კოლხეთის სამეფო

კოლხეთი ან კოლხა (ძვ. ბერძნ. Κολχίς, Κολχίδα; ლათ. Colchis; ურარტ. 𒆳𒄣𒌌𒄩, კულჰა), ისტორიული რეგიონი და სახელმწიფო აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთში, თანამედროვე დასავლეთ საქართველოში. ბერძნულ მითოლოგიაში ცნობილია, როგორც აიეტის და მედეას სამშობლო და არგონავტების დანიშნულების ადგილი, ასევე ითვლებოდა ამაზონების ერთ-ერთ სამკვიდროდ. ის ხშირად იხსენიება ძველ ბერძნულ ლიტერატურაში.

კოლხეთი
ძვ. წ. XIII — 164
კოლხეთი და იბერია ძვ. წ. 600-150 წლებში
დედაქალაქი	აია (ქუთაისი)
უდიდესი ქალაქები	პიტიუნტი, დიოსკურია, ფაზისი.
ენა	ქართველური
რელიგია	პოლითეიზმი
ფულის ერთეული	კოლხური თეთრი
მოსახლეობა	კოლხები
მმართველობის ფორმა	მონარქია
დინასტია	ფაზიანიდები
ისტორია
- ძვ. წ. 2116	კოლხი — კოლხების ლეგენდარული ეთნარქი (ძველი ქართული წყაროების მიხედვით, ეგროსი). მითოლოგიური აიას ჩამოყალიბება
- ძვ. წ. 750	კოლხეთის მიერ დიაოხის დაპყრობა
- ძვ. წ. 720	კიმერიელების თავდასხმა და ასურეთის და ურარტუს ერთობლივი შემოსევა
- ძვ. წ. 550	ბერძნული კოლონიზაციის დასაწყისი და აქემენიდთა იმპერიის მიერ კოლხეთის სამხრეთ პროვინციების დაპყრობა
- ძვ. წ. 401	ბრძოლა სამხრეთ კოლხეთში
- ძვ. წ. 164	კოლხეთს იპყრობს პონტოს სამეფო

გეოგრაფია და ტოპონიმიკა

კოლხეთის, იბერიის, ალბანეთის და მეზობელი ქვეყნების რუკა. ლონდონი, ~ 1770.

კოლხეთის სამეფო, არსებული ძვ. წ. VI–I საუკუნეებში, ითვლება პირველ ქართულ სახელმწიფოდ. კლასიკური ავტორების თანახმად, კოლხეთს სამხრეთ-დასავლეთით ესაზღვრებოდა პონტოს სამეფო, დასავლეთით პონტოს ზღვა მდინარე კორაქსამდე, ჩრდილოეთით კავკასიონის მთაგრეხილი, რომლის იქით სარმატია მდებარეობდა, აღმოსავლეთით იბერია და მცირე კავკასიის მთაგრეხილი, ხოლო სამხრეთით სომხეთი. სტრაბონის მიხედვით კოლხეთის სამხრეთი საზღვარი აღწევდა ტრაპიზონამდე; პტოლემეს დროს კი მხოლოდ მდინარე ფაზისამდე. პიტიუსი იყო კოლხეთის ბოლო ქალაქი ჩრდილოეთში.

სახელწოდება კოლხეთი პირველად მოხსენიებულია ესქილეს და პინდაროსის მიერ. უფრო ადრეული მწერლები მას მოიხსენიებენ აიას სახელწოდებით, მითური მეფე აიეტის სამფლობელოდ. მთავარი მდინარე, ცნობილი ფაზისის სახელწოდებით, ზოგიერთი მწერლის მიხედვით, იყო კოლხეთის სამხრეთ საზღვარი, მაგრამ, სავარაუდოდ, მიედინებოდა ამ ქვეყნის შუაგულში, კავკასიის დასავლეთიდან ევქსინისკენ, და ასევე მდ. ატიკიტუსისკენ (ძვ. ბერძნ. Ἀττίκιτος) (ამჟ. მდინარე ყუბანი, მეოტების ქვეყანაში). არიანე სახელებით მრავალ სხვას მოიხსენიებს, მაგრამ, როგორც ჩანს, ისინი მხოლოდ მთის ნაკადები იყო: მათგან ყველაზე მნიშვნელოვანი იყო ქარიენტი, ქობოსი, სინგამე, ტარსუნა, ჰიპოსი, ასტელეფი, ქრიზორასი (ამჟ.: მდ. ბარადა, ღუტას ოაზისი), ზოგიერთი მათგანი ასევე შემჩნეული პტოლემეს და პლინიუსის მიერ. მთავარი ქალაქები იყო დიოსკურია (რომ.: სებასტოპოლისი, ამჟ.: სოხუმი) ევქსინოსის პლატფორმაზე, სარაპანა (ამჟ. შორაპანი), ფაზისი (ამჟ. ფოთი), პიტიუსი (ამჟ. ბიჭვინთა), აპსაროსი (ამჟ. გონიო), სურიუმი (ამჟ. ვანი), არქეოპოლისი (ამჟ. ნოქალაქევი), მუხირისი (ამჟ. მუხურისი), და კუტაია ან ქუთათისი (ამჟ. ქუთაისი), მედეას ტრადიციული დაბადების ადგილი. სკილაქსი ასევე მოიხსენიებს მალას ან მალეს, რომელსაც ის, სხვა მწერლებისგან განსხვავებით, მედეას დაბადების ადგილად მიიჩნევს.

ძველ ბერძენ ავტორებთან სახელი კოლხეთი აღნიშნავდა შავიზღვისპირა ქვეყანას, რომლის ტერიტორია ვრცელდებოდა კავკასიონის ქედიდან ტრაპიზონამდე და აღმოსავლეთით ლიხის ქედამდე. კოლხეთი ძველი კოლხას მემკვიდრეა და აშკარაა, რომ სახელიც აქედან აქვს მიღებული.

სახელწოდებას „კოლხიდა“, „კოლხეთი“ ქართული არ იცნობს, ის არანაირი ფორმით თუ სახით არ გვხვდება ქართულ წყაროებში და მწიგნობრული გზით იქნა გადმოტანილი ბერძნების მიერ. ქართულ წყაროებში ის მოიხსენიება როგორც ეგრისი.

როგორც ძველი „კოლხა“, ისე მოგვიანო პერიოდის „კოლხეთი“ საკმაოდ ვრცელ ტერიტორიებს მოიცავდა და, ცხადია, აქ მხოლოდ ერთი ეთნიკური ჯგუფი - კოლხები არ იყვნენ განსახლებულნი. ტერმინი „კოლხეთი“ ძველ ავტორებთან ძირითდად ორი მნიშვნელობით იხმარებოდა - როგორც საკუთრივ კოლხების ეთნოსის აღმნიშვნელი და როგორც კრებითი სახელი მთელი ამ ტერიტორიისა, რომელზეც კოლხთა პოლიტიკური ჰეგემონია ვრცელდებოდა. ასევე იყო უფრო ადრეც, როდესაც შავი ზღვის სამხრეთ-აღმოსავლეთი და აღმოსავლეთი სანაპიროების ტომები გაერთიანებულნი იყვნენ კოლხას სახელმწიფოში, რომლის ცენტრი კოლა-არტაანის მხარეში მდებარეობდა. კიმირიელთა შემოსევების შემდეგ კოლხას პოლიტიკურმა ცენტრმა ჩრდილოეთისკენ გადაინაცვლა და ქ. შ.-მდე VI საუკუნეში შექმნილ სახელმწიფოს კვლავ იგივე სახელწოდება შეუნარჩუნდა (კოლხა-კოლხეთი). ეს ახალი სახელმწიფოც ბერძნებისთვის იგივე კოლხეთი იყო, რადგან იგივე ტომებისგან შედგებოდა, რაც ადრე კოლხა-კულხა (ბერძნებისთვის ოქროს საწმისის ქვეყანა).

ტერმინები „კოლხა“, „კოლხეთი“ და „კოლხები“ უკავშირდება იმ ქართულ ისტორიულ მხარეს - კოლას (კოლა-არტაანს), სადაც ძველი კოლხას ცენტრი უნდა ყოფილიყო (ივანე ჯავახიშვილი, გიორგი მელიქიშვილი). „ამ სახელწოდებას („კოლები, „კოლხები“) ატარებდნენ უთუოდ კოლას ოლქსა და მის გარშემო მდებარე ტერიტორიაზე მობინადრე კოლხას პოლიტიკური გაერთიანების შემქმნელი ტომები - მთელი მისი არსებობის მანძილზე. კოლებად, ანუ კოლხებად წოდებული ეს ტომები, როგორც ჩანს, არ გადაშენებულან მათი გაერთიანების დაშლის შემდეგაც. ისინი მნიშვნელოვან როლს ასრულებდნენ შემდეგშიც. კერძოდ, აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთის ცენტრალური რეგიონების სხვა დაწინეურებულ ტომებთან ერთად დიდ მონაწილეობას იღებდნენ ამ ტერიტორიაზე ახალი სამეფოს ე. წ. კოლხეთის სამეფოს შექმნაში და ამდენად გამოდიოდნენ ძველი კოლხური სახელმწიფოებრიობის ტრადიციების გამგრძელებლად (მერი ინაძე).

ისტორია

ადრეული პერიოდი

ძვ. წ. II საუკუნის ბერძნული ბრინჯაოს ტორსი კოლხეთიდან, საქართველოს ეროვნული მუზეუმი.

კოლხური ოქრო.

რეგიონში არსებობდა კარგად განვითარებული ბრინჯაოს კულტურა, ცნობილი როგორც კოლხური კულტურა, დაკავშირებული მეზობელ ყობანურ კულტურასთან, წარმოშობილთან შუა ბრინჯაოს ხანაში. კოლხეთის ზოგიერთ რეგიონში ურბანიზაციის პროცესი, აშკარად მნიშვნელოვნად განვითარდა ძვ. წ.-ის მეორე ათასწლეულის ბოლოს, ბერძნულ დასახლებამდე რამდენიმე საუკუნით ადრე. მათ, გვიან ბრინჯაოს ხანაში (ძვ. წ. XV–VIII საუკუნე) შეიმუშავეს ლითონის დნობისა და ჭედვის ხელობა, ევროპამდე დიდი ხნით ადრე. შეიქმნა რთული სასოფლო-სამეურნეო იარაღები, განვითარდა აგრიკულტურა, იმ პერიოდისთვის პროგრესული ირიგაციის სისტემებით. ნაყოფიერი, კარგად მორწყული დაბლობები, ზომიერი ჰავით, ხელს უწყობდა სოფლის მეურნეობის განვითარებას. ამ პერიოდის სამაროვნები საკმაოდ მდიდარია ბრინჯაოს იარაღით. შეინიშნება ნომადური გავლენა (სკვითური, კიმერიული). გვიანდელ ეტაპზე სახელმწიფოებრივი კონსოლიდაციის პროცესების პირობებში ინტენსიურად იქნა ათვისებული დღევანდელი რიონისა და ენგურის ხეობები. მეტალურგიის განვითარებამ, მეურნეობისთვის საწარმოო მიწების მომრავლებამ მოსახლეობის მატება გამოიწვია. ამ პროცესებს მოყვა მატერიალური კეთილდღეობის ზრდა. მთა და ბარი ერთმანეთს დაუახლოვდა და დაჩქარდა კონსოლიდაციის პროცესი. მომზადდა ნაიდაგი მომავალი სახელმწიფოებრივი გაერთიანებისთვის.

კოლხეთში დასახლებული იყო რამდენიმე მონათესავე, თუმცა ერთმანეთისგან საკმაოდ განსხვავებული ტომები, დასახლებულნი ძირითადად შავი ზღვის სანაპირო ზოლზე. მათ შორის იყვნენ მახელონები, ჰენიოხები, ზიდრიტები, ლაზები, ტიბარენები, მოსინიკები, მაკრონები, მოსხები, მარები, აფსილები, აბაზგები, სანიგები, კორახები, კოლები, მელანქლაჲნები და სვანები. ეს ტომები იმდენად განსხვავდებოდნენ ენით და გარეგნობით მეზობელი ერებისგან, რომ ძველად ამ ფენომენის დასასაბუთებლად სხვადასხვა თეორია შეიქმნა.

ჰეროდოტე კოლხებს განიხილავდა, როგორც ძველეგვიპტურ რასას. ჰეროდოტე ამტკიცებდა, რომ კოლხებმა, ძველ ეგვიპტელებთან და ეთიოპელებთან ერთად, პირველებმა შემოიღეს მამაკაცთა წინადაცვეთის ტრადიცია, ის ამტკიცებდა, რომ კოლხები ფარაონ სესოსტრისის (ბერძ. Σέσωστρις) (სენუსერტ III) არმიის ნაშიერთა მემკვიდრეები იყვნენ.

ჰეროდოტე წერს:

მაგრამ ცხადია, რომ კოლხები ეგვიპტელები არიან. ამას მე თვითნ მივხვდი იმაზე უწინ, ვიდრე სხვათაგან მოვისმენდი და ისე ვიტყოდი. და რადგანაც ამას ვფიქრობდი, შევეკითხე ორივეს, კოლხებს უკეთ ახსოვდათ ეგვიპტელები, ვიდრე ეგვიპტელებს კოლხები. ეგვიპტელები ამბობენ, რომ მათი აზრით სესოსტისის ლაშქრიდან არიან კოლხები და მე თვითონაც ასვე მეჩვენებოდა, რადგან კოლხები შავგვრემნები არიან და ხუჭუჭთმიანები (მაგრამ ეს არაფერს ნიშნავს, რადგან სხვებიც არიან ასეთები), მაგრამ ამასთანავე და უფრო მეტად ამას მოწმობს ის, რომ ყველა ხალხთაგან მხოლოდ კოლხები ეგვიპტელები და ეთიოპელები არიან, რომლებიც თავიდანვე აწარმოებენ წინადაცვეთას.

ეს მტკიცებულებები ფართოდ იქნა უარყოფილი თანამედროვე ისტორიკოსების მიერ. საეჭვოა ჰეროდოტეს ყოფნა ოდესმე კოლხეთში ან ეგვიპტეში.

აპოლონიოს როდოსელი ირწმუნება, რომ კოლხეთის ეგვიპტელებმა, ოჯახური მემკვიდრეობის სახით, რამდენიმე ხის დაფა შეინარჩუნეს, სადაც აღნიშნულია ზღვები და გზატკეცილები მნიშვნელოვანი სიზუსტით. როგორც ჩანს, შავი ზღვის რეგიონის გასწვრივ არსებობდა ნეგროიდული კომპონენტი (რომელიც წინ უსწრებდა არაბულ მონათა ვაჭრობას), რომლის წარმომავლობას სრულიად შესაძლებელია მივყავდეთ ძველ ექსტრა-აფრიკულ ექსპედიციამდე, თუმცა ეს არ დასტურდება არქეოლოგიური მტკიცებულებებით. თანამედროვე თეორიები კოლხურ ტომებს წარმოადგენს ლაზ-მეგრელების უშუალო წინაპრად, რომლებმაც მნიშვნელოვანი როლის შეასრულეს ქართველი და აფხაზი ხალხების ეთნოგენეზში.

კოლხა

კოლხები შუა ბრინჯაოს ხანაში დამკვიდრდნენ კავკასიაში. შავიზღვისპირეთში კოლხურ ტომთა დიდ გაერთიანებას ვარაუდობენ ძვ. წ. XIII საუკუნეში. ეს დასტურდება ძველი ასურული წყაროებით და აგრეთვე ახლანდელი დასავლეთ საქართველოს და სამხრეთ-აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთში მოპოვებული არქეოლოგიური მასალებით. ამ კულტურის შემქმნელ კოლხურ ტომთა გაერთიანების ძლიერების ხანა აირეკლა აგრეთვე არგონავტების ლაშქრობის შესახებ ძველ ბერძნულ თქმულებებში და ვერსიებში. ეთნიკური სახელი კოლხი პირველად ძველ აღმოსმოსავლურ წყაროებში იხსენიება ძვ. წ. XII-X საუკუნეში ასურეთის მეფე ტიგლათფილესერ I-ის წარწერაში კოლხის ფორმით. აღმოსავლეთ შავი ზღვის სანაპიროზე ძვ. წ. XIII საუკუნის ბოლოს წარმოშობილი ტომობრივი კავშირი მოგვიანებით ჩამოყალიბდა კოლხეთის სამეფოდ.უკვე ძვ. წ. VIII საუკუნეში ურარტულ წყაროებში იგი იხსენიება როგორც კოლხას სამეფო. სამეფო ქალაქად მოხსენიებულია ილდამუსა, რომელიც სამხრეთ-აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთში, ჭოროხის აუზში მდებარეობდა. მისი გავლენა ვრცელდებოდა აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთის ვრცელ ტერიტორიაზე. კოლხას სამეფო გამუდმებით ებრძოდა დიაოხისა და ურარტუს სამეფოებს. ურარტულ წყაროებში იხსენიება მეფისნაცვლები, ანუ სამეფო მოხელეები, რაც აღმოსავლური ტიპის სახელმწიფო ადმინისტრაციის არსებობაზე მიუთითებს. ამავე პერიოდში მაღალ დონეზე იდგა მესაქონლეობა და რკინის მეტალურგია. კოლხას ძლიერების ხანად მიჩნეულია ძვ. წ. VIII საუკუნე, ამ დროს შეიერთა კოლხამ ურარტუს ჩრდილოეთ ოლქები, მაგრამ დაკარგა რამდენიმე პროვინცია, მათ შორის სამეფო ქალაქი ილდამუსა ძვ. წ. 750–748 და 744–742 წლებში, ურარტუს მეფე სარდურ II-სთან ბრძოლების შემდეგ. შემდგომში კოლხა დაიპყრეს კიმერიელებმა და სკვითებმა ძვ. წ. 730–720 წლებში. კიმერიელთა და სკვითთა დამანგრეველი ლაშქრობების შემდეგ დასავლეთ საქართველოში რამდენიმე პოლიტიკური ერთეული უნდა არსებულიყო, რომელიც მხოლოდ საერთო მტრის წინააღმდეგ ერთიანდებოდნენ.

ძვ. წ. VIII საუკუნის 20-იანი წლებიდან კოლხას დაცემის შემდეგ კოლხური ტომების ერთი ნაწილი სამხრეთ-აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთში, ახლანდელი ტრაპიზონის მიდამოებში დამკვიდრდა, ხოლო პოლიტიკის ცენტრმა გადაინაცვლა ჩრდილოეთით – ახლანდელი დასავლეთ საქართველოს ტერიტორიაზე, სადაც ძვ. წ. VII-VI საუკუნეში ჩამოყალიბდა ახალი ძლიერი დამოუკიდებელი სახელმწიფოებრივი ერთეული მთელს ანტიკურ სამყაროში ფართოდ ცნობილი კოლხეთის სამეფო, რომელსაც ჰეროდოტე ახლო აღმოსავლეთის დიდი მონარქიების მიდიისა და აქემენიდური ირანის გვერდით იხსენიებდა. სახელმწიფო მდებარეობდა დღევანდელი კოლხეთის დაბლობზე, მდინარე რიონის დაყოლებაზე. ასევე თანამედროვე დასახლებული პუნქტების დაბლაგომისა და ვანის ტერიტორიაზე.

ბერძნული კოლონიზაცია

ქალღმერთ ნიკეს მინიატურა ნაპოვნი ვანში.

ამ რეგიონის განვითარებული ეკონომიკა, ხელსაყრელი გეოგრაფიული და ბუნებრივი პირობები კოლხეთს განსაკუთრებით მიმზიდველს ხდიდა მილეტელი ბერძნებისთვის, რომლებმაც კოლხეთის სანაპიროების კოლონიზება მოახდინეს. ძვ. წ. VI-V საუკუნეებში, ფაზისში, გიენოსსა და დიოსკურიაში სავაჭრო პორტები დააარსეს. მათ შორის მნიშვნელოვანი იყო ფაზისი, სადაც ყველაზე ძლიერი ბერძნული სავაჭრო ფენა და ელიტა იყრიდა თავს კოლხეთის მასშტაბით, რადგან შემდგომში იგი მნიშვნელოვან როლს არ კარგავს დასავლეთ საქართველოს განვითარების საქმეში (მაგ. კოლხეთის უმაღლესი რიტორიკული სკოლა). ასევე მნიშვნელოვანი ქალაქები იყო სურიუმი (ვანი), საირხე, დაბლაგომი, ხოლო ქვეყნის სიღრმეში იხსენიება დიდი ბარბაროსული ქალაქი, რომელიც ვარაუდით შემდგომში ეგრისის პერიოდში არსებულ მდიდარ რეგიონში მოხირისში უნდა არსებულიყო (დაახლ. რიონსა და ცხენისწყალს შორის არსებული დაბლობი რაიონი). ეს ითვლებოდა „ყველაზე შორეულ მოგზაურობად“, ძველბერძნული ანდაზის თანახმად, უკიდურეს აღმოსავლეთ ადგილად კაცობრიობისთვის ცნობილ მსოფლიოში, საიდანაც მზე ამოდიოდა. ეს მიწა მდებარეობდა ალექსანდრე მაკედონელის მიერ დაპყრობილი მიწების მიღმა, აღმოსავლეთ საზღვართან. ფაზისი და დიოსკურია ბრწყინვალე ბერძნულ ქალაქებს წარმოადგენდა, დომინირებული მერკანტილური ოლიგარქების მიერ, თუმცა მათი ქმედებები დროდადრო კოლხეთის შიდა რეგიონების ტომთა გულისწყრომას იწვევდა, ვიდრე ისინი საბოლოო ასიმილაციას განიცდიდნენ. იმ დროის ერთ-ერთ უდიდეს ცივილიზაციასთან კონტაქტმა კოლხეთში დააჩქარა კულტურულ-ეკონომიკური განვითარება. ამ პერიოდში აქ უკვე ჩანს ვაჭართა მსხვილი ფენა. შიდა ბაზარი და საერთაშორისო ვაჭრობის გაფართოების მცდელობები. ყველაზე ახლო პოლიტიკურ-კულტურული და ეკონომიკური ურთიერთობა კოლხეთს გააჩნდა ჩრდ. შავიზღვისპირეთში წარმოქმნილ ბერძნულ სამეფო ბოსფორის სამეფოსთან. ყირიმში გათხრილი იმავე პერიოდის ტაძრებში აღმოჩენილია კოლხური თეთრების განძი. ასევე ამფორა, რომელზედაც ბერძნულად ამოტვირრულია სახელი „კოლხოს“.

კოლხეთის მდიდარი ელიტა ბერძნული ყაიდის უნდა ყოფილიყო. მდიდრულ სამაროვნებში რომელიც ძირითადად ვანში გამოვლინდა (ასევე აფხაზეთში) უნდა არსებულიყო ზღაპრულად მდიდარი ფენა. მათ ბერძნული წყაროები სკეპტუხებს (კვერთხისპყრობელებს) უწოდებენ, რომლებიც როგორც ჩანს კოლხური ტომების მეთაურები უნდა ყოფილიყვნენ. არქეოლოგიური მასალიდან ჩანს რომ მაღალი ელიტისთვის დამახასიათებელი იყო ბერძნული ჩაცმულობა, სამკაულები, ატრიბუტიკა, სახელები და საცხოვრებლები.

კოლხი დიდებულის ოქროს დიადემა

სამეფო დაეცა და დაექვემდებარა აქემენიანთა იმპერიას ძვ. წ. VI საუკუნეში. ტომები, მცხოვრები სამხრეთ კოლხეთში (ტიბარენები, მოსინიკები, მაკრონები, მოსხები და მარები) სპარსეთის მე-19 სატრაპიაში მოექცნენ, იმ დროს როცა ჩრდილოელი ტომები „ნებაყოფლობით“ ძღვენს იძლეოდნენ, ვალდებულნი იყვნენ რა სპარსეთის კარზე ყოველ ხუთ წელიწადში გაეგზავნათ 100 გოგონა და 100 ვაჟი. კოლხეთში უზარმაზარი აქემენიდური იმპერიის გავლენამ, თავისი წარმატებული სავაჭრო და ფართო ეკონომიკური და კომერციული კავშირებით სხვა რეგიონებთან, დააჩქარა კოლხური მიწების სოციალურ-ეკონომიკური განვითარება. შედეგად კოლხურმა ტომებმა, როგორც ჩანს, დაამხეს სპარსული უღელი, და ჩამოაყალიბეს დამოუკიდებელი სამეფო. კოლხეთის სამეფოში დიდ აყვავებას მიაღწია ქალაქებმა ფაზისმა, დიოსკურიამ, ძვ. წ. IV საუკუნეში. კოლხეთის სამთავროს მთავარმა – ქუჯიმ იბერიის მეფე ფარნავაზთან ერთად დიდ წარმატებებს მიაღწია საგარეო პოლიტიკის სფეროში. ამ პერიოდის არქეოლოგიური მასალა მიუთითებს მკვეთრ ქონებრივ დიფერენციაციაზე. სამეფოს მართავდა აიეტიდების დინასტიის წარმომადგენელი მეფე. სამეფო დაყოფილი იყო პროვინციებად, სკეპტუხიებად. ერთ-ერთი სკეპტუხიის ცენტრადაა მიჩნეული ვანი.

ძვ. წ. IV-III საუკუნეებში კოლხეთის სამეფო თანდათანობით დასუსტდა. სპარსეთის იმპერიის დაცემის შემდეგ, კოლხეთის აღმოსავლეთ ტერიტორიები იბერიის სამეფოს შეუერთდა დაახ. ძვ. წ. 302 წელს და ქართიზაცია განიცადა. სტრაბონის ცნობის მიხედვით ამ დროს კოლხეთი მეტწილად ზღვისპირას მდებარეობდა. კოლხეთი დაიშალა რამდენიმე პატარა სამთავროდ, რომელსაც სკეპტუხები მართავდნენ. ძვ. წ. III საუკუნეში ცნობილია კოლხეთის მეფე აკე, რომელმაც საკუთარი სახელით მოჭრა ლისიმაქეს სტატერის მინაბაძი მონეტა აკეს სტატერი. ძვ. წ. III-I საუკუნეებში კოლხეთი კვლავ მონაწილეობდა საერთაშორისო ვაჭრობაში. მასში ჩართული იყოო როგორც ბარის, ასევე მთის მოსახლეობა. შეინიშნება მეურნეობის ანტიკური ფორმების დანერგვის ცდა, ამზადებდნენ ამფორებს, ბერძნული ტიპის ჭურჭელს და სხვა.

პონტოს დაქვემდებარებაში

კოლხეთმა დამოუკიდებლობა შეინარჩუნა მითრიდატე VI-ის შემოსევამდე ძვ. წ. 101 წელს. მითრიდატე VI-მ ძვ. წ. 83 წელს რეგიონში ჩაახშო აჯანყება და კოლხეთის მეფედ უფროსი ვაჟი, მითრიდატე დაადგინა. ცენტრად კი დიოსკურია გამოაცხადა. მალევე, მამის წინააღმდეგ შეთქმულებაში ეჭვმიტანილი დაისაჯა. სწრედ კოლხეთის აჯანყებამ შეაფერხა მითრიდატეს ლაშქრობა დასავლეთით, რომის წინააღმდეგ. მესამე მითრიდატული ომის დროს მითრიდატე VI-ემ კოლხეთის მეფედ მისი ძე, მაქარესი დაადგინა, რომელმაც ძალაუფლება მცირე ხნით შეინარჩუნა. მითრიდატეს დამარცხების შემდეგ, ძვ. წ. 65 წელს, კოლხეთი ოკუპირებულ იქნა პომპეუსის მიერ, რომელსაც მითრიდატეს მომხრე სკეპტუხებმა მედგარი წინააღმდეგობა გაუწიეს, მათ შორის ოლთაკემ, რომელიც პომპეუსის ტყვეთა სიაში მეფედ იხსენიება. იგი შეიპყრეს და რომში პომპეუსის ტრიუმფისას გზაზე ბორკილდადებული ჩამოატარეს სხვა მეფე-მთავრებთან ერთად, და ორქოზმა, რომელმაც რომაელებს ბრძოლები გაუმართა და შემდეგ სვანეთის მთებს შეაფარა თავი. პომპეუსმა მმართველად არისტარქე (ძვ. წ. 65–47) დაადგინა. არისტარქემ საკუთარი სახელით მოჭრა არისტარქე კოლხის დრაქმა.

პომპეუსის დამარცხების შემდეგ, ფარნაკე II-ემ, მითრიდატე VI-ის ძემ, ისარგებლა კეისრის მიერ ეგვიპტის სასახლის კარზე მომხდარი გადატრიალების საქმეზე დაკავებით, და დაიპყრო კოლხეთი, სომხეთი და კაბადოკიის ნაწილი, დაამარცხა კეისრის მიერ გაგზავნილი გნეუს დომიციუს კალვინი, თუმცა მისი ტრიუმფი ხანმოკლე აღმოჩნდა.

პოლემონ I-ის ძის და მემკვიდრის ფარნაკე II-ის დროს, კოლხეთი იყო პონტოს და ბოსფორის სამეფოს შემადგენლობაში. პოლემონის სიკვდილის შემდეგ (ძვ. წ. 8) მისმა მეორე მეუღლემ, პითოდორიდამ შეინარჩუნა უფლებები კოლხეთსა და პონტოზე, თუმცა ბოსფორის სამეფოზე მისი უფლებები შეწყდა. მისი შვილი და მემკვიდრე, პოლემონ II იძულებულ იქნა უარი ეთქვა ტახტზე იმპერატორ ნერონის მოთხოვნით, და პონტო და კოლხეთი შეუერთდა გალატიას პროვინციას, შემდგომში კაპადოკიას. ფაზისი, დიოსკურია და სხვა სანაპიროს ბერძნული დასახლებები სრულიად არ აღდგენილა ომის შემდეგ (ძვ. წ. 60–40) და ტრაპიზონი რეგიონის ეკონომიკური და პოლიტიკური ცენტრი გახდა.

რომაული პერიოდი

მიუხედავად, რომაელთა მხრიდან სანაპიროს გასწვრივ მდებარე ყოველი დიდი ციხე-სიმაგრის დაკავებისა, მათი ძალაუფლება იყო შედარებით მყიფე. 69 წელს პონტოს და კოლხეთის მოსახლეობამ, ანიკეტის მეთაურობით მოაწყო მასიური აჯანყება რომაელების წინააღმდეგ, რომელიც უშედეგოდ დასრულდა. ბარის და სანაპირო ზოლის რაიონები ხშირად განიცდიდა დარბევას სასტიკი მთიელი ტომების, სვანების და ჰენიოხების მხრიდან. რომს, პატივისცემის ნიშნად, უხდიდნენ რა ნომინალურ ხარკს, კოლხებმა, მათი ტერიტორიის შიდა ნაწილში, მთიელი და მეზობელი მხარეებიდან მიგრიებული მოსახლეობის კონსოლიდაციით შექმნეს თავისი საკუთარი სამეფო-სამთავროები და სარგებლობდნენ მნიშვნელოვანი დამოუკიდებლობით.

ქრისტიანობის გავრცელება დაიწყო ადრეულ I საუკუნის დასაწყისში. ტრადიციული ცნობები ამ მოვლენას უკავშირებს წმინდა ანდრიას, წმინდა სიმონ კანანელს და წმინდა მატათას. თუმცა, ელინისტური, ადგილობრივი პაგანური და მითრაიკული რელიგიური რწმენა ფართოდ იქნა გავრცელებული ვიდრე IV საუკუნემდე. ოცდაათიან წლებში მახელონების, ჰენიოხების, ეგრისის, აფშილების, აბაზგების და სანიგების სამეფოების მიერ ოკუპირებულ იქნა ეს რაიონი სამხრეთიდან ჩრდილოეთით. ყირიმში მცხოვრებმა გოთებმა, ახალი საცხოვრებლის ძიებაში, 253 წელს შემოესივნენ კოლხეთს, მაგრამ მათი თავდასხმა პიტიუნტში მდგარმა რომაელთა გარნიზონის მიერ იქნა მოგერიებული. III–IV საუკუნეებში ადგილობრივი სამეფო-სამთავროების უდიდესი ნაწილი თანდათან დამორჩილებულ იქნა ეგრისის მეფეების მიერ. შეიქმნა ეგრისის სამეფო, რომელიც უცხოურ წყაროებში ლაზიკის სამეფოდ მოიხსენიება.

ქალაქები

ძველი კოლხური სახლები.

კოლხეთი.

კოლხეთის დედაქალაქის ადგილმდებარეობის შესახებ მრავალი განსხვავებული მოსაზრება არსებობს. საკუთრივ ქართული საისტორიო ტრადიცია ეგრისის მთავარ ქალაქად სახავს ციხე-გოჯს (თანამედროვე ნოქალაქევი). აქ იყო შემდეგში ლაზიკის დედაქალაქიც — არქეოპოლისი, რომლის ნანგრევები დღემდეა შემორჩენილი. თუმცა, ქ. შ.-მდე IV საუკუნის ბერძენ ავტორს ფსევდო სქილაკს კოლხეთის დედაქალაქი ეგულება დღევანდელი ქუთაისის ადგილზე, რომელიც სხვადასხვა ეპოქაში სხვადასხვა სახელით მოიხსენიება: კუტაია, კვატაია, აია.

მსხვილი ქალაქური ტიპის დასახლებანი უნდა ყოფილიყო, დღევანდელი ვანისა და დაბლაგომის ტერიტორიაზე. აქ ვხვდებით სახელოსნო ცენტრებს. დაბლაგომის ქვევრებს სპეციალურ დამღა-ნიშნებიც კი აზის.

ჰელიოსი თავის ეტლში, ძვ. წ. IV საუკუნის დასაწყისი, ათენას ტაძარი, ილიონი.

იაზონს ამოანთხევს ოქროს საწმისის (ცენტრში ხეზე ჰკიდია) მცველი გველეშაპი; ათინა დგას მარჯვნივ. დურისის წითლად ფიგურირებული თასი ჩერვეტერიდან (ეტრურია), დაახლოებით ძვ. წ. 480–470.

პრომეთეს წამება (სალვატორ როზას ნახატი, 1646-1648.).

ეკონომიკა

კოლხეთის სამეფოს ეკონომიკის საფუძველი იყო განვითარებული მიწათმოქმედება. ამას მოწმობს კოლხურ ნამოსახლარებსა და სამაროვნებში მრავლად აღმოჩენილი სასოფლო-სამეურნეო იარაღი და სხვადასხვა ჯიშის მარცვლეული.

მრავალდარგობრივი იყო ხელოსნური წარმოება, რომელსაც ჰქონდა სასაქონლო ხასიათი და კონცენტრირებული იყო ქალაქებსა და ადმინისტრაციულ ცენტრებში. დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა რკინის წარმოებას. არქეოლოგიური გათხრებისას აღმოჩნდა რკინის წარმოების მრავალი ნაშთი: ქურები, წიდები, საბერველი მილები და სხვა, აგრეთვე რკინის საომარი და სამეურნეო იარაღი. მასობრივი ხასიათი ჰქონდა კერამიკულ წარმოებას, რომელიც პროდუქცია საკმაოდ მრავალფეროვანი იყო: ქვევრები და დერგები, დოქები, ჯამები, სასმისები. კერამიკული ნაწარმო გამოირჩეოდა მაღალი ტექნოლოგიური თვისებებით, ნატიფი ფორმებით და მდიდარი გეომეტრიული ორნამენტებით. კოლხეთი სახელგანთქმული იყო ოქროს მოპოვებით და დამუშავებით. ოქრო მოიპოვებოდა მდინარის ქვიშიდან. ამის გამო ის ძველ ბერძნულ მწერლობაში ოქრომრავალის სახელით იყო ცნობილი. არქეოლოგიური გათხრების შედეგად აღმოჩენილია კოლხური ოქრომჭედლობის ნიმუშები: ჭედური გამოსახულებებით შემკული დიადემები, სამკაული და სხვა.

მონეტები

ეგრისი რომ ჩამოყალიბებული სახელმწიფო ერთეული იყო, ამას ადასტურებს ქალაქური ტიპის დასახლებების გარდა, მონეტების მიმოქცევა. კოლხეთში მიმოქცევაში იყო ფული, რომელსაც „კოლხურ თეთრს“ უწოდებენ. ეს მონეტა რომ ადგილობრივი ხელისუფლების მიერ იბეჭდებოდა, დასტურდება იმით, რომ კოლხეთში იგი განძების სახითაა აღმოჩენილი, ე. ი. ასობით ცალი. ხონში ნაპოვნია მონეტა, რომლის ერთი მხარე არის დამუშავების პროცესში, ე. ი. გლუვია.

ვაჭრობა

ძვ. წ. VI-IV საუკუნეებში იჭრებოდა ვერცხლის ფული კოლხური თეთრი, რომელიც საშიანო ბაზრისთვის იყო განკუთვნილი. კოლხეთის სახელმწიფოში უცხოური და, განსაკუთრებით, ადგილობრივი ფულის მიმოქცევა მეტყველებს ვაჭრობისა და საერთოდ ეკონომიკის განვითარების მაღალ დონეზე. ქრონოლოგიურად კოლხეთის სახელმწიფოს ჩამოყალიბებას აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთში დაემთხვა ბერძნული კოლონიზაცია. ბერძნებმა აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთში დააარსეს ახალშენები ფაზისი, გიენოსი, დიოსკურია, პიტიუნტი. უმთავრესად ამ ზღვისპირა ბერძნული ახალშენების გზით ხორციელდებოდა კოლხეთის მოსახლეობის ინტენსიური სავაჭრო-ეკონომიური ურთიერთობა ანტიკურ სამყაროსთან. კოლხეთს სავაჭრო კავშირი ჰქონდა არა მარტო საბერძნეთთან, არამედ სირიასთნ, ეგვიპტესთან, ბოსფორის სახელმწიფოსთან. ამას ადასტურებს ყირიმში არქეოლოგების მიერ აღმოჩენილი კოლხური პითოსები (დიდი ზომის ჭურჭელი) და ქვევრები. აგრეთვე ქობულეთსა და ბათუმის მიდამოებში აღმოჩენილი ბერძნული ქალაქების ხელოსნების მიერ დამზადებული კერამიკის ფრაგმენტები. კოლხეთში ძირითადად შემოჰქონდათ ძვირფასი ჭურჭელი, ღვინო, ზეითუნის ზეთი, ნელსაცხებლები, სამკაული, გაჰქონდათ ძვირფას ხის – ბზის და კაკლის მასალა გემთმშენებლობისათვის და ავეჯის დასამზადებლად, ფისი, ცვილი, რკინა, ოქრო, კოლხური ხოხობი. განსაკუთრებული თვისებებით გამოირჩეოდა და კარგად იყო ცნობილი იმდროინდელ სამყაროში კოლხური თაფლი. გაჰქონდათ მაღალხარისხოვანი კოლხური სელი და სელის ქსოვილები, რომელიც ეგვიტურსაც უწევდა კონკურენციას, გაჰქონდათ ხელოსნური ნაწარმი, მათ შორის კერამიკის ნიმუშები. კოლხური კერამიკა ნაპოვნია პანტიკაპეონში, ნიმფეონში და სხვა ბერძნულ ქალაქებში.. კოლხეთიდან გაჰყავდათ მონები. ანტიკურ წყაროებში არაერთხელ ვხვდებით კოლხ მონებს. ამ მხრივ საინტერესოა ბერძენი მწერლის ქსენოფონტეს ცნობა, რომელმაც ძვ. წ. 401 წელს დაქირავებულ ბერძენთა 10 000 კაციან ლაშქართან ერთად სამხრეთ კოლხეთის მიწაზე გადაიარა, როდესაც ბერძნები მაკრონების მიწა-წყალს მიადგნენ, მათ მაკრონების ხმამაღალი ლაპარაკი შემოესმათ. ერთ-ერთმა მეომარმა, რომელიც მონად იყო ნამყოფი ათენში, ქსენოფონტეს განუცხადა, რომ მას ესმის ეს ენა, რომ წარმოშობით აქაურია და შეუძლია მაკრონებთან მოლაპარაკება. ამ მაგალითიდან ჩანს, რომ კოლხეთიდან მონები ძირითადად ომების შედეგად გაჰყავდათ.

კოლხეთში ვაჭრობის განვითარების მაღალ დონზე მიუთითებს სტრაბონის ცნობა მდინარე ფასისზე 120 ხიდის არსებობის შესახებ, აგრეთვე აპოლონიოს როდოსელის ცნობა „ნაწერი კირბების“ შესახებ, რომლებზეც გზები და საზღვრები იყო აღნიშნული. ზოგიერთ მკვლევარს ეს ცნობა კოლხური დამწერლობის არსებობის მოწმობადაც მიაჩნია.

აქემენიანთა იმპერიის შექმნის შემდეგ გლობალურ ვაჭრობაში ჩართული ქართული ტომების სოციალურ-ეკონომიკური განვითარება დაჩქარდა, ამას თან დაერთო დასავლეთ საქართველოში ბერძენთა ინტენსიური მიგრაცია და დასავლეთის სამყაროსთან აქტიური სავაჭრო-ეკონომიკური ურთიერთობების გაბმა. სამხრეთ კავკასია იქცა აღმოსავლეთისა და დასავლეთის კულტურის თანხვედრის ადგილად, ასევე, მსხვილ პოლიტიკუ-ეკონომიკურ რგოლად საერთაშორისო ვაჭრობასა და პოლიტიკაში. კოლხეთი ბერძნულ სამყაროს დაუახლოვდა. დაუძლურებულმა კოლხურმა ტომებმა თითქმის საუკუნის შემდეგ შეძლეს მეორედ აღორძინება ბერძნული კოლონიზაციის პირობებში.

კოლხეთი მითოლოგიაში

ბერძნული მითოლოგიის მიხედვით, კოლხეთი იყო ზღაპრულად მდიდარი მხარე, განლაგებული გმირული სამყაროს იდუმალ პერიფერიაზე.

კოლხეთი ხშირად ეყოფოდა საქართველოს სამეფოს. მას საკუთარი მეფეებიც ჰყავდა, მაგალითად, ჰეტიუსი, რომელიც არგონავტთა ლაშქრობამდე მეფობდა აქ, და მისი ძე რეტა I, ვინც არგონავტები მიიღო (1292 ძვ. წ.)

აქ, ომის ღმერთის, არესის ჭალაში, მეფე აიეტმა ხეზე ჩამოჰკიდა ოქროს საწმისი, დარაჯად კი დრაკონი დაუდგინა, სანამ მას, მედეას დახმარებით, ხელთ იგდებდნენ იასონი და არგონავტები.

აია კოლხეთის უძველესი სახელია. არგონავტების მითში ქვეყანა, სადაც არგონავტებმა ლაშქრობა ჩაატარეს ეწოდება აია. მეცნიერთა აზრით, არგონავტების მითის პირველი სახე უნდა შექმნილიყო ჯერ კიდევ მაშინ, როდესაც სახელი „კოლხიდა“ არ არსებობდა და ამ მხარეს რაღაც სხვა ერქვა (შეიძლება გაია, აია: მიწა ქვეყანა). დღევანდელი საბერძნეთის ტერიტორიაზე კი ჯერ კიდევ არ იყვნენ დამკვიდრებული ძველი ბერძნები და მას „პელაზგია“ ეწოდებოდა ადგილობრივ მკვიდრთა პელაზგების მიხედვით (ჰეკატეოს მილეტელი და სხვა მრავალი ავტორი). თვით ტროას ომში მირმიდონების მხედართა მეთაური აქილევსი პელაზგი იყო.

ჰომეროსის (ძვ. წ. IX–VIII სს.) „ოდისეა“ წარმოადგენს უძველეს ბერძნულ წყაროს, სადაც მოხსენიებულია კოლხეთის პირვანდელი სახელწოდება „აია“ და რომელშიც აირეკლა ჰომეროსამდელი წარმოდგენა ბერძნებისა კოლხეთზე. ჰომეროსმა არ იცის სახელი კოლხეთი, მაგრამ მის მაგივრად ახსენებს „აიას“. „ოდისეაში“ გეოგრაფიული სახელი „აია“ მოხსენიებულია სამ ადგილას (ჰომეროსი, სიმღერა X, XI, XII). „ოდისეას“ მიხედვით, „აიაიე“ მდებარეობს აღმოსავლეთით, იქ, სადაც მზის ღმერთი ჰელიოსი აღმოსვლას იწყებს: „როს ოკეანის მდინარებას გასცდა ხომალდი, აიაიასთან მიგვაბრუნეს ტალღებმა ზღვისა, სად ცისკრის მაცნე ეოსს ბინა აქვს და სად არის აღმოსავალი, საცეკვაო ჰელიოსისა“ (ჰომეროსი, სიმღერა XII, 1-4.)

ანტიკური ხანის მწერლები ჰელიოსის სასახლეს აიეტის ქვეყანაში ათავსებენ. ასე მაგალითად, ბერძენი პოეტი-ელეგიკოსი მიმნერმე – (ძვ. წ. აღ. VII-VI ს.ს.) თავის კრებულში „ნანო“ აღნიშნავს, რომ ჰელიოსის სხივები აიეტის ქალაქში (ანუ აიაში), ოქროს დარბაზში ძევს. იგი წერს: „აიეტის ქალაქი. აქ მალი ჰელიოსის სხივები ძევს ოქროს დარბაზში, ოკეანის სანაპიროზე, სადაც წარემართა ღვთაებრივი იასონი“. ამ ფრაგმენტიდან ნათლად ჩანს აიას მდებარეობა – „ოკეანის სანაპიროზე“, რაც შავი ზღვის სანაპიროზე მიუთითებს. აღსანიშნავია, რომ ზოგიერთ ანტიკური წყაროში შავი ზღვა ოკეანედ მოიხსენიება.

ოდისეაში მოხსენიებულია აგრეთვე კირკეს კუნძული აიაიე (ე. ი. აიასადმი განკუთვნილი): „აიაიეს მივაღწიეთ, სად კირკე მკვიდრობს, მძლავრი ქალღმერთი, კაცური ხმით მოლაპარაკე. იგი და იყო ავის მზრახველ აიეტ მეფის“. (ჰომეროსი, სიმღერა X, 135-137.).

ანტიკური ტრადიციის მიხედვით, კირკე აიას მეფის, აიეტის დაა. მეცნიერთა აზრით, კირკეს კუნძულის სახელწოდება „აიაიე“ – აიას კუთვნილს, მის ნაწილს აღნიშნავს და მისი მდებარეობა იქვე, აიეტის ქვეყანაში ივარაუდება (რ. გორდეზიანი).

„ოდისეაში“ მოხსენიებული „აია“, რომ ბერძენ მწერლებს ჩვეულებრივ კოლხეთის ტერიტორიაზე არსებულ ქვეყნად მიაჩნდათ, ამას ადასტურებს ევსტათი თესალონიკელი (XII საუკუნე). „ილიადისა“ და „ოდისეას“ კომენტარებში იგი აღნიშნავს, რომ ჰომეროსი „კოლხიკეს“ ნაცვლად აიას ხმარობს, როგორც ადგილის აღმნიშვნელ სახელწოდებას. იგი წერს: „ამით ამბობს პოეტი (ჰომეროსი)… „აიაიეს“ კოლხიკეს ნაცვლად, ადგილობრივი სახელის მიხედვით. აია ხომ კოლხიდის ქალაქია. სხვებთანაც და ლიკოფრონთანაც“ მის მოქალაქეს ჰქვია აიელი, ხოლო ქალს ჰქვია აიაია. ხოლო კირკეს კუნძულს „აიაია“ იმავე კირკეს გამო… ხოლო გეოგრაფოსი ამბობს „აია“ ქალაქიაო ფასისთან, ამით იმას ამბობს, რომ ამ კოლხური აიას მახლობლად არის აგრეთვე კირკეს კუნძული „აიაიე“. გმირი აიეტიც ამავე აიასგან იწოდება ამ სახელითო, ამტკიცებენ ძველები.

აიას კოლხეთთან აიგივებს და ქვეყნის უძველეს სახელად მოიხსენიებს ჰეროდოტე. აღსანიშნავია, რომ იგი თავის „ისტორიაში“ სხვადასხვა გეოგრაფიულ ადგილს მისი ძველი და ახალი სახელებით იხსენიებს. მაგალითად, პითო-დელფო, რომელშიც „პითო“ წარმოადგენს „დელფოს“ პირვანდელ სახელს. ასევე, აია-კოლხიდაში „აია“ ნიშნავს „კოლხიდის“ უძველეს სახელს. ჰეროდოტე წერს: „გრძელი ხომალდით მოსცურეს აია–კოლხიდაში, მდინარე ფასისთან“. „ესენი (ე. ი. არგონავტები) მიცურავდნენ აიაში, კოლხიდაში, საწმისისათვის“. აქედან გამომდინარე, ჰეროდოტეს მიხედვით, მის დროინდელ „კოლხიდას“ წინათ, არგონავტების მითის შექმნის პერიოდში სახელად „აია“ ერქვა.

ჰეროდოტეს მსგავსად, აპოლონიოს როდოსელის „არგონავტიკაში“ „აია“ „კოლხეთის“ სინონიმია და არა ქალაქი. აპოლონიოს როდოსელი წერს: „კოლხეთ-აია ხომ კიდეშია, სადაც თავდება ზღვა და ხმელეთი“. იქვე: „აიეტ მეფის კოლხურ ხომალდით გასცდნენ აიას ქვეყნის ნაპირებს და გაეშურნენ ქალაქ ორქომენს“. ამავე დროს აღსანიშნავია, რომ „არგონავტების“ სქოლიასტები „აიას“ ქალაქად მოიხსენიებენ.

ანტიკური და ბიზანტიური ხანის ზოგიერთი მწერალი „აიას“ ქალაქად მიიჩნევს, რამაც ხელი შეუწყო შეცდომის დამკვიდრებას ლიტერატურაში. ძვ. წ. VIII საუკუნის ეპიკოსი პოეტი ევმელოს კორინთელი „კორინთიკაში“ წერს: „აია კოლხეთის ქალაქია“. ძველი ბერძენი მწერალი ლიკოფრონი აიეტს „აიასა და კორინთოს მრისხანე გამგებელს“ უწოდებს. ამ ცნობით, აია კორინთოს დარია, ე. ი. ორივე ქალაქია. სქოლიასტებიც ასე განმარტავენ: აია-კოლხიდის ქალაქია. სტეფანე ბიზანტიელი (VI ს.) „ეთნიკაში“: „აია კოლხთა ქალაქია, აიეტის მიერ დაფუძნებული, ზღვისგან მოშორებული სამასი სტადიონით. მას ჩამოუდის ორი მდინარე: ჰიპსოსი და კვიანეოსი, რომლებიც [ქალაქს] ნახევარკუნძულად ჰქმნიან.ევრიპიდე (ძვ. წ. 480–406 წ. წ.), ლიკოფრონ ქალკიდელი (ძვ. წ. IV–III სს.) და იოანე ცეცე (XII ს.) აღნიშნავენ „კოლხთა აიას“.

კოლხეთი იყო ასევე მხარე, სადაც მითოლოგიური პრომეთე ისჯებოდა კლდეზე მიჯაჭვული, არწივი მას უკორტნიდა ღვიძლს, კაცობრიობისთვის ცეცხლის საიდუმლოს გაცემისთვის. კოლხეთში ასევე მკვიდრობდნენ სკვთური წარმოშობის ამაზონები.

კოლხეთის მთავარ მითოლოგიურ პერსონაჟებად ითვლებიან:

• აიეტი (ეეტ, აჲეთისი);
• მედეა (მედია);
• აფსირტე, აბსირტ (აბსარ);
• ქალკიოპე (ხალკიოპე);
• ცირცე;
• პასიფაი (მინოსის მეუღლე).

მეფეები

ლეგენდარული მეფეები

• მზე ჰელიოსის სამფლობელო
• აიეტი, ჰელიოსის ძე. ის იღებს არგონავტებს თავის ქვეყანაში;
• აფსირტე, აიეტის ძე. მას კლავს იასონი;
• ეგიალი, აფსირტეს ძე. მას კლავს მედეა;
• მედეა, აიეტის ასული. ზოგიერთი წყაროს თანახმად, მისი ძმიშვილის მემკვიდრე;
• პერსე, აიეტის ძმა. მან მოახდინა ტახტის უზურპაცია მისი ძმის მეფობის დროს;
• მედოსი, მედეას ძე. აბატი ანტუან ბანიეს თანახმად, ითვლება მიდიელთა წინაპრად.

კოლხეთის პირველი მმართველები

• აკე, კოლხეთის მეფე. მისი მეფობა, მონეტების მიხედვით, თარიღდება ძვ. წ. IV საუკუნის დასასრულით;
• ქუჯი, კოლხეთის ერისთავი და ფარნავაზ I-ის სიძე;
• ...
• სავლაკი, კოლხეთის მეფე ძვ. წ. II საუკუნეში;
• ...
• მითრიდატე I, კოლხეთის გუბერნატორი, მოიხსენიება ძვ. წ. 83 წელს. მითრიდატე VI-ის ძე. მოკლული მამის მიერ;
• მაქარეს პონტოელი, ბოსფორის მეფე, ძვ. წ. 79–65;
• ოლთაკე, კოლხეთის ადგილობრივი უფლისწული დაახლოებით ძვ. წ. 60 წელს, პომპეუსის მმართველობის პერიოდში, რომის ტრიუმფის დროს, ფიგურირებს დამარცხებულ მეფეთა შორის;
• ძვ. წ. 65–63: არისტარქე, პომპეუსის მიერ დანიშნული მეფე;
• ძვ. წ. 63–47: ფარნაკე II, მითრიდატე VI-ის ძე, ბოსფორის და პონტოს მეფე;
• ძვ. წ. 47–45: მითრიდატე II პერგამონელი, ბოსფორის ანტი-მეფე;
• ძვ. წ. 44–16: ასანდროს ბოსფორელი, ბოსფორის არქონტი, შემდგომში მეფე;
• ძვ. წ. 16–14: დინამია პონტოელი, ბოსფორის დედოფალი;
• ძვ. წ. 14–ახ. წ. 8: პოლემონ I, პონტოს და ბოსფორის მეფე;
• 8–37/38: ტიბერიუს იულიუს ასპურგოს ბოსფორელი, ბოსფორის მეფე;
• 38–41: პოლემონ II, პონტოს და ბოსფორის მეფე;
• 41–45: კლაუდიუს მითრიდატე III, ბოსფორის მეფე;
• 45–62: ტიბერიუს იულიუს კოტის I, ბოსფორის მეფე;
• ანექსირებული რომის მიერ.

გალერეა

• 
  მეფე აიეტი (ბარტოლომეო დი ჯოვანი, 1487).
• 
  არგონავტების მოგზაურობის მარშრუტი.
• 
  იასონი და არგონავტები ჩამოსულები კოლხეთში. „არგონავტიკა“ მოგვითხრობს მითს არგონავტების მოგზაურობის შესახებ, ოქროს საწმისის მოპოვების მიზნით. ეს ფერწერა განთავსებულია ვერსალის სასახლეში.
• 
  ოქროს საწმისი, გამოსახული საქართველოს ზოგიერთი ქალაქის გერბზე.
• 
  მედეა ბრძანებს აფსირტეს არგოს ბორტს მიღმა გადაგდებას (ოქროს საწმისი, ჰერბერტ ჯეიმზ დრეიპერი, 1904).
• 
  მედეა (ენტონი ფრედერიკ ოგასტას სენდისი, ბირმინგემის მუზეუმი და არტ გალერეა, 1868.)
• 
  მედეას მიერ აფსირტეს მკვლელობის მემორიალური დაფა შესრულებული მარტინ დიდიე პეიპის მიერ 1580–1600 წლებში.
• 
  აიეტი იღებს აფსირტეს დანაწევრებულ გვამს. გრავირებული რენე ბოივინის მიერ, ლეონარდ ტირის შემდეგ, 1563 წელს.

იხილეთ აგრეთვე

• კოლხური კულტურა
• არგონავტები
• ეგრისის სამეფო
• ფაზისი
• პონტოს სამეფო
• სამეგრელოს (ოდიშის) სამთავრო

ლიტერატურა

ქართულენოვანი

• ლორთქიფანიძე, ო., ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 5, თბ., 1980. — გვ. 596-597.
• ზაზა აბაშიძე, მიხეილ ბახტაძე, ოთარ ჯანელიძე „საქართველო და ქართველები“ (საქართველოს ისტორია). დიასპორის ბიბლიოთეკა, საქართველოს პარლამენტის ეროვნული ბიბლიოთეკა. თბილისი: ფავორიტ პრინტი, 2013 წ. ISBN 978-9941-0-5498-3
• მარიამ ლორთქიფანიძე, ოთარ ჯაფარიძე, დავით მუსხელიშვილი, როინ მეტრეველი „საქართველოს ისტორია“ ოთხ ტომად. I ტომი - უძველესი დროიდან ახ. წ. IV საუკუნემდე. გამომცემლობა პალიტრა L. თბილისი, 2012 წ.
• გამყრელიძე, გ. „ომი და შეიარაღება იბერია-კოლხეთში“. ბაკურ სულაკაურის გამომცემლობა. თბილისი, 2012 წ.
• კაკულია, ჯ. „კოლხეთის (საქართველოს) ისტორია (შემაჯამებელი ნაშრომი)“. თბილისი, 1994-2014
• მიქელაძე, თ. ძიებანი კოლხეთისა და სამხრეთ-აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთის უძველესი მოსახლეობის ისტორიიდან, თბილისი, 1974
• ლორთქიფანიძე, ო. ძველი კოლხეთის კულტურა, თბილისი, 1972
• საქართველოს სტორიის ნარკვევები,ტ .1, თბილისი, 1970
• ლორთქიფანიძე, ო. ანტიკური სამყარო და ძველი კოლხეთი, თბილისი, 1966

უცხოენოვანი

• Allen, David. A History of the Georgian people. London / 1932.
• Braund, David. 1994. Georgia in Antiquity: A History of Colchis and Transcaucasian Iberia 550 BC-AD 562. Clarendon Press, Oxford / 1996.
• Burney, Charles and Lang, David Marshal. The Peoples of the Hills: Ancient Ararat and Caucasus.
• Clavel-Lévêque, E. Geny, P. Lévêque. Paris: Presses Universitaires Franc-Comtoises / 1999.
• Lang, David Marshal. The Georgians. Frederich A. Praeger Publishers, New York / 1965
• Lordkipanidze, Otar. Phasis: The River and City of Colchis. Geographica Historica 15, Franz Steiner / 2000.
• Melamid, Alexander. Colchis today. (North-eastern Turkey): An article from: The Geographical Review. American Geographical Society /1993.
• Tsetskhladze, Gocha R.. Pichvnari and Its Environs, 6th c BC-4th c AD. Annales Littéraires de l'Université de Franche-Comté, 659, Editeurs:
• Urushadze, Akaki. The Country of the Enchantress Media, Tbilisi / 1984 (in Russian and English)
• Van de Mieroop, Marc. A History of the Ancient near East, C. 3000–323 BC. Oxford / 2006
• Wardrop, Oliver. The Kingdom Of Georgia: Travel In A Land Of Women, Wine And Song (Kegan Paul Library of History and Archaeology)
• Cyrille Toumanoff, Les dynasties de la Caucasie chrétienne de l'Antiquité jusqu'au XIXe siècle : Tables généalogiques et chronologiques, Rome, 1990, p. 528-529.

რესურსები ინტერნეტში

• კოლხეთის სამეფო. ბიბლიოვიკი, საქართველოს პარლამენტის ეროვნული ბიბლიოთეკა.
• Colchis. ANCIENT REGION, TRANSCAUCASIA. WRITTEN BY: The Editors of Encyclopaedia Britannica. See Article History.
• COLCHIS, THE LAND OF THE GOLDEN FLEECE REPUBLIC OF GEORGIA. Adventures Great and Small. UNUSUAL PLACES/ CULTURES.
• The Greco-Roman World and Ancient Georgia (Colchis and Iberia) [article]. Actes du colloque de Cortone (24-30 mai 1981). Othar D. Lordkipanidze.
• ნუმიზმატიკის ინგლისურ-ქართული ონლაინ-კატალოგი დაარქივებული 2021-01-19 საიტზე Wayback Machine.