მედეა (მითოლოგია)
მედეა — ბერძნული მითის მიხედვით ძველი კოლხეთის ლეგენდარული მეფის აიეტის უმცროსი ასული, ქალკიოპესა და აფსირტეს დაჲ, კირკეს ძმისშვილი, ჰელიოსის შვილიშვილი, ჰეკატეს ქურუმი (დაახლ. ძვ. წ. XIV-XIII საუკუნე). ლეგენდის მიხედვით, მას შეუყვარდა არგონავტების წინამძღოლი იასონი და დიდი დახმარება გაუწია მას კოლხეთიდან ოქროს საწმისის გატაცებაში. მითის ერთ-ერთი ვერსიით შეყვარებულებმა საბერძნეთში ჩააღწიეს, მაგრამ მალე იასონმა უღალატა მედეას და ცოლად კორინთოს მეფის კრეონტის ასულ კრეუსას მოყვანა დააპირა. მედეამ შური იძია იასონზე და მისი საცოლე სიკვდილს შეჰყარა. ამით განრისხებულმა კორინთელებმა მედეას შვილები დაუხოცეს, რის შემდეგაც, მითის მიხედვით, გაუბედურებული ქალი კოლხეთში დაბრუნდა.
მედეას სახელს ანტიკურ და წინაანტიკურ სამყაროში ბევრი რამ უკავშირდება. ძველ ხალხს ის ქალღმერთად მიაჩნდა, მის სახელზე აგებდნენ ტაძრებს. ანტიკური საზოგადოება და ბევრი თანამედროვე მეცნიერი მის სახელს უკავშირებს მედიცინის თანამედროვე სახით განვითარებას. თვით ტერმინი მედიცინა მისი სახელიდან მომდინარეობს. ლეგენდებისა და ისტორიული წყაროების თანახმად, მედეას მკურნალობის საოცარი ნიჭი და ცოდნა ჰქონდა, მას ბევრი უკურნებელი სენის წამლობა შეეძლო. რამდენიმე ლეგენდის მიხედვით, ის ახალგარდაცვლილსაც კი აცოცხლებდა, მოხუცთ კი სიჭაბუკეს უბრუნებდა.
მედეას სახე
იასონისა და შემდგომ ეგეოსის მეუღლე, ”მსოფლიოს უდიდესი ჯადოქარი”, ექიმი, ბალახთა და წამალთა მესაიდუმლე, მედიცინის დედამთავარი. მედეას განსაკუთრებული სულიერი ძლიერება, მისი ჯადოქრობის ზებუნებრივი ნიჭი, მკვდრის გაცოცხლებისა და ცხვრის ბატკნად ქცევის უნარი, დრაკონების ეტლით გაფრენა და სხვა მოწმობს, რომ უწინ ქალღმერთი ყოფილა, მერე გამხდარა ჯადოქარი.
მედეას მარად მიმზიდველი და შემაძრწუნებელი, მშვენიერი და სადავო სახე არგონავტების მითის ერთგვარი ღერძია, რომლის გარშემოც ტრიალებს მთელი ამ ერთ-ერთი უდიდესი ბერძნული ეპოპეის გმირთა მოქმედება. მედეას დახმარების წყალობით წაიღეს ოქროს საწმისი და წავიდნენ მშვიდობით ბერძენი გმირები, რომელთაც უდავო დაღუპვა ელოდათ.
თქმულება
კოლხეთს ჩასული იასონი აიეტის სასახლეში მივიდა. ჰერას და ათენას თხოვნით, აფროდიტემ დაიყოლია საკუთარი შვილი ეროსი, რომ მედეა სიყვარულის ისრით დაეჭრა. ამის შემდეგ მედეა იასონს ჰეკატეს ტაძარში იბარებს და აძლევს ჯადოსნურ მალამოს, რომლის შემწეობითაც იასონი უძლეველი გმირი ხდება და ასრულებს აიეტის უმძიმეს დავალებებს. იასონი და მისი მხლებელნი ამის შემდეგაც დაიღუპებოდნენ, რომ მედეას არ გაეფრთხილებინა, არ მოენუსხა დრაკონი და არ დახმარებოდა საწმისის გატანაში, ვიდრე აიეტი ჯარებს შეყრიდა. მედეა მტკიცე პირობით თან მიჰყვება იასონს და არ იზიარებს მის სარეცელს, ვიდრე ფაეკთა მეფის ალკინოეს მოთხოვნით ეს აუცილებელი არ ხდება, რათა მდევრებს მისი მამასთან დაბრუნებისთვის იურიდიული და მორალური საფუძველი აღარ ჰქონოდათ. გზაში მედეას დახმარებით იასონი კლავს აიეტის შვილს აფსირტეს, მდევართა წინამძღოლს. ამრიგად, ეს გრძნეული ქალი შეუპოვარია და რკინის ნებისყოფით მოქმედებს. მისი სამშობლოდან წასვლა და სხვა სამართლიანი თუ უსამართლო საქმეები ღრმად მოტივირებულია დაუძლეველი სიყვარულითა და ოჯახის ერთგულებით. გზაში მედეას ჯადო კლავს სპილენძის ბუმბერაზ ტალოსს (კრეტაზე): გემიდან შელოცვით აძინებს, გადაჩეხავს.
საბერძნეთში ჩასულ და დაბინავებულ იასონს და მედეას ეყოლათ ორი ვაჟი: მერმეროსი და ფერეტოსი (ზოგი ვერსიით 7 ქალი და 7 ვაჟი). იოლკოსში ჩასულ იასონს გრძნეული ცოლი ჩამოაცილებს ბიძას _ პელიასს, რომელმაც პირობა დაარღვია და ძმისწულს ტახტი მაინც არ დაუთმო. მედეამ ტახტის მიმტაცებელნი მისსავე ასულებს დააკეპინა. ხალხმა იასონი და მისი მეუღლე განდევნა. ისინი კორინთოში ჩავიდნენ, სადაც იასონს მეფე კრეონტის ასული გლავკე ან კრეუსა შეუყვარდება. მედეა ერთხელ კიდევ იძულებულია მიმართოს ჯადოქრობას, მოწამლულ სამოსს უგზავნის კრეუსას. მეტოქე ტანჯვით კვდება, საშველად მისული მამამისიც მასთან ერთად იღუპება...
ჩანაცვლებული თქმულება
მედეას მაძაგებელი ევრიპიდე მითს სწორად გადმოგვცემს იქამდე, ვიდრე მედეა მეტოქეს — კრეუსას წამლავს, შემდეგ ”ახალი, მითოლოგიის საწინააღმდეგო გზით მიდის... მედეა, როგორც შვილების მკვლელი დედა მხოლოდ და მხოლოდ ევრიპიდეს გამოგონილია” (ლ. სანიკიძე). მხატვრული სიტყვის ძალამ ”დავიწყების ფერფლით დაფარა სინამდვილე კოლხი ქალის ტრაგედიისა”. უსაფუძვლოა ვარაუდი: იქნებ ევრიპიდეს რაღაც ცნობა ჰქონოდა მედეას ხელით შვილების დახოცვაზეო. ასეთი ცნობა სადმე შემოინახებოდა.
ევრიპიდეს მიხედვით, მედეა ხოცავს შვილებს, რათა საბოლოოდ მოუკლას გული მოღალატე ქმარს, პაპამის ჰელიოსის მიერ მოგზავნილი ეტლით გაფრინდება, ათენში ჩადის, სადაც მოხუცი ეგეოსი შეირთავს. თეზევსის ჩამოსვლით წყდება ეს ქორწინებაც. მისი მოწამვლის ამაო ცდის შემდეგ ისევ გარბის, თან მიჰყავს ეგეოსთან შეძენილი გმირი მედოსი, რომელმაც მცირე აზიაში ბარბაროსი ტომები სძლია, დაიპყრო დიდძალი მიწა-წყალი და დააარსა მიდია: ეს სახელი ეწოდა უწინდელ არეიას. (ჰესიოდე, თეოგონია, 100, 1). მედეას შვილი ინდებთან ბრძოლაში დაიღუპა. თვით მედეა კოლხეთს დაბრუნდა, შეურიგდა მამას, დაუჩაგრა მტრები, ისევ აიყვანა ტახტზე, რაც მის ძმას, პერსეს მიეტაცებინა.
ერთი ვერსიით, აიეტი ებრძოდა სარმატთა ტომს, სკვითებს თუ მათს მონათესავე ხალხს, რაც საფუძველს აცლის მოგვიანებით შექმნილ ვერსიას მედეას სკვითურ ჩამომავლობაზე (ნ. დუმკა). მაგრამ, ეს ვერსიაც სკვითებთან ბრძოლისა სავარაუდოდ უნიადაგოა, რადგან ორივე ხსენებული ტომი ასპარეზზე გამოჩნდა ბევრად უფრო გვიან. (თუმცა, სკვითები პრომეთეს მითშიც არიან ნახსენებნი).
სხვადასხვა ცნობები
ცნობილი ტრადიციით, მედეამ მედია დააარსა მას შემდეგ, რაც მამას ტახტი დაუბრუნა. ისტორიული წყაროებით, აქ იყო ძველად საგართია, საქართი, საქართველო, სადაც თაყვანს სცემდნენ არმაზს, გაცს და გაიმს, ეს ტრადიცია ძალზე ლოგიკური და გამართლებულია.
ევრიპიდემ მოახდინა ქმარ-შვილის მოღალატე ელენეს რეაბილიტაცია, ქმრის ერთგულ ქალად აქცია, პენელოპეს გაუტოლა პატიოსნებით, როგორც ტიპი ბერძენი მანდილოსნისა. ცხადია, ასეთივე წარმატებით შეეძლო გაეტეხა მას სახელი კოლხი მედეასთვის, ამიტომაც დაახოცვინა შვილები. აქ მეორე გარემოებაც ანგარიშგასაწევია: მედეა ქალწული იყო და მხოლოდ სამშობლო მიატოვა სიყვარულისთვის, ელენე კი გათხოვილი იყო და ქმარ-შვილიც მიატოვა. მრავალი მძიმე დანაშაული ჩაუდენიათ ბერძენ გმირ ქალებს, პროკნეს, ფილომელას, ერიფილეს..
ვრიპიდეს მედეაშიც ქალი სასოწარკვეთილებამდე იტანჯება შვილების სკვდილის გამო, იმართება დაძაბული დიალოგი. იასონი ერინიებს შესთხოვს, სასტიკად დასაჯეთო შვილების მკვლელი. მედეა ზიზღით მიუგებს: ”რომელი ღმერთი დაგიჯერებს ფიცის გამტეხო?”. ”ო, საყვარელო შვილებო”- გოდებს იასონი, ”საყვარელი - მხოლოდ დედისთვის” - ამ რეპლიკაშიც ჩანს დედის ტანჯვა. შვილების დახოცვას აქ უპირისპირდება არანაკლები დანაშაული - ოჯახის ღალატი, რისთვისაც იასონი ისჯება.
ჰეროდოტეს ისტორიაშიც შეპირისპირებულია ოთხი სახელგანთქმული ქალის ბედი: იოს, ევროპეს, მედეასი და ელენესი. იო არგოსიდან მოიტაცეს ფინიკილებმა და ეგვიპტეში ჩაიყვანეს (ჰეროდოტე უარყოფს ზევსის როლს), სამაგიეროდ ბერძნები ფინიკიის ქალაქ ტიროსში ჩავიდნენ და ევროპე მოიტაცეს, მერე მეორე უსამართლობაც ჩაიდინეს: კოლხეთიდან საწმისთან ერთად მედეაც გაიტაცეს. კოლხთა მეფემ შუამავლები გაუგზავნა ბერძნებს, ქალის დაბრუნება მოსთხოვა, მაგრამ ბერძნებმა მიუგეს: არც იოს მომტაცებელნი დასჯილანო და ქალი დაიტოვეს. შემდეგ, როცა ტროელებმა ბერძნებს ელენე მოსტაცეს, მოციქულებს მათაც უკმეხად უპასუხეს: არც თქვენ დასჯილხართ მედეას მოტაცებისთვისო. მაშინ ბერძნებმა ტროას ომი აუტეხეს (ჰეროდოტე 1,2-3). ქალის მოტაცება უსამართლო კაცების საქმეა, ამიტომაც არც ფინიკიელებს და არც ბერძნებს ეს სასახელოდ არ ეთვლებოდათ. ფინიკიელები ამტკიცებდნენ: იოს მოტაცება ძალით არ მომხდარა, გემის უფროსი შეიყვარა, დაორსულდა და მშობლებს გაერიდაო. მედეაზე ასეთი რამ არ თქმულა. ის ქალწული წავიდა და კანონიერად შეეუღლა იასონს. ცოდვებისგან განსაწმენდად კირკეს კუნძულზე ჩასულ მედეას ჯადოქარმა მამიდამ მიმართა: შენი თვალების სხივი ღვთაებრივ ჩამომავლობაზე მეტყველებს, ნათესავი ხარ ჩემი და გიცანიო. ასეთი რამ უაღრესად დამახასიათებელია ქართული ეროვნული მოტივით, სხვაგან იშვიათად გვხვდება. იო ისე ჩავიდა ეგვიპტეში, ვერავითარი მორალური გამართლება ვერ გვიპოვია, ვერც ელენესთვის, რომელმაც ქმარ-შვილი მიატოვა. მედეას სახე კი უფრო სპეტაკია და ქართველი ქალის თავმოყვარეობას გამოხატავს. მედეას ოთხგზის მოუხდა გაქცევა: კოლხეთიდან, იოლკოსიდან, კორინთოდან და ათენიდან. საბოლოოდ მაინც მამის სასახლეში ბრუნდება.
აღიარება
მიუხედავად საყოველთაო სიმპათიისა და აღიარებისა, მედეას სამ მთავარ დანაშაულში სდებენ ბრალს: სამშობლოს ღალატში, ძმის მკვლელობასა და შვილების დახოცვაში. საქმე გვაქვს საკაცობრიო მნიშვნელობის ტრაგიკულ სახესთან. ამიტომ, ასეთ ბრალდებებს სიფრთხილით უნდა მოვეკიდოთ. სამშობლოს, მამულის, თავისიანების ღრმა სიყვარულში მედეა არც ოდეს შეყოყმანებულა, ეს ჩანს მის ყოველ მონოლოგში, ფიქრებში, ქცევაში - არგონავტიკაშიც და სხვა ძეგლებშიც. შემდეგ წასვლაც ინანა, დაბრუნდა და კვლავ დაუმტკიცა სამშობლოს ერთგულება. მედეას წასვლა ღალატი კი არა, სიყვარულია, რაც ყველაფერს ამართლებს. მისი ამ ნაბიჯის გასამართლებლად პოეტებმა უზენაესი ქალღმერთები მოიშველიეს. რაც შეეხება მეორე ბრალდებას, თავისთავად მოხსნილია, რადგან მითი ამას არ ამბობს. ის ჩაუმატა ტრაგიკოსმა ევრიპიდემ, რომლის ბიოგრაფიაც ცნობილია.
გააზრებანი
ეს მოტივი ლიტერატურული თვალსაზრისით, კოლხ მედეას ბრალდებად ისედაც არ გამოდგება. მაგრამ თუნდაც ასე მომხდარიყო, განა ბერძენ ოიდიპოსის დანაშაული ნაკლებია, ერიფილეს, პროკლეს ან ათობით სხვათა. მხატვრულ ქმნილებებში მსგავი ეპიზოდი უთვალავია და ის გმირის მშობელი ხალხის გასამტყუნებლად ვერ გამოდგება. აფსირტეს მოკვლა კი დანაშაულია, მაგრამ ინტერესეთა უსაშველო კოლიზია გადამწყვეტ მოქმედებას თავისთავად ითხოვდა. პრინციპი იწირავს პიროვნებებს. შვილს კლავს ბერძენი ქალი პროკნეც (ნ. ფილომენა).
ერთი ვერსიით, მედეას მიზნად ჰქონდა შვილების უკვდაყოფა, მაგრამ იასონმა ხელი შეუშაალა. ეს მოტივი უფრო დასაჯერებელია (ასე ჩაუფუშა პელევსმაც თეტიდას აქილევსის უკვდაყოფის განზრახვა, აგრეთვე დედოფალმა დემეტრეს - პელევსინის მეფის წულისა).
ძალზე მნიშვნელოვანია ერთი ჩვეულება, რაც კორინთოში რომის იმპერიის ჟამსაც კი შემორჩენილი იყო და ბოლო დრომდე ცნობილია. ამ უძველესი წესით, კორინთელები თავს მოვალედ რაცხდნენ საკურთხეველთან მსხვერპლის შეწირვით გამოესყიდათ თავიანთი დანაშაული - მედეას შვილების დახოცვა. ეს წესი სავსებით სარწმუნოდ აბათილებს მედეას ხელით შვილების მოკვდინების ვერსიას, ეს სხვა სარწმუნო ცნობითად დასტურდება. ცხადია, კორინთელებს თავად უკეთ ემახსოვრებოდათ, ვინც დახოცა ბავშვები.
ძველი ცნობები
მედეას ამბავს იცნობენ ჰეროდოტე, ქსენოფონტე, პლატონი, არისტოტელე... ვალერიუს ფლაკუსმა ლათინურ ენაზე დაწერა არგონავტიკა. მედეაზე უწერიათ ჰეკატე მილეტელს, აკუსილაე არგოსელს, სკილაქსე კარიანდელს...
როდოსელს ბაძავს გეორგიკებში და ენეიდაში ვერგილიუსი, რიანი - მესენიაკაში, ოვიდიუსი - მეტამორფოზების VII თავში და ჰეროიკების XII თავში, რაც მთლიანად წარმოადგენს მედეას წერილს იასონისადმი. ამ წერილიში მედეა დასცინის იასონს: არ შეგიძლია უცხო მხარეში ქმრისგან მიტოვებულ მედეას წერილი მისწერო? ან იქნებ მეფურ საზრუნავთა შორის ჩემთვის ვერ მოიცლი? ოდესღაც იასონი შველას ევედრებოდა კოლხი მეფის ასულს, ჯობდა კი იმდროს მომკვდარიყო შენი მედეა, მას მერე ჩემი ცხოვრება მხოლოდ წამებაა. ნანობს ქალი და ჩივის, რისთვის შევიყვარე ზომაზე მეტად უცხო კაცი, რისთვის მივეცი მალამო - მაშინ ხომ მასთან ერთად დაიღუპებოდა ამდენი ვერაგობა! რისთვის შემოიჭრა გადამთიელი მის ბედნიერ მხარეში... მთელი განცდების ნაკადი მთავრდება რისხვით და მუქარით:
- რისხვას, ჩემს გულში რომ მწიფდება, გზა უნდა დიდი.
- გამიძეხ, ბრაზო, სინანული მომიხდეს თუდაც,
- ვნანობ, რომ ქმარი მოღალატე ვიხსენი მაშინ!
- დაე, გადაწყვიტოს ღმერთმა, მე რომ მაწამებს გულში,
- რა ვიცი, რაა, მაგრამ რისხვა იზრდება დიდი
მედეა საოცრად რეალისტური, დამაჯერებელი სახეა, თავისი სილამაზით, ხასიათით. შეუპოვრობით და გაუტეხელობით ის ნამდვილი ქართველი ქალია. აშკარად იგრძნობა ბერძენთა უტყუარი ალღო და ცოდნა, მეტადრე, როდოსელის არგონავტიკაში. არის საფუძველი ვიფიქროთ, რომ მითურ მედეას პროტოტიპი რომელიმე ისტორიული პიროვნებაა. გეოგრაფიული და ეთნოგრაფიული ფაქტებიც კოლხეთსა და კოლხურ ტომებს რომ შეეხება, ისტორიულ საფუძველზეა დამყარებული (აკ. ურუშაძე).
დანტე, ცხადია, იცნობს მედეას და კოლხეთის ამბავს, რასაც თუნდაც ვერგილიუსის ენეიდაში წაიკითხავდა. ჯოჯოხეთში დანტე და ვერგილიუსი ხედავენ იასონს, შებოჭილსა და შოლტით გვემულს მძიმე დანაშაულისათვის, რომ უმუხთლა კოლხ მედეას. ესაც ნიშნავს, რომ მედეას ”ამართლებენ, უბედურ ქალად მიიჩნევენ, ხოლო იასონი ჯოჯოხეთში ისჯება კოლხი ქალის წინაშე შეცოდებისათვის” (აკ. გაწერელია, „დანტე და პრეისტორიული საქართველო“.). დანტე იასონს ხვდება მალებოლჯედ წოდებულ კლდეებთან: ”აქვე სასჯელი დასტეხია მედეას გამო”. (ჯოჯოხეთი, 38, 96). ამ დანაშაულს ამძიმებს ჰიფსიპელეს შეცდენაც.
აკაკი წერეთელი მედეას სახელში ეძებს დიაცთან ნათესაობას, ხოლო ეა (აია) არისო ”ია”, აიეტი კი - იათა, იების მეფე (ხმელთა მეფე). XVIII საუკუნემდე დიაცს ერქვა დია, აქედან მედია. კოლხეთს ლაშქრობის ამბავში ბევრი რამ ქართული დარჩა. ასე, მედეა აგროვებს სამკურნალო ბალახს, მოლს, რაც ქართული სიტყვაა.
(დაწვრილებით იხილავთ პროფ. ლ. სანიკიძის სტატია ”პრომეთეაში” და ”არგონავტიკაში”, აკ. წერეთლის შემოქმედებაში, მნათ; 1960, 9). ”პრომეთეს სისხლზე ამოსული ყვავილებიდან ჩნდება მედეა და იტანჯება” (გიორგი კაპანაძე, მედეა).
ერთი ვერსიით, მედეა როგორც არტემიდეს (ან ჰეკატეს) ქურუმი, მამის სისასტიკის წინააღმდეგია, იფიგენია ტავრიდელის ორეულია, განწირულ უცხოელთა მხსნელია (დიოდ. 4, 46..., დიონისიოს სკიტობრახიონის ცნობა). იასონი უნდა დაეკლა ტაძართან, მაგრამ, იხსნა, მისთხოვდა, იოლკოსში გაიქცა მასთან ერთად.
მითოლოგიურმა ტრადიციამ დააკავშირა ანტიკის ორი უდიდესი გმირი ჰერაკლე და მედეა. (აპ. როდ. სქოლ.) ამ ვერსიით, ჰერაკლე კოლხეთში იასონსა და მედეას მფარველობს, შემდეგ კი მედეა კორინთოდან თებეში ჩადის, ჰერაკლეს სიგიჟისგან განკურნავს, საგმირო საქმეების ჩადენაში კი აღარ შველის, ათენს გარბის. ჰერაკლეს კი ფილასის ასულ მედასგან (მედეასაგან) ეყოლა გმირი ანტიოქოსი (სოფოკლე, სქოლ. ტრაქინ. ; პავს. 1, 5, 2). რაც შეეხება მედეას ხელით აფსირტეს სიკვდილს, მხოლოდ აპოლონიოსიდან ვიცით. ეს ვერსიები გვაინდელია, მაგრამ ტრადიცია მაინც ამტკიცებს ჰერაკლეს ჩამოსვლას კოლხეთში.
გრამატიკოსს პარმენისკოსის ცნობით (ევრ. მედ. სქოლ.), მედეას შვილთა მოკვლისათვის კორინთელები ჰერაიებს იხდიდნენ (ჰერას გულის მოსაგებად მის ტაძარში ათევდა ღამეს შვიდი გოგო და შვიდი ბიჭი). მათ არ სურდათ ბარბაროსი ქალის მეუფება, მაგრამ მედეამ აქ ჰერას კულტი დააარსა და კორინთელები აიძიულა თაყვანი ეცათ მისთვისაც. პავსანიას კონინთოში მედეას შვილთა ძეგლებიც უნახავს (2,3,6,). დიდიმოსის ცნობითაც (ევრიპიდე, სქოლ; „მედეა“ 273), მას შემდეგ, რაც მედეამ კრეონტი და კრეუსა დაღუპა, კორინთოდან გაიქცა, შვილები კი შურისმაძიებელმა კორინთელებმა მოუკლეს და მერე ევრიპიდეც მოისყიდეს, რათა მკვლელობა დედისთვის გადაებრალებინა, რაც დრამატურგმა გააკეთა და დააკანონა კიდეც. არისტოტელე კი ვარაუდობს, ევრიპიდემ მედეას დანაშაული ნეოფრონ სიკიონელისაგან გაიგო; მაგრამ ეს საეჭვოა, უფრო ძლიერია ტრადიცია, რაც ევრიპიდეს მოსყიდვაზე მეტყველებდა. არის პოეტის გამართლების ცდაც: ლეგენდით ისარგებლაო, მაგრამ სადაა ეს ლეგენდა? უფრო სარწმუნოა კორინთოელთა ცოდვის გამოსასყიდი დღეობის ტრადიცია, რაც უდავოა. ეს ამართლებს მითის ცნობილ ვერსიასაც: მედეამ სცადა, ჯადოქრობით შვილების უკვდავყოფა და ამდროს შემოაკვდა ორივე.
ლესინგი ლაოკოონში აქებს მხატვარს, რომლის მედეაც შვილების მკვლელობის წინაშე დგას, ხელი მახვილზე აქვს და ყოყმანობს: დედის სიყვარული ებრძვის საშინელ ეჭვს. მედეა მშვენიერია განდცის შეკავებაშიც.
ქართულ მწერლობაში არგონავტიკის ელემენტები ბიზანტიური წყაროების მეშვეობით გადმოუღიათ. ეს ცოდნა ჩანს ექვთიმე მთაწმინდელის, ეფრემ მცირეს „ელინთა მეზღაპრეობა“. ვახუშტი ბატონიშვილის, თეიმურაზ ბატონიშვილის და სხვათა შრომებში.
კვლევები
მედეა თავდაპირველად მთვარის ქალღმერთი უნდა ყოფილიყო, კოლხეთიდან საბერძნეთს ჩასული (პრელერი), ან საერთოდ, შუქის ქალღმერთ, ჰერას ხატებადაც მიაჩნიათ, უფრო კი ჯადოქარ კირკეს, დიდ ქალღმერთ ჰეკატეს და მისან აგამედეს უკავშირდება. მედეას და იასონის ცოლქმრული სიყვარუილის ამბავიც და შვილების მოკვდინებაც ევრიპიდეს მოგონილია. ქალღმერთის რანგში აყვანილი ჰეკატეს წრის ღვთაებაა (დერ კლაინე პაულ, 4, 1126), მაგრამ ბოლოს მაინც ჰეროსი ქალის დონეზე დარჩა, როგორც დიდი მკურნალი და ჯადოქარი, ერთგვარი შემაერთებელი ხიდი კოლხეთ-კორინთო-თესალიისა, კორინთელთა მზისა და მთვარის კულტის განსახიერება. მზის ღმერთის შვილიშვილი კორინთოში ნაწილობრივ თვითონვე გვევლინება მზის ღვთაებად. ეს შემთხვევითი არაა. ევმელოს კორინთელის ცნობით, კორინთო აიეტის სამფლობელოც იყო. მედეამ მოკვდავთან გაჩენილი შვილებიც კორინთოს ჰერას ტაძარს შეავედრა ან იმავე ტაძარში შეიყვანა წინასწარ, მათი უკვდავყოფის მიზნით, ჰერას საკურთხეველზე დასხა, მწყალობელი ჰერაც დაპირებული იყო, რომ უკვდავებას მიანიჭებდა, მაგრამ იქ იასონმა მოუსწრო. გაიმართა ცხარე შეტაკება, რის შემდეგ კორინთელებმა მედეას შვილები დაუხოცეს (პავს. 2, 3, 11). აქ თვალსაზრისთა ორი რკალია. ერთის მიხედვით, მედეას და იასონს შვიდი ვაჟი და ამდენივე ასული ჰყავდათ და მათი დახოცვისათვის დატეხილი ცოდვის გამოსასყიდად კორინთელებს ჰერას ტაძრის მსახურად ყოველწლიურად შვიდ-შვიდი ბავშვის გამწესება დაეკისრათ. დიდიმოსის (კრეოფილოსის) ცნობას, მედეამ ბავშვები ჰერას ტაძრის საკურთხეველზე დასვა რათა მათთვის იასონს ეზრუნაო, პინდარეც ადასტურებს (ოდ. 13, 74). მეორე რკალის ეს ცნობა ყველაზე უფრო ლოგიკურია. კრეონტის მოწამვლის შემდეგ აღშფოთებული კორინთელები ბავშვებზე იყრიან ჯავრს, რადგან მედეა ჰელიოსის დრაკონებიანი ეტლით გარბის, ჯერ ჰერა აკრეას ტაძარს აფარებს თავს (აკროპოლისის ტაძარს) მერე ათენში გარბის და მოხუცი ეგეოსის ცოლი ხდება; სხვა ძველი ცნობით, არეიაში მიდის, მისი ძე მედეოსი (ან მედოსი) აარსებს მიდიას (თეოგ. 1001; სტრაბ. 11, 526). ევრიპიდეს ”ეგეოსიდან” მოდის ცნობაც, რომლის მიხედვითაც მედეამ ეგეოსის შვილის თეზევსის მოწამვლა სცადა და ათენიდან გაქცევა მოუხდა (ავს. ,აპოლოდ; ოვ, მეტ. 7, 404).
მედეას კულტი
კორინთოში ჰერას და აფროდიტეს თანაბრად იყო ერთ დროს მედეას კულტი. კოლხი მეფის ასულმა კორინთო შიმშილისაგან იხსნა, რისთვისაც ის თვით ზევსმა შეიყვარა, მაგრამ უარი მიიღო. მადლიერმა ჰერამ შვილების უკვდაყოფაც ამისათვის აღუთქვა, მაგრამ უმალ კორინთელებმა დაუხოცეს. იასონს რომ ეხმარება, ამას პინდარეც გვაუწყებს (4, 213). ათენში მედეას ყოფნა ჰეროდოტესთვისაც ცნობილია (7, 62). უძველესი ცნობებით დასტურდება მედეას ერთი შურისძიება: პელიასის მოკვლა. იოლკოსში რომ ჩავიდნენ, პელიასს უკვე მოკლული ჰყავდა თავისი ძმა, იასონის მამა ესონი. ამისათვის მედეამ მისსავე ასულებს მოაკვლევინა მამა, ვითომ გაახალგაზრდავების მიზნით, წინასწარ კი გააჭაბუკა იასონი, და თითქოს ესონიც(რომელიც სხვა ვერსიით უკვე მკვდარი დახვდა, პინდ. ოდ. 250). კორინთოს მეფისა და მისი ასულის დაწვა ზღაპრული მოტივია, სხვა ყველაფერი კლასიკური მითების ნიმუშია.
ევრიპიდეს ”ეგეოსი” ასახავს მედეას გაქცევას ატიკის მეფე ეგეოსთან, გერის მოწამვლის ცდას, აპ. როდოსელი ”არგონავტები” 3, 3; 248...; 4, 11, 26-33...; აპოლოდ. 1, 9, 16 (23, 28)...
ძალზე ძველი და ცნობილია მითი, რომლის მიხედვითაც მედეა აქილევსს მიათხოვეს. ორივე მეზღვაურებს მფარველობს შავ ზღვაზე. მითი მეტყველებს იმ დიდ პატივზე, რითაც ბერძნები მოსავდნენ მედეას (ლიკოფრონ ქალკიდელის ცნობა). მედეას შვილებად ასახელებენ ალკიმენეს, თესალოსს, ტასანდროს...
თესალოსი გადარჩა და თესალიაში გაიქცაო.
მედეა და მედიცინის ისტორია
დიდია მედეას მორალური როლი მედიცისნის ისტორიაში. სწავლულთა დასკვნით, ის ფარმაკოლოგიისა და კოსმეტიკის დედამთავრადაც ითვლება. მისი მეთოდები მეცნიერულს უახლოვდება. ის რომ მედიცინის ერთ-ერთი დასაბამია, მეცნიერება აღიარებს და ამას ადასტურებს თუნდაც გამოჩენილი გერმანელი ექიმის, ბოტანიკოსის, მედიცინის ისტორიკოსის კურტ იოაჰიმ შპრენგელის კვლევა. მისი განთქმული მედიცინის პრაგმატული ისტორიის ხუთტომეული კოლხური მედიცინის ისტორიით იწყება. დასახელებულია მედეას ბაღის 36 სამკურნალო მცენარე (რ.კუპცისი მათ უმატებს ხუთ მცენარეს). რომაელები ამ მცენარეებს უძველესი დროიდან იცნობენ და სრულიად ბუნებრივია, რომ მედიცინის სახელიც ჰეკატეს ჯადოქარი ასულის სახელიდან დაემკვიდრებინათ. აღმოსავლეთის მითსა და სინამდვილეს ბერძენთა მეშვეობითაც უხსოვარი დროიდან იცნობდნენ. შრენგელი წერს ჰეკატეს ბაღზე, რაც მერე მედეამ განავრცო.
მედეამ დაამზადა მალამო, რამაც იასონს ძალა და მხნეობა შეჰმატა, ეს იყო ზეითუნის ზეთში გაზავებული, არა ჯადოსნური, არამედ, რაღაც ნამდვილი წამალი (პინდარეს ცნობიდან). ასეთ თუ სხვაგვარ ზეთს თითონაც იცხებს ნამტირალევ სახეზე, ეს ზეთი ნექტარივით ტკბილია და სახეს ფერს უბრუნებს. სამკურნალო ზეთის ცოდნა უძველეს მკურნალთა შორის, მიეწერება მხოლოდ შუმერ ეას და კოლხ მედეას, აიას (ეას) მეფის ასულს. ფაქტი ახსნას არც საჭიროებს: ეა, აია, შუმერთა ქალღმერთი სახელს აძლევს კოლხეთს, არის აქ რაღაც საერთო. რაც შეეხება ტკბილ ზეთს, ლექსიკოგრაფი სვიდაც მედეას სახელს უკავშირებს.
მედეა შვიდგზის მოუხმობს ჰეკატეს, გამზრდელს და ალბათ დედას, ისე ამზადებს წამალს. ამ წამლებით მუდამ შველოდა უცხოელებს, ძალა შეჰმატა იასონს, დააძინა გველეშაპი (შეულოცა, უმღერა ან რტოთი მიასხურა წამალი), არასოდეს არ გამოუყენებია ადამიანთა საზიანოდ, მხოლოდ პელიასი მოკლა როგორც უსამართლო ტირანი, მოძალადე, ქმრის დედ-მამის დამღუპველი, ტახტის მიმტაცებელი და იასონის მტანჯველი, ხოლო კრეუსა, როგორც საშიში მეტოქე. ბერძენი და რომაელი მწერლები ერთხმად ლაპარაკობენ მედეას მაღალ ხელოვნებაზე, მის ძალასა და სიკეთეზე, რისთვისაც ტაძრები აუგეს. შურისმაძიებელი გახდა მას მერე, რაც გაამწარეს. დიოდორე სიცილიელი მითს ავსებს. არგონავტების ლაშქრობიდან დაბრუნებულ იასონს მედეამ აღუთქვა, შენი ოჯახის ამკლებ პელიასს მოვკლავო. არტემიდეს ქანდაკება დაამზადა, ამოღარა, წამლები ჩაასხა. თითონაც წამლით სახე დაინაოჭა, პელიასის სასახლეში ბებერი ჯადოქრის სახით შეაღწია (არ ენდობოდნენ), მეფის ასულები დაარწმუნა, კეთილისმყოფელი ქალღმერთი ვარო, დასამტკიცებლად წამლები ჩამოირეცხა, კვლავ დამშვენდა. შემდეგ ბებერი ცხვარი დაკლა, მდუღარეში ჩააგდო, ბატკანი ამოიყვანა. ამით დაჯერებულმა ქალიშვილებმა ნება მისცეს, რომ მამა გაახალგაზრდავების მიზნით დაეკეპა. შემდეგ კი მან გაცოცხლება აღარ ინება (დიოდორე სიცილიელი, ბიბლიოთეკა 50-51). დღეს უდავოდ დამტკიცებულია შუმერული მითის, კულტურის, რიტუალის სამედიცინო, რელიგიური ტერმინების კავშირი ძველ კოლხურ-იბერიულთან, კერძოდ, ამ უძველეს მედიცინასთან, რასაც მეცნიერება უწოდებს კურა მედიანას - მედეას მკურნალობას.
მუსიკა
ეს სტატია/სექცია ქართულ ენაზე თარგმნის პროცესშია. თუ ფლობთ ამ ენას, თქვენც შეგიძლიათ მონაწილეობის მიღება. |
- ფრანჩესკო კავალი იასონი (ოპერა, 1649)
- ანტონიო კალდარა "მედეა კორინთოში" (კანტატა ალტოსთვის, 2 ვიოლინოსი და ბანისთვის, 1711) ნაწყვეტების მოსმენა შესაძლებელია საიტზე http://www.earlymusic.net/jaycarter/audiovideo.htm დაარქივებული 2008-05-17 საიტზე Wayback Machine.
- მარკ-ანტუან შარპანტიე Médée (მუსიკალური ტრაგედია,1693)
- გერგ ანტონ ბენდა შექმნილია მელოდრამა მედეა 1775 წელს ფრედერიხ ვილჰელმ გეთერის ტექსტზე.
- ლუიჯი ქერუბინიმ შექმნა ოპერამედეა 1797 წელს, რაც ქერუბინის საუკეთესო ნამუშევარია, თუმცა, უფრო ცნობილია იტალიური სათაურით მედეა.
- დარიუს მილჰაუდი ოპერა მედეა 1939 წელი, ტექსტი მედლინ მილჰაუდისა (მისი ცოლი.
- ამერიკელმა კომპოზიტორმა სემიუელ ბარბერმა დაწერა ბალეტი მედეა ballet (მოგვიანებით გადაარქვაგულის მღვიმე) 1947 წელს მართა გრეჰემისთვის და აქედან შეიქმნა Medea's Meditation & Dance of Vengeance ოპერა. 1955 წელს .
- ინდიანას ვარსკვლავი—the drum and bugle corps that Blast! formed out of—used Parados, Kantikos Agonias, and Dance of Vengeance in their 1993 production (with Bartok's Allegro from Music for Strings, Percussion and Celeste), between Kantikos and Vengeance.
- In 1993 Chamber Made produced an opera Medea composed by Gordon Kerry, with text by Justin Macdonnell after Seneca.
- Michael John LaChiusa scored "Marie Christine," a Broadway musical with heavy opera influence based on the story of Medea. The production premiered at the Vivian Beaumont Theater in December 1999 for a limited run under Lincoln Center Theatre. LaChuisa's score and book were nominated for a Tony Award in 2000, as was a tour-de-force performance by three-time Tony winner Audra McDonald.
- Vienna Teng included a song entitled "My Medea" on her 2004 album Warm Strangers.
- Khoma feature the song "Medea" on their 2006 album The Second Wave.
- The Sex Gang Children named their 1993 album Medea.
- In 1991, the world premiere was held in the Teatro Arriaga, Bilbao of the opera Medea by Mikis Theodorakis. This was the first in Theodorakis' trilogy of lyrical tragedies, the others being Electra and Antigone.
Medea - METAL
- 3 Inches of Blood ახსენებს მედეას თავის სიმღერა "The Hydra's Teeth"-ში
- სიმღერა მედეა შვედურმა ჯგუფმა Khoma-მაც დაწერა მათი ალბომის "The Secondwave"-სთვის
- ინსომნიუმი (ფინური Melodic Death Metal band) - "მედეჲა" (4 წუთი 22 წამი) მათ ალბომში"In The Halls of Waiting" მესამე სიმღერა [2002]
- მედეა - იუთაში, ორემის ანდერგრაუნდში მძიმე მუსიკის შემსრულებელი ჯგუფი.
მედეა ყოფით კულტურაში
- მედეას კომპლექსი - ეს ტერმინი ხანდახან გამოიყენება იმ მშობლების მიმართ, ვინც საკუთარ შვილებს კლავს ან რაიმენაირი ხერხით ზიანს აყენებს მათ, შემდეგ კი ჩადენილს განიცდის.
აქვე უნდა ითქვას, რომ მედეას კომპლექსში ჩადებული შინაარსი ძველთაგანვე ცნობილია, განსაკუთრებით, აზიისა და სამხრეთ ამერიკის ქვეყნებში, თუმცაღა, თავად ტერმინი შედარებით მოგვიანოა.
კინო და ტელევიზია
- გადაღებულია 1963 ფილმი იასონი და არგონავტები, მედეა განასახიერა ნენსი ქოვაქმა.
- 2000 წელს ჰალმარქი წარმოადგენს ფილმს იასონი და არგონავტები, მედეა განასახიერა ჟოლენ ბიალოქმა.
- 1969 წლის ვერსია გადაღებულია იტალიელი რეჟისორის პიერ პაოლო პაზოლინის მიერ მედეას ადაპტირებული ვარიანტი, მთავარ როლს ასრულებას ოპერის მომღერალი მარია კალასი
- გადაღებულია 1987, რეჟისორ ლარს ფონ ტრიერის მიერ დანიური ტელევიზიისთვის. როლებს ასრულებენ უდო კიერი, კირსტენ ოლსენი, ჰენინგ იენსენი, მეთთე მუნკ პლუმი.
- 2007 წელს, ეკრანებზე გამოდის რეჟისორ ტონიო დე ბერნარდის მიერ გადაღებული მითის ახალი ვერსია, რომელიც პარიზშია დადგმული. მედეას როლს მსახიობი იზაბელ ჰაფერთი ასრულებს და ეწოდება ჯადოქარი მედეა. სცენარის მიხედვით, მედეა პარიზში ცხოვრობს, რომელსაც იასონი მიატოვებს.
ფერწერა
წყაროები
- ჰეროდოტე XII
- მეტამორფოზა VII, 1-450
- Tristia iii.9
- ევრიპიდე, მედეა
- Hyginus, Fabulae 21-26
- პინდარე, პითიური ოდები, IIII
- სენეკა: Medea (tragedy)
- აპოლოდორე, Bibliotheke I, 23-28
- აპოლონიოს როდოსელი, Argonautica
- გაიუს ვალერიუს ფლაციუსი Argonautica (epic)
- ჰეროდოტე, ისტორია VII.62i
- ჰესიოდე, თეოგონია 1000-2
ლიტერატურა
- სოფოკლე — ტრაგედია "კოლხი ქალები" სადაც მედეა მთავარი მოქმედი პირია.
- მედეა — დაუწერიათ ანტიფრონს, ევრიპიდე უმცროსს, მელანთეოსს, ნეოფრონ სიკიონელს, დიოგენეს, კარკინ უმცროსს, ბიოტს;
- ენიოსი — "გაძევებული მედეა"
- მედეა (ტრაგედია, დაკარგულია)
- მარინა კარი, By the Bog of Cats
- ა. რ. გარნეი, ოქროს საწმისი
- პერ კორნელი მედეა (ტრაგედია, 1635)
- ჰაინერ მიულერი, მედიამასალა და მედიასცენარი
- უილიამ მორისი იასონის ცხოვრება და გარდაცვალება (ეპიკური პოემა, 1867)
- ფრანც გრილპარცერი, Das goldene Vliess (ოქროს საწმისი) (play, 1822)
- ქრისტა ვოლფი, მედეა (ნოველა) (გამოიცა გერმანიაში 1993, თარგმნილია ინგლისურად 1998)
- შერიე მარაგა, გაავებული ქალი: მექსიკელი მედეა (მოიცავს კლასიკურ ბერძნული მითი მედეას მექსიკურ ლეგენდარულ ლა ლორონას და აცტეკთა მითოლოგიურ მთვარის ღვთაება კოიოლქსაუჰკუის) *
- ექვთიმე მთაწმინდელი შრომები
- ეფრემ მცირე ელინთა მეზღაპრეობა
- აკაკი წერეთელი დრამა მედეა
- ლევან სანიკიძე ამბავი კოლხი ასულისა
- ოთარ ჭილაძე გზაზე ერთი კაცი მიდიოდა
რესურსები ინტერნეტში
|
მითოლოგიის პორტალი – დაათვალიერეთ ვიკიპედიის სხვა სტატიები მითოლოგიაზე. |
- მედეა. ციფრული უნივერსალური სასკოლო ლექსიკონი, საქართველოს პარლამენტის ეროვნული ბიბლიოთეკა.
- LA MEDEA DEI TEMPI MODERNI. The Medea of the modern times.
- ემზარ ხვიჩია „კოლხი მედეა“.