხვდება ძლიერ ჩამორეცხილი და სუსტად განვითარებული ნიადაგები.

მცენარეული საფარი

აფხაზეთში 2000-ზე მეტი სახეობის მცენარეა, მათ შორის 150 სახეობის ხე და ბუჩქოვანი მცენარე. მცენარეულობა მდიდარია ენდემებით და რელიქტებით გავრცელების მხრივ ქმნიან მკაფიოდ გამოხატულ სიმაღლებრივ ზონებს. ზღვისპირა დიუნურ ზოლში იზრდება ფსამოფილური მცენარეულობა: რძიანა, ლურჯი ნარი, ზღვის სალათა, ზღვის შროშანა, ისლი და სხვა. ურო ღრმად მათ ქსერომიფოტული ბუჩქნარები (ძეძვი, კუნელი, ზღმარტლი, მაყვალი) ენაცვლება. ბიჭვინთის კონცხი შემოსილია ქსერომორფული ბუჩქნარებიანი რელიქტური ბიჭვინთის ფიჭვისკორომებით, რომლებიც ნაკლებადაა გამოცხადებული. ტენიან ვაკე-დაბლობებზე და მდინარისპირა ჭალებში ჭარბობს მურყნარი, რომელშიც შერეულია თუთა, იფანი, რელიქტური ლაფანი და სხვა. ჭარბტენიან უბნებში იზრდება ლელი, ჭილი, ისლი, წყლის ბაია, ჭარბობს ზამბახი; აქა იქ გვხვდება ტორფიანი ჭაობებიც. გორაკ-ბორცვიანიმთისწინეთი და მთების ქვედა კალთები (600-700 მ-მდე) მეზოფილურ კოლხურ ტყეებს უჭირავს. მთავარი ჯიშებია მუხა, რცხილა, წავლი, წიფელი, იფანი, ცაცხვი, მურყანი. მდიდარია გარეული ხეხილით (ლეღვი, პანტა, მაჟალო, ხურმა, ზღმარტლი, ტყემალი). ქვეტყეში იზრდება მარადმწვანე (შქერი, წვავი, ბაძგი, ბზა) და ფოთოლმცვივანი (თხილი, იელი, მოცვი) ბუჩქოვანები. ნოტიო ხეობებში გვხვდება რელიქტური უთხოვარი, ხშირია ლეშამბო: ეკალღიჭი, სურო, ღვეტკეცი, უსურვაზი, ზღვისპირა ვაკე-დაბლობებისა და გორაკ-ბორცვიანი მთისწინეთების ბუნებრივი მცენარეულობა მკვეთრად სახეშეცვლილია, უმეტესად გაჩეხილია. ამჟამად ჭარბობს მეორეული დაჯგუფებები და კულტურული ნაკვეთები: ბაღები, ბოსტნები, ჩაისა და ციტრუსოვანთა პლანტაციები. აფხაზეთის ტერიტორიის დაახლოებით 55% ტყით არის შემოსილი. დაბალმთიან ზონაში გავრცელებულია წიფლნარი, მასთან ერთად იზრდება რცხილა, წაბლი, ცაცხვი, ნეკერჩხალი, სოჭი და სხვა. ქვე-ტყეში ხშირია ბზა, თაგვისარა, შქერი, წყავი და მოცვი. საშუალმთიან ზონაში შერეული ტყეებია გაბატონებული. აქ ტიპურია წიფლნარ-სოჭნარი და წიფლნარ-ნაძვნარი, გვხვდება ნაძვნარ-სოჭნარიც. წიფლნარი ზოგან ტყის ზედა საზღვრამე ადის. მთის ტყეებს ზემოთ სუბალპური ტანბრეცილა ტყეების, ბუჩქნარებისა და მაღალბალახეულობის ზოლი აკრავს. სუბალპური ტყეები ძირითადად შედგება მთის ნეკერჩხლისა და არყის ტანბრეცილა ხეებისაგან. ბუჩქოვანებიდან იზრდება ღვია, მოცვი, დეკა, ასკილი, მაღალბალახეულში ნაირბალახი ჭარბობს. სუბალპური მაღალბალახეულობა ზემოთ თანდათანობით გადადის სუბალპურ მდელოებში, სადაც ფართოდაა გავრცელებული ანგელოზა, დეზურა, ტილჭირი, კატაბალახა, კენკეშა, თივაქასრა და სხვა. მაღალი ქედების თხემები (2200-2800) უჭირავს ალპურ მდელოებს, რომლებიც ქვედა ნაწილში ქმნიან მთლიან საფარს, ზემოთ კი — ცალკეულ „ხალიჩებს“. ძარბობს კობრეზია, ნაღველა, ქვატეხია, წივანა, ბაია, ბუჩქისძირა, აფხაზეთის კირქვიანი ქედების სუბალპური და ალპური მდელოები მდიდარია მცენარეტა ენდემური სახეობებით. მაღალმთის მდელოები წარმოადგენს საზაფხულო საძოვრებს. აფხაზეთი მდიდარია ძვირფასმერქნიანი, სამკურნალო ნაყოფის მომცემი, საკვებად ვარგისი, თაფლოვანი და მთრიმლავი მცენარეებით.

ცხოველთა სამყარო

აფხაზეთის ტერიტორიაზე გვხვდება როგორც ბარისა და მთის ტყის, ისე მაღლმთის ცხოველთა სახეობები. სუბალპურ და ალპურ მდელოებზე ბინადრობს ჯიხვი და არჩვი, რიწის ტყეებში ცხოვრობს კავკასიური ირემი. მრავალგანაა შველი, გარეული ღორი. XX საუკუნის დასაწყისში მოისპო კავკასიური დომბა. ფართოდაა გავრცელებული მგელი, ტურა, მელა, მაჩვი, კვერნა (თეთრყელა და ყვითელყელა), დედოფალა; ზოგან გვხვდება წვავი, ჩრდილო-დასავლეთ ნაწილში — ევროპული წაულა. ტყეებში ბინადრობს მურა დათვი, ფოცხვერი და ტყის კატა. ახლო წარსულში იყო ამიერკავკასიური ჯიქიც. ბევრია კურდღელი, კავკასიური ციყვი, ალთაური ციყვი (აკლიმატიზებულია), ძილგუდა ტყის დათვი, ყვითელყელა თაგვი, ჩია თაგვი, ბუჩქნარისა და ჩვეულებრივი მემინდვრია, აკლიმატიზებულია ნუტრია. მრავალგანაა ცხვირნალა, მღამიობი, პონტური ზღარბი, თეთრმუცელა კბილთეთრა, დიდი კბილთეთრა და სხვა.

ფრინველებიდან მაღალ მთებში ბინადრობს კავკასიური შურთხი, კავასიური როჭო, მაღრანი, ალპური ჭკა, ბევრია მწყერი, ტყის ქათამი, ყურყუმელა, იხვი, თოლია, ყანჩა ოფოფი, ნამგალა, ძერა, ქორი, მიმინო, არწივი, ორბი, ბატკანძერი, ბუ, ზარნაშო, ყვავი, ყორანი, მოლაღური, სკვინჩა და სხვა.

ქვეწარმავლებიდან გვხდება ხვლიკი, ბოხმეჭა, სპილენძა, გრძელი მცურავი, კავკასიური გველგესლა, ჭაობის კუ და სხვა.

ამფიბიებიდან: გომბეშო, ტყის ბაყაყი, ვასაკა, ტრიტონი დასხვა.

მდინარეებსა და ტბებში არის კალმახი, კოლხური წვერა, კოლხური ღორჯო, მურწა, ლოქო, გამბუზია. ზოგ მდინარეში შავი ზღვიდან შედის რაგული, სვია, ატლანტური ზუთხი, ფორეჯი და სხვა.

ბევრია მწერი, მორიელი, ობობასნაირი, კიბოსნაირი, მოლუსკი და სხვა.

აფხაზეთში ფაუნისა და ფლორის დასაცავად შექმნილია რიწის, ბიჭვინთისა და მიუსერის ნაკრძალები.

ისტორია

  მთავარი სტატია: აფხაზეთის ისტორია.

აფხაზეთი ტერიტორიაზე ადამიანის ცხოვრების კვალი არქეოლოგიურად დადასტურებულია ქვედა პალეოლითის პერიოდიდან. გვიანდელი აშელის პერიოდისაა იაშთხვის სადგომი და აღმოსავლეთ გუმისთის დოლმენები.[1][2][3][4], ხოლო მუსტიეს ეპოქის კელასურის, განახლების ოჩამჩირის, აჩიგვარის და სხვა ნამოსახლარები. ზედა პალეოლითის ძეგლები ფართოდაა გავრცელებული აფხაზეთის სანაპირო ზოლში. მეზოლითისა და ნეოლითის დროს აფხაზეთის ტერიტორიაზე ადამიანის დასახლების არეალი გაფართოვდა. ამ დროიდან დაიწყო ადამიანის საწარმოო საქმიანობა: მიწათმოქმედება, მესაქონლეობა და კერამიკის დამუშავება. განვითარდა მატრიარქატი. ენეოლითისა და ადრინდელი ბრინჯაოს ხანის ეპოქაში ჩაისახა ბრინჯაოს მეტალურგია, მესაქონლეობა, მიწათმოქმედება. ამ დროის ძეგლები აღმოჩენილია ოჩამჩირეში, აზანთას და ეშერას ადრეულ დოლმენებში. ბრინჯაოს კულტურა წარმოდგენილია ეშერის, აჭანდარის და ოთხარის დოლმენებში აღმოჩენილი მასალით. ძვ. წ. II-I ათასწლეულების მიჯნაზე ბრინჯაოს კულტურამ დღერვანდელი აფხაზეთის ტერიტორიაზე უმაღლეს დონეს მიაღწია, გაჩნდა რკინის ნივთები. ამ დროისთვის ეს მხარე მთლიანად შედიოდა კოლხური კულტურის არეალში.

ანტიკური ხანა

 
ანტიკური ხანისა და შუა საუკუნეების მხარეები აფხაზეთში:
1. მთიანი აფხაზეთი (ძირითადი აფხაზეთი)
2. ზღვისპირა აფხაზეთი (ძვ. სამხრეთი ჰენიოხეთი)
3. შიდა ჰენიოხეთი (სანიგეთი)
4. ჯიქეთი (ძვ. ჩრდილო ჰენიოხეთი)
5. აბსილეთი (ძვ. კორახეთი)
6. მისიმიანეთი (ძვ. კოლაეთი)
7. აფხაზეთისა და ეგრისის სანაპირო მხარე „შუა სოფელი“

ანტიკური ეპოქის დასაწყისისათვის დასავლეთ საქართველოში ჩამოყალიბდა კოლხეთის სამეფო, რომელიც აფხაზეთის ტერიტორიასაც მოიცავდა. ძვ. წ. VI-V საუკუნეებში აქაური დასახლებების ბაზაზე წარმოიქმნა ძველბერძნული ახალშენები: დიოსკურია, გიენოსი, ტრიგლიტი, პიტიუნტი და სხვები. განვითარდა ვაჭრობა, თუმცა ადგილობრივი მოსახლეობის მთავარი საქმიანობა იყო მწათმოქმედება, მესაქონლეობა და ხელოსნობა. მაღალ დონეზე იდგა რკინის წარმოება. ძვ. წ. I საუკუნეში კოლხეთის სამეფო დასუსტდა და დაიშალა. I-II საუკუნეებში იხსენიებიან აფხაზების წინაპრები: აფსილები და აბაზგები. აფსილებს იხსენიებს პლინიუს უფროსი (I ს.), ფლავიუს არიანე (II ს.) კი ასახელებს აფსილებსა და აბაზგებს. დაშლილი კოლხეთის სამეფო დაიპყრო ჯერ პონტოს მეფე მითრიდატე VI-მ, შემდეგ რომის იმპერიამ. აფსილები და აბაზგები აქტიურად იბრძოდნენ რომაელთა წინააღმდეგ. I საუკუნის ბოლოსთვის ჩამოყალიბდა აფსილების, აბაზგების და სანიგების სამთავროები. მათ მთავრებს რომაელი იმპერატორები ამტკიცებდნენ. III-IV საუკუნეებში ჩამოყალიბდა ეგრისის სამეფო, რომელმაც თავისი ძალაუფლების ქვეშ მთელ კოლხეთთან ერთად გააერთიანა აფხაზეთის ტერიტორიაც. ამ პერიოდში ლაზიკის საზღვარი თანამედროვე სოჭის ჩრდილოეთით გადიოდა.

შუა საუკუნეები

VI საუკუნის დასაწყისში ეგრისის სამეფოში და მასში შემავალ აფხაზეთის სამთავროში დაიწყო ფეოდალური ურთიერთობების ჩამოყალიბება. მთელი საუკუნის განმავლობაში დასავლეთ საქართველო იყო სასანურ ირანსა და ბიზანტიის იმპერიას შორის ომის ასპარეზი. აფხაზეთის მოსახლეობა იბრძოდა მათ წინააღმდეგ, რისი შედეგც იყო აბაზგების აჯანყება 550 წლს.ბიზანტიამ ვერ შეძლო ეგრისის სამეფოს გადაქცევა საკუთარ პროვინციად და იძულებული იყო დაკმაყოფილებულიყო მისი ვასალობით. VI საუკუნის II ნახევარსა და მთელ VII საუკუნეში ეგრისის სამეფოში გაძლიერდა აბაზგების სამთავრო. VIII საუკუნეში აბაზგების ჰეგემონიით ჩამოყალიბდა აფხაზთა სამთავრო, რომლის ცენტრი ანაკოფიაში იყო. მან სამხედრო-პოლიტიკური კავშირი დაამყარა ლაზიკასთან ბიზანტიელი და არაბი დამპყრობლების წინააღმდეგ. ლეონ I-მა კავშირი დაამყარა აღმოსავლეთ საქართველოს მეფებთან, რის შედეგადაც არაბები დაამარცხეს და განდევნეს დასავლეთ საქართველოდან. VIII საუკუნის 80-იან წლებში აფხაზთა მთავარმა ლეონ II-მ დასავლეთ საქართველო ერთ პოლიტიკურ ერთეულში, აფხაზთა სამეფოში გააერთიანა. საუკუნის ბოლოს ის გათავისუფლდა ბიზანტიის დამოკიდებულებისაგან და მეფის ტიტული მიიღო. ამ აქტში მას მისი სიმამრი, ხაზართა ხაკანი დაეხმარა. სამეფოს ტერიტორია გადაჭიმული იყო ნიკოფსიიდან ჭოროხამდე, აღმოსავლეთით კი ლიხის ქედამდე. აფხაზთა სამეფოს მოსახლეობის უმრავლესობა, ქართველები იყვნენ. მნიშვნელოვან წილს შეადგენდნენ აფხაზები და კავკასიის სხვა ხალხები და ტომები. სახელმწიფო და მოსახლეობის დიდი უმრავლესობის სალაპარაკო ენა ქართული იყო. სამეფო დედაქალაქი გახდა ქუთაისი.

IX-X საუკუნეებში აფხაზეთი ერთიანი საქართველოს სამეფოს შემადგენლობაში შედიოდა საერისთავოს სახით. საერისთავოს სათავეში იდგა შარვაშიძეების საგვარეულო. XIV საუკუნეში ოდიშის მთავარმა ბედიანმა შეიერთა ცხუმის საერისთავო. შარვაშიძის გამგებლობაში დარჩა ანაკოფიის ჩრდილოეთით მდებარე ტერიტორია, რომლის ცენტრი იყო ლიხნი. შარვაშიძე თავს ბედიანის ვასალად ცნობდა. მას შეუმცირდა სამფობელოები ჩრდილოეთშიც. XIV-XV საუკუნეებში აფხაზეთის ზღვისპირა პუნქტებში დაარსდა გენუის სავაჭრო ფაქტორიები.

საქართველოს სამეფო-სამთავროებად დაშლის შემდეგ, XVII საუკუნის დასაწყისში შეიქმნა აფხაზეთის დამოუკიდებელი სამთავრო, რომელიც XVII–XVIII საუკუნეებში ფორმალურად იმერეთის სამეფოში შედიოდა.

აფხაზეთის სამთავრო

  მთავარი სტატია: აფხაზეთის სამთავრო.

XVII საუკუნის დასაწყისში აფხაზეთი ოდიშისგან დამოუკიდებელ სამთავროდ ჩამოყალიბდა და უშუალოდ იმერეთის სამეფოს ვასალი გახდა. XVII საუკუნის 70-იან წლებში ოსმალებმა დაიპყრეს სოხუმი. აფხაზეთის სამთავრო ჩაერთო ქართულ სამეფო-სამთავროთა შიდაომებში. ამის შედეგად მან საზღვრები გააფართოვა ჯერ მდინარე ღალიძგამდე, შემდეგ კი ენგურამდე. XVII-XVIII საუკუნის მიჯნაზე აფხაზეთის სამთავრო რამდენიმე ერთეულად იყოფოდა. საძენი მოიცავდა ტერიტორიას მდინარეებს მზიმთასა და ბზიფს შორის, ბზიფი მოიცავდა ტერიტორიას მდინარე ბზიფსა და გუმისთას შორის, გუმა — ტერიტორიას გუმისთასა და კოდორს შორის, აბჟუა კოდორსა და ღალიძგას შორის, სამურზაყანო ღალიძგასა და ენგურს შორის. ცალკეულ ერთეულებს შორის მიმდინარეობდა მუდმივი ქშპობა. ამით სარგებლობდა ოსმალეთის იმპერია, მათ XVIII საუკუნეში გააფართოეს დამპყრობმული პოლიტიკა და ტყვის სყიდვა. აფხაზეთის სამთავროს გაბატონებული კლასი იყო თავადაზნაურობა. გლეხობა იყოფოდა სამ ჯგუფად: ანხაიუ, ახოიუ და ახაშალა.

1725 და 1728 წელს მოხდა აჯანყებები, რომლის დროსაც ალყა შემოარტყეს სოხუმის ციხეს. 1733 წელს დასავლეთ საქართველო ოსმალეთის ჯარმა დალაშქრა და აფხაზეთის და სამეგრელოს დიდი ნაწილი ააოხრა. 1757 წელს ხრესილის ბრძოლაში აფხაზები ოსმალეთის წინააღმდეგ იბრძოდნენ. ბრძოლაში დაიღუპა სამურზაყანოს მფლობელი ხუტუნია შარვაშიძე. 1771 წელს აფხაზებმა სოხუმი აიღეს, მაგრამ მალე ოსმალებმა ისევ დაიბრუნეს. XVIII საუკუნის ბოლოს ზურაბ და ქეილაშ შარვაშიძეებმა ისლამი მიიღეს და ოსმალეთთან პოლიტიკური კავშირი დადეს. ქეილაშ შარვაშიძე 1779 წელს რუხის ბრძოლაში იმერეთის სამეფოს წინააღმდეგ იბრძოდა, მაგრამ დამარცხდა. ამის შემდეგ ქეილაშ შარვაშიძე რუსეთის იმპერიასთან კავშირის დამყარებას ცდილობდა, მაგრამ 1808 წელს მოკლეს.

აფხაზეთი რუსეთის იმპერიაში

 
აფხაზეთის საზღვრები 1809 წელს რუსეთთან მიერთების დროს

აფხაზეთის სამთავრო რუსეთის ქვეშევრდომი გახდა 1810 წელს, მას შემდეგ რაც გიორგი შარვაშიძემ რუსეთს მფარველობა სთხოვა. იმავე წლის ზაფხულში რუსული დესანტის დახმარებით ოსმალებისგან გათავისუფლდა სოხუმის ციხე. XIX საუკუნის 30-იანი წლებიდან დაიწყო წვრილი მრეწველობის, აგურისა და ხის სახერხი ქარხნების განვითარება. 1832 წელს სოხუმში გაიხსნა საბაჟო, 1846 წელს ის ნავსადგურად გამოცხადდა, 1847 წლიდან კი ქალაქის სტატუსი მიიღო. გაიზარდა სოფლის მეურნეობის წარმოება და ექსპორტი. XIX საუკუნის შუა წლებიდან სოხუმი საზღვაო მიმოსვლით დაუკავშირდა შავი ზღვის სანაპირო ქალაქებს. ამასთან, იმპერიის კოლონიური და ფეოდალური პოლიტიკა მოსახლეობის უკმაყოფილებას იწვევდა. 1821, 1824, 1830, 1840-1841 წლებში ადგილი ჰქონდა აჯანყებებს.

ყირიმის ომის დროს აფხაზეთი ოსმალებმა დაიკავეს და რუსეთი იძულებული იყო ევაკუირებულიყო სამეგრელოში, მაგრამ ომის შემდეგ აფხაზეთის ტერიტორია რუსეთს დაუბრუნდა. 1864 წელს აფხაზეთის სამთავრო გაუქმდა და ის ანექსირებულ იქნა რუსეთის იმპერიის მიერ. აფხაზეთი ჩამოყალიბდა სოხუმის სამხედრო განყოფილების სახით. 1866 წელს აფხაზეთის მოსახლეობა აჯანყდა. 1867 წლიდან დაიწყო მუჰაჯირობა, დაახლოებით 20 ათასმა აფხაზმა დატოვა სამშობლო. 1870 წლის ნოემბერში აფხაზეთში გაუქმდა ბატონყმობა. იმპერიაში გატარებული სხვა რეფორმები აფხაზეთს თითქმის არ შეხებია. რუსეთსა და ოსმალეთს შორის 1877-78 წლების ომის დროს სოხუმი კვლავ აიღეს ოსმალებმა და დაარბიეს. 1877 წლის აგვისტოში, ომის მსვლელობისას, ოსმალეთში დაახლოებით 30 ათასი აფხაზი მუჰაჯირი გადასახლდა. ომის დასრულების შემდეგ იმპერიის ხელისუფლებამ აფხაზებს სანაპირო ზოლში დასახლება აუკრძალა და იქ იმპერიის სამხედრო და სამოქალაქო მოხელეები დაასახლა. 1883 წელს სოხუმის სამხედრო განყოფილება გაუქმდა და შეიქმნა სოხუმის ოკრუგი ქუთაისის გუბერნიის საზღვრებში.

1890-იან წლებში გაყვანილ იქნა ნოვოროსიისკი-სოხუმი-ბათუმის გზატკეცილი. აფხაზეთის ეკონომიკა კვლავ პრიმიტიულ კუსტარულ დონეზე რჩებოდა, მოქმედებდა წვრილი სახერხი, სპირტის, კირქვის საწარმოები. ჩამორჩენილი რჩებოდა სოფლის მეურნეობა, შედარებით დაწინაურებული დარგი იყო მეთამბაქოეობა, რომლითაც აფხაზეთი რუსეთის იმპერიაში მე-5 ადგილს იკავებდა. 1901 წლისთვის აფხაზეთში მოქმედებდა 100 სკოლა. 1903 წელს აფხაზეთში შეიქმნა რსდმპ-ის ბათუმის კომიტეტის სოხუმის ჯგუფი. 1904 წელს აფხაზეთის ნაწილი სოჭის ოკრუგის სახით მოექცა შავი ზღვის გუბერნიის შემადგენლობაში. გუბერნიის ადმინისტრაციულმა საზღვარმა სოხუმის ოკრუგთან მდინარე მზიმთაზე გაიარა. 1905 წელს აფხაზეთში ფართოდ გაიშალა რევოლუციური მოძრაობა.

ომი აფხაზეთისთვის

  მთავარი სტატია: სოჭის კონფლიქტი.

1918 წელს აფხაზეთში ბოლშევიკური რევოლუციის ორი მცდელობა განხორციელდა. პირველ მცდელობას აადგილი 16-21 თებერვალს ჰქონდა შავი ზღვის ფლოტის გემების გამოყენებით. მეორე მცდელობა ეფრემ ეშბას, ნესტორ ლაკობას და გეორგ ათარბეგოვის მეთაურობით განხორციელდა. მათ აფხაზეთში ბოლშევიკური მმართველობის დამყარება თვენახევრის განმავლობაში, 1918 წლის 8 აპრილიდან 17 მაისამდე მოახრეხეს. მაისში აფხაზეთი ბოლშევიკებისგან საქართველოს სახალხო გვარდიამ გაწმინდა. 1918 წლის 11 ივნისს ხელი მოეწერა ხელშეკრულებას საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობასა და აფხაზეთის სახალხო საბჭოს შორის, რომელმაც დაადასტურა აფხაზეთის არსებობა საქართველოს შემადგენლობაში ფართო ავტონომიის უფლებით.

1918 წლის ივნის-სექტემბერში საქართველოს აფხაზეთის გამო ომი ჰქონდა. ბოლშევიკებთან და ტამანის არმიასთან რომელიც საქართველოს გამარჯვებით დასრულდა. 1918 წლის დეკემბრიდან 1919 წლის მაისის ჩათვლით მიმდინარეობდა ომი საქართველოსა და ანტონ დენიკინის „თეთრ გვარდიას“ შორის. საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა გაერთიანებული სამეფოს ჩარევით გამო იძულებული გახდა დაზავებოდა თეთრ მოძრაობას. ომის შედეგად საქართველომ შეძლო საკუთარ შემადგენლობაში შეენარჩუნებინა სოხუმის ოკრუგი მთლიანად და სოჭის ოკრუგი ნაწილობრივ (გაგრის უბანი). საქართველოს და რუსეთს შორის საზღვრად დადგინდა მდინარე ფსოუ, რაც დღემდე წარმოადგენს დე-იურე საზღვარს ამ ორ სახელმწიფოს შორის.

აფხაზეთი ავტონომიური ერთეულის სახით დარჩა საქართველოს შემადგენლობაში. 1919 წლის მაისში შეიქმნა აფხაზეთის მთავრობა — კომისარიატი. მთავრობის თავმჯდომარედ არჩეულ იქნა არზაყან ემუხვარი. აფხაზეთის სახალხო საბჭოს სათავეში ჩაუდგა ვარლამ შარვაშიძე. შეიცვალა სახელწოდებები, სოხუმის ოლქს ეწოდა აფხაზეთი, ხოლო ოლქის უბნებს — მაზრები.

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა

1918 წლის 13 სექტემბერს მიღებული „საქართველოს ეროვნულ საბჭოში ეროვნულ უმცირესობათა წარმომადგენლობის შესახებ" კანონის თანახმად, აფხაზებს ეროვნული უმცირესობის წარმომადგენლებისთვის გათვალისწინებული 26 ადგილიდან ჰქონდათ 3 ადგილი[5].

1918-21 წლებში აფხაზეთი საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის შემადგენლობაში შევიდა ავტონომიის სტატუსით. ეს აისახა საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის დამფუძნებელი კრების მიერ 1921 წლის თებერვალს მიღებულ საქართველოს კონსტიტუციაში, რომელიც ეხება ქვეყნის ეროვნულ-სახელმწიფოებრივ მოწყობას. კერძოდ, კონსტიტუციის მეთერთმეტე თავის 107–ე მუხლში ნათქვამია:

 
„თავი 11. ავტონომიური მმართველობა

მუხლი 107.

საქართველოს რესპუბლიკის განუყოფელ ნაწილებს – აფხაზეთს/სოხუმის ოლქი/, სამუსლიმანო საქართველოს (ბათომის მხარე) და ზაქათალას/ზაქათალის ოლქი/, ენიჭებათ ადგილობრივ საქმეებში ავტონომიური მმართველობა.

მუხლი 108.

წინა მუხლში მოხსენებულ ავტონომიურ მმრთველობათა დებულებანი შემუშავებული იქნება ცალკე კანონით.[6]“

1921 წლის 25 თებერვალს საბჭოთა რუსეთის მიერ საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის ანექსიის გამო ავტონომიურ მხარეების შესახებ დებულებების შემუშავება ცალკე კანონის სახით შეუძლებელი გახდა.

აფხაზეთი საქართველოსთან ერთად გახდა საბჭოთა კავშირის შემადგენელი ნაწილი.[7][8]

აფხაზეთის სსრ 1921-1931 წლები

  მთავარი სტატია: აფხაზეთის სსრ.
 
აფხაზეთის სსრ-ს დროშა (1921).

1921 წლის 19 თებერვალს აფხაზეთში IX წითელი არმია შეიჭრა. გააფთრებული ბრძოლები მიმდინარეობდა ფსოუსთან, ბზიფთან და ახალ ათონთან. 4 მარტს წითელი არმია სოხუმში შევიდა. 6 მარტს შეიქმნა აფხაზეთის რევკომი ეფრემ ეშბას, ნესტორ ლაკობას და ნ. აქირთავას შემადგენლობით. 1921 წლის 26 მარტს მიღებულ იქნა და 31 მარტს მოსკოვს ეცნობა აფხაზეთის სსრ-ის შექმნა. 21 მაისს ეს გადაწყვეტილება დაადასტურა საქართველოს რევკომმა. იმავე წლის 16დეკემბერს საქართვეოსა და აფხაზეთის სსრ-ებს შორის გაფორმდა სამოკავშირეო ხელშეკრულება, რომლის მიხედვითაც აფხაზეთი, ფაქტობრივად, შევიდა საქართველოს შემადგენლობაში. აფხაზეთის სსრ-ს მიეცა საქართველოს სსრ-ს წარმომადგენლობით ორგანოში დეპუტატთა 1/3-ის არჩევის უფლება, აფხაზეთის სსრ-მ შეინარჩუნა საკუთარი კომისარიატები, გარდა საგარეო საქმეთა კომისარიატისა. 1922 წლის თებერვალში აფხაზეთის საბჭოების პირველმა ყრილობამ დაამტკიცა საქართველოს სსრ-სთან გაფორმებული ხელშეკრულება.[9] 1922 წლის მარტში შექმნილ ამიერკავკასიის სფსრ-ში აფხაზეთი შევიდა, როგორც საქართველოს სსრ-ს ნაწილი. საბჭოთა კავშირის 1924 წლის კონსტიტუციაში აფხაზეთი მოხსენიებულ იქნა, როგორც ავტონომიური რესპუბლიკა. 1925 წელს მიღებულ იქნა აფხაზეთის სსრ კონსტიტუცია, რომელშიც აფხაზეთი დამოუკიდებელ სახელმწიფოდაა აღიარებული. ეს კონსტიტუცია ძალაში არ შესულა. აფხაზეთის საბჭოების მესამე ყრილობამ გადაწყვიტა, დაესრულებინა წარმოდგენილი კონსტიტუციის პროექტი და შესაბამისობაში მოეყვანა საქართველოს სსრ და ამიერკავკასიის სოციალისტური ფედერაციული საბჭოთა რესპუბლიკების კონსტიტუციებთან. კონსტიტუციის ტექსტი, რომელიც განხილულ იქნა აფხაზეთის საბჭოების მესამე ყრილობის მიერ, არ გამოქვეყნებულა. 1925 წლის კონსტიტუციის მიხედვით, აფხაზეთის სსრ მოსახლე ყველა ეროვნებისათვის უზრუნველყოფილი იყო მშობლიური ენის თავისუფალი განვითარებისა და გამოყენების უფლება როგორც თავის ეროვნულ-კულტურულ, ისე საერთო-სახელმწიფო დაწესებულებებში, აფხაზეთის სსრ სახელმწიფო დაწესებულებათა ენად კი აღიარებული იყო რუსული ენა[5]. 1926 წლის 5 ივლისს მიღებულ იქნა საქართველოს სსრ-ს კონსტიტუცია, რომელშიც დაფიქსირებულ იქნა, რომ აფხაზეთის სსრ სამოკავშირეო ხელშეკრულების ძალით შედის საქართველოს სსრ-ში და შესაბამისად ამიერკავკასიის სფსრ-ში. კონსტიტუცია დამტკიცდა 1927 წლის 23 აპრილს.

 
აფხაზეთის ასსრ-სდროშა (1978).

1931 წლის 11 თებერვალს საქართველოსა და აფხაზეთის საბჭოების VI ყრილობის გადაწყვეტილებით აფხაზეთის სსრ-მ მიიღო ავტონომიის სტატუსი და დარჩა საქართველოს სსრ-ს შემადგენლობაში, როგორც აფხაზეთის ავტონომიური საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკა[5].

აფხაზეთის ასსრ

1931 წლის 11 თებერვალს საქართველოსა და აფხაზეთის საბჭოების VI ყრილობის გადაწყვეტილებით აფხაზეთის სსრ-მ მიიღო ავტონომიური რესპუბლიკის სტატუსი საქართველოს სსრ-ის შემადგენლობაში. აფხაზეთის, როგორც ავტონომიური რესპუბლიკის სამართლებრივი მდგომარეობა ფიქსირებული იქნა სსრ კავშირის 1936 წლის, საქართველოს სსრ 1937 წლისა და აფხაზეთის ასსრ 1937 წლის კონსტიტუციებში, შემდეგ კი სსრ კავშირის 1977 წლის, საქართველოს სსრ 1978 წლისა და აფხაზეთის ასსრ 1978 წლის კონსტიტუციებში[5].

1930-იანი წლებში ლავრენტი ბერიას მიერ ამიერკავკასიის მართვის პერიოდში ტარდებოდა აფხაზეთის „გაქართველების“ პოლიტიკა. მან დახურა აფხაზურენოვანი სკოლები და რადიოსადგურები, სამსახურიდან გაათავისუფლა აფხაზი მასწავლებლები, გააქართულა აფხაზური ანბანი და აფხაზეთის მრავალი სოფლის ტოპონიმი, ხელს უწყობდა ქართველების დასახლებას აფხაზეთში.

1930 წელს გაიხსნა აფხაზეთის მხარეთმცდონეობის მუზეუმი. 1932 წელს გაიხსნა სოხუმის პედაგოგიური ინსტიტუტი. 1938 წელს ამუშავდა ტყვარჩელის ქვანახშირის საბადო და ტყვარჩელის ელექტროსადგური, აშენდა გალის, აჩიგვარის, მოქვისა და ნაბაკევის ჩაის ფაბრიკები. 1938 წელს გაიხსნა სოხუმი-თბილისის რკინიგზის ხაზი, ასევე ოჩამჩირე-კვეზანის რკინიგზის შტო. მეორე მსოფლიო ომის დროს, 1942 წლის აგვისტო-სექტემბერში ბრძოლები მიმდინარეობდა აფხაზეთის ჩრდილოეთით. მესამე რაიხის არმია ცდილობდა კავკასიონის ქედის გაადალახვას და აფხაზეთში შესვლას. გერმენელებმა დროებით დაიკავეს სოფელი ფსხუ. გერმანიის ავიაცია ბომბავდა სოხუმს და სხვა ქალაქებს. მის შემდგომ განვითარდა კვების მრეწველობა, აშენდა ჩაის, ღვინის, ხილის, ლუდის და თევზის ქარხნები. 1970-იანი წლებიდან განვითარდა ტურიზმი.

1970-იანი წლებიდან დაიწყო „გააფხაზების“ და პოზიტიური დისკრიმინაციის პოლიტიკა. მნიშვნელოვნად გაიზარდა აფხაზების პოლიტიკური გავლენა ავტონომიურ რესპუბლიკაში. მიუხედავად ამისა, 1926 წლიდან 1989 წლამდე აფხაზების წილობრივი შემადგენლობა აფხაზეთში შემცირდა 27,8%-დან 17,8%-მდე. აფხაზები მნიშვნელოვნად ჩამორჩებოდნენ ქართველებს განათლების თვალსაზრისითაც.[10]

სსრკ-ს დაშლის შემდგომ

1991 წლის 31 მარტის რეფერენდუმის შედეგების საფუძველზე საქართველოს მთელ ტერიტორიაზე ჩატარდა თავისუფალი არჩევნები. 1991 წლის 9 აპრილს უზენაესმა საბჭომ 1918 წლის 26 მაისის საქართველოს დამოუკიდებლობის აქტის საფუძველზე მიიღო დეკლარაცია საქართველოს სახელმწიფოებრივი დამოუკიდებლობის აღდგენის შესახებ. საბჭოთა კავშირის ტერიტორიაზე საქართველო იყო პირველი რესპუბლიკა, რომელმაც გამოაცხადა დამოუკიდებლობა.

ამან კიდევ უფრო გააძლიერა რუსული აგრესია. ამ აგრესიის მეტ-ნაკლებად შეკავებისა და გამოსავალის პოვნის მიზნით, ქართული მხარე მნიშვნელოვან დათმობაზე წავიდა: 1991 წლის 9 ივლისს მიღებულ იქნა აფხაზეთის ახალი საარჩევნო კანონი. ამ კანონის მიხედვით აფხაზეთის ასსრ უმაღლეს საბჭოში უმრავლესობა დაეთმო უმცირესობას:

  • მოსახლეობის 47 % (ქართველები) პარლამენტში წარმოდგენილ იქნა 26 დეპუტატით;
  • 17 % (აფხაზები) – 28 დეპუტატით;
  • დანარჩენი (სხვადასხვა ეთნიკური მოსახლეობა) – 11 დეპუტატით;

ამავე კანონით განისაზღვრა, რომ აფხაზეთის უმაღლესი საბჭოს თავმჯდომარე უნდა ყოფილიყო აფხაზი, რომელსაც ეყოლებოდა ორი მოადგილე – ერთი ქართველი და ერთი სხვა ეროვნების; მინისტრთა საბჭოს თავმჯდომარედ კი დაინიშნებოდა ქართველი.

ამ დათმობების მიუხედავად, აფხაზეთის ასსრ ხელმძღვანელობა უამრავ არაკანონიერ ქმედებას ახორციელებდა, იღებდა ანტიკონსტიტუციურ სამართლებრივ აქტებს. განსაკუთრებით აღსანიშნავია აფხაზეთის ასსრ უმაღლესი საბჭოს პრეზიდიუმის დადგენილება, რომლის თანახმადაც, აფხაზეთის ტერიტორიაზე იურიდიული ძალის არმქონედ და გაუქმებულად გამოცხადდა საქართველოს კანონები. სეპარატისტული "კანონშემოქმედებითი" საქმიანობის უკანასკნელი გამოვლინება იყო 1992 წლის 23 ივლისს აფხაზეთის ასსრ უმაღლესი საბჭოს გადაწყვეტილება, რომლის თანახმადაც შეწყდა აფხაზეთის ასსრ 1978 წლის კონსტიტუციის მოქმედება და აღდგენილ იქნა აფხაზეთის სსრ 1925 წლის კონსტიტუცია.

სტატუსი

აფხაზეთს, ცხინვალის რეგიონთან ერთად, საქართველოს კანონმდებლობით, მინიჭებული აქვს ოკუპირებული ტერიტორიის სტატუსი.

ხელისუფლება და ადმინისტრაციული დაყოფა

აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკის მთავრობა

დღევანდელი აფხაზეთი ავტონომიური რესპუბლიკაა საქართველოს შემადგენლობაში, რომელიც მოიცავს გაგრის, გალის, გუდაუთის, გულრიფშის, ოჩამჩირის და სოხუმის მუნიციპალიტეტების ტერიტორიას. 1993 წლიდან აფხაზეთის მთელი ტერიტორია (2008 წლამდე კოდორის ხეობის გამოკლებით) სეპარატისტული რეჟიმის კონტროლქვეშაა.

სეპარატისტული დე ფაქტო მთავრობა

  მთავარი სტატია: აფხაზეთის რესპუბლიკა.

დემოგრაფია

  მთავარი სტატია: აფხაზეთის დემოგრაფია.

1914 წლის მონაცემებით აფხაზეთის მოსახლეობა შეადგენდა 181382 ადამიანს, აქედან ქართველები შეადგენდნენ უმრავლესობას (38,5%), აფხაზები 25%-ს, სხვადასხვა აზიური ხალხი 11,1%-ს, რუსები 9,9%-ს, სხვადასხვა ევროპელი ხალხი 7,6%-ს, სომხები 7,5%-ს, ებრაელები 0,3%-ს.[11]1918 წლისთვის აფხაზეთის ეთნიკური შემადგენლობა ასეთი იყო: ქართველები 42,1%, აფხაზები 21,4%, რუსები 11,7%, ბერძნები 11,7%, სომხები 10,2%, სხვა ხალხები 2,9%.[12]1926 წლის აღწერით აფხაზეთის სსრ-ში ცხოვრობდა 201016 ადამიანი, აქედან 71954 ქართველი, 51458 აფხაზი, 25677 სომეხი, 14045 ბერძენი და 12533 რუსი.[13]

აღწერის წელი მოსახლეობა ქართველები აფხაზები სომხები ბერძნები რუსები
1914 181 382 70 114 45 705 13 038 18 097
1926   201 016 71 954 51 458 25 677 14 045 12 533
1989   535 100 244 000 94 700
1997   145 000 43 400

რელიგია

[14] 1855 წლისთვის აფხაზეთის სამთავროს შედგებოდა როგორც ქრისტიანი, ასევე მუსლიმი მოსახლეობიდან.

ღირსშესანიშნაობანი

აფხაზეთის ისტორიული ძეგლები

ქალაქი სოხუმი:

ოჩამჩირის მუნიციპალიტეტი:

გუდაუთის მუნიციპალიტეტი:

გაგრის მუნიციპალიტეტი:

გულრიფშის მუნიციპალიტეტი:

იხილეთ აგრეთვე

ლიტერატურა

  • ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. საქართველოს სსრ, თბ., 1981. — გვ. 310.
  • სონღულაშვილი ა. „აფხაზეთის პოლიტიკური სტატუსი საქართველოს შემადგენლობაში (1921-31 წწ)“ „ახალი და უახლესი ისტორიის საკითხები“ N12 გვ. 66-79 — თბილისი, „უნივერსალი“, 2014 ISSN 1512-3154

რესურსები ინტერნეტში

სქოლიო

  1. ↑ Бердзенишвили Н. З., Новые данные о палеолите Абхазии, «დ. გულიას სახ. აფხაზეთის ენის, ლიტერატურისა და ისტორიის ინსტიტუტის შრომები», 1959, ტ. 30
  2. ↑ Замятник Ц. П., Палеолит Абхазии, «Труды Института абхазской культуры», 1937 в. 10
  3. ↑ Коробков И. И., Итоги патилетних исследований Яштухского палеолитического местонахождения, «Советская археологиа», 1957, № 4
  4. ↑ თუშაბრამიშვილი დ., ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 5, თბ., 1980. — გვ. 65-66.
  5. ↑ 5.0 5.1 5.2 5.3 აფხაზეთი – მოკლე ისტორია - Parliament.ge
  6. ↑ *საქართველოს კონსტიტუცია (pdf). არსრული ვერსია - საკვანძო მუხლები. არასამთავრობო ორგანიზაცია ”საქართველოს დეპუტატთა კლუბი-28 ოქტომბერი”. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2016-03-09. ციტირების თარიღი: 2010-10-25.;
  7. ↑ Автандил Ментешашвили, Исторические предпосылки современного сепаратизма в Грузии // Грузино-Абхазские отношения, Тбилиси, 1998 (ტექსტი)
  8. ↑ Автандил Ментешашвили, Исторические предпосылки современного сепаратизма в Грузии // Грузино-Абхазские отношения, Тбилиси, 1998 (დოკუმენტები)
  9. ↑ საქართველოს კონსტიტუციური აქტების კრებული (1921-1978) გვ. 73 — თბილისი, 1983
  10. ↑ ჯონსი ს., „საქართველო: პოლიტიკური ისტორია დამოუკიდებლობის გამოცხადების შემდეგ“ = Georgia: A Political History of Independence, თბილისი: სოციალური მეცნიერებების ცენტრი, 2013 [2012]. — გვ. 52, ISBN 978-9941-0-5972-8.
  11. ↑ გამახარია ჯ. „ქართულ-აფხაზური ურთიერთობის ისტორიიდან“ გვ. 113 — თბილისი, 1991
  12. ↑ ჩერვონაია ს. „აფხაზეთი 1992. პოსტკომუნისტური ვანდეა“ – მოსკოვი 1993
  13. ↑ თოთაძე ა. „აფხაზეთის მოსახლეობა“ გვ. 89 — თბილისი, 1995
  14. ↑ Александр Крылов. ЕДИНАЯ ВЕРА АБХАЗСКИХ "ХРИСТИАН" И "МУСУЛЬМАН". Особенности религиозного сознания в современной Абхазии, Credo.Ru 17-03-2004. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 27-08-2017. ციტირების თარიღი: 24-10-2010.
მოძიებულია „https://ka.wikipedia.org/w/index.php?title=აფხაზეთი&oldid=4720577“-დან