ქართველური ენები

ქართველური ენები, ან სამხრეთკავკასიური ენები — სამხრეთ კავკასიის მკვიდრი ენათა ოჯახი, ძირითადად გავცრელებულია საქართველოში. მოიცავს ქართულ, მეგრულ, ლაზურ და სვანურ ენებს.

ქართველური ენების გავრცელება.

კლასიფიკაცია

ქართველურ ენათა ოჯახში ოთხი ახლომონათესავე ენა შედის:

• ქართული: 4,1 მილიონი ადამიანის მშობლიური ენა, აქედან 3,3 მილიონი საქართველოში, დანარჩენი თურქეთსა და ირანში.
• ზანური ენები
  • მეგრული (მეგრ. მარგალური ნინა): 500 000 ადამიანის მშობლიური ენა 1989 წლის მონაცემებით, ძირითადად სამეგრელოსა და აფხაზეთის რეგიონში. აფხაზეთიდან დევნილი მეგრულენოვანი მოსახლეობა გაფანტულია საქართველოს მთელ არაოკუპირებულ ნაწილში, მსხვილი ჯგუფებით თბილისსა და ზუგდიდში.
  • ლაზური (ლაზ. ლაზური ნენა, lazuri nena. ქართ. ასევე ჭანური): 233 000 ადამიანის მშობლიური ენა 1980 წლისთვის, ძირითადად შავი ზღვისპირა რეგიონში ჩრდილოაღმოსავლეთ თურქეთში, და დაახ. 2000-მდე მოსაუბრე აჭარის რეგიონში.
• სვანური ენა (სვან. ლუშნუ ნინ): დაახ. 40 000 ადამიანის მშობლიური ენა სვანეთის რეგიონში, ჩრდილო-დასავლეთ საქართველოში.

გენეალოგიური ხე

პროტო-ქართველური

პროტო-ქართ-ზანური

ზანური

სვანური

ლაზური

მეგრული

ქართული

ზემოხსენებული ენები ურთიერთგასაგები არაა, თუმცა აშკარაა მათი ნათესაობა. კავშირი ამ ენათა შორის პირველად აღნიშნული იყო ლინგვისტურ ლიტერატურაში ი. გიულდენშტედტის მიერ XVIII საუკუნეში, რაც მოგვიანებით დადასტურდა გ. როზენის, მ. ბროსესა და ფ. ბოპის მიერ 1840-იან წლებში. ლაზური და მეგრული ზოგჯერ ერთი, ზანური ენის დიალექტებად მიიჩნევა.

მიღებულია, რომ ქართველური ენები ერთი ფუძე-ენიდან, ე.წ. პროტო-ქართველური ენიდან წარმოიშვა, რომელიც დღევანდელი საქართველოსა და ჩრდ. თურქეთის ტერიტორიებზე უნდა ყოფილიყო გავრცელებული. გლოტოქრონოლოგიური ანალიზის საფუძველზე გ. კლიმოვი ამ ენიდან სვანურის გამოყოფის დაწყებას ათარიღებდა დაახლ. ძვ. წ. XIX ს-ით, ხოლო ქართ-ზანურის დაშლის დასაწყისს - დაახლ. ძვ. წ. VIII ს-ით. თუმცა თავადვე აღნიშნავდა, რომ ესა უაღრესად წინასწარი დათარიღება და შემდგომი საფუძვლიანი კვლევა აუცილებელია. ამ გლოტოქრონოლოგიური ანალიზისგან განსხვავებით, კვლევა, რომელიც აერთიანებს ბაიესურ ლინგვისტურ ანალიზს არქეოლოგიურ, ეთნოეკოლოგიურ და ადამიანთა პოპულაციურ გენეტიკურ მონაცემებთან, ვარაუდობს, რომ საერთო ქართველურის გაყოფა სვანურად და ქართულ-ზანურად მოხდა უფრო ადრე, დაახლოებით 7600 წლის წინ, ადრეულ სპილენძის ხანაში.

შესაძლო კავშირი სხვა ენებთან

ჩრდილო-კავკასიურ ოჯახთან ან სხვა ენებთან ნათესაური კავშირი ჯერ არ დადგენილა. ზოგი ლინგვისტის მოსაზრებით ქართველური ენების ოჯახი შესაძლოა უფრო ვრცელი ნოსტრატული ენების ოჯახის ნაწილი იყო, თუმცა ამგვარი ნათესაობაც საკამათოა.

გარკვეული გრამატიკული მსგავსებანი აღინიშნება ბასკურ ენასთან, განსაკუთრებით ბრუნებაში. თუმცა, ლინგვისტთა უმრავლესობა უარყოფს ამგვარ მსგავსებებს, როგორც უმნიშვნელოსა და ზედაპირულს, რაც შესაძლოა უბრალო დამთხვევა იყოს, ვიდრე მემკვიდრეობით გადმოცემული თვისება საერთო წინაპარი ენიდან.

ნებისმიერი მსგავსება სხვა ლინგვისტურ წარმონაქმთან შესაძლოა ტერიტორიული სიახლოვის გავლენის შედეგი იყო. ორმხივი სესხების პროცესი (ჩრდილო და სამხრეთ კავკასიურ ენებს შორის) დაფიქსირდა, და ამგვარად სავსებით შესაძლებელია, რომ მას გარკვეულ გრამატიკულ ნიშნებზეც მოეხდინოს გავლენა. დადგენილია გარკვეული ქართველურ-ინდოევროპული ლექსიკური კავშირები ფუძე-ენათა დონეზე, რაც მიეწერება უძველეს კონტაქტებს პროტო-ქართველურ და პროტო-ინდოევროპულ პოპულაციათა შორის.

შედარებითი გრამატიკა

ფონეტიკა

თანხმოვნები

პროტო-ქართველური თანხმოვნები

	ხშულები			აფრიკატები			სიბილანტები		ნაზალი	მთრთოლი	ნახევარ- ხმოვნები
	მჟღერი	ყრუ		მჟღერი	ყრუ		მჟღერი	ყრუ
		გლოტ.	ფშვინ.		გლოტ.	ფშვინ.
ბაგისმიერი	ბ [b]	პ [pʼ]	ფ [p]						მ [m]		უ̂ [w]
დენტალი	დ [d]	ტ [tʼ]	თ [t]	ძ [d͡z]	წ [t͡sʼ]	ც [t͡s]	ზ [z]	ს [s]	ნ [n]	ლ [l]
დენტ-ალვეოლარი				ძ₁ [d͡ʐ]	წ₁ [t͡ʂʼ]	ც₁ [t͡ʂ]	ზ₁ [ʐ]	ს₁ [ʂ]
ალვეოლარი				ჯ [d͡ʒ]	ჭ [t͡ʃʼ]	ჩ [t͡ʃ]	ჟ [ʒ]	შ [ʃ]		რ [r]	ჲ [j]
ველარი	გ [g]	კ [kʼ]	ქ [k]				ღ [ɣ]	ხ [x]
უვულარი		ყ [qʼ]	ჴ [q]
ლარინგალი								ჰ [h]
ლატერალი					ტ‘ [t͡ɬʼ]			ლ‘ [ɬ]

კანონზომიერი ბგერათშესატყვისობა

ხმოვნები

პროტო-ქართვ.	ქართული	ზანური	სვანური
*ა [ɑ]	ა [ɑ]	ო [ɔ]	ა [ɑ]
*ე [ɛ]	ე [ɛ]	ა [ɑ]	ე [ɛ]
*ი [i]	ი [i]	ი [i]	ი [i]
*ო [ɔ]	ო [ɔ]	ო [ɔ]	ო [ɔ]
*უ [u]	უ [u]	უ [u]	უ [u]

თანხმოვნები

პროტო-ქართვ.	ქართული	ზანური	სვანური
*ბ [b]	ბ [b]	ბ [b]	ბ [b]
*პ [pʼ]	პ [pʼ]	პ [pʼ]	პ [pʼ]
*ფ [p]	ფ [p]	ფ [p]	ფ [p]
*გ [g]	გ [g]	გ [g]	გ / ჯ [g] / [d͡ʒ]
*კ [kʼ]	კ [kʼ]	კ [kʼ]	კ / ჭ [kʼ] / [t͡ʃʼ]
*ქ [k]	ქ [k]	ქ [k]	ქ / ჩ [k] / [t͡ʃ]
*დ [d]	დ [d]	დ [d]	დ [d]
*ტ [tʼ]	ტ [tʼ]	ტ [tʼ]	ტ [tʼ]
*თ [t]	თ [t]	თ [t]	თ [t]
*ზ [z]	ზ [z]	ზ [z]	ზ [z]
*ზ₁ [ʐ]	ზ [z]	ჟ [ʒ]	ჟ [ʒ]
*ს [s]	ს [s]	ს [s]	ს [s]
*ს₁ [ʂ]	ს [s]	შ [ʃ]	შ [ʃ]
*შ [ʃ]	შ [ʃ]	შქ / სქ [ʃk] / [sk]	შგ / სგ [ʃg] / [sg]
*ც [t͡s]	ც [t͡s]	ც [t͡s]	ც [t͡s]
*ც₁ [t͡ʂ]	ც [t͡s]	ჩ [t͡ʃ]	ჩ [t͡ʃ]
*ჩ [t͡ʃ]	ჩ [t͡ʃ]	ჩქ [t͡ʃk]	ჩქ / შგ [t͡ʃk] / [ʃg]
*ძ [d͡z]	ძ [d͡z]	ძ [d͡z]	ძ / ზ [d͡z] / [z]
*ძ₁ [d͡ʐ]	ძ [d͡z]	ჯ [d͡ʒ]	ჯ / ჟ [d͡ʒ] / [ʒ]
*ჯ [d͡ʒ]	ჯ [d͡ʒ]	ჯგ / ძგ [d͡ʒg] / [d͡zg]	ჯგ / სგ [d͡ʒg] / [sg]
*წ [t͡sʼ]	წ [t͡sʼ]	წ [t͡sʼ]	წ [t͡sʼ]
*წ₁ [t͡ʂʼ]	წ [t͡sʼ]	ჭ [t͡ʃʼ]	ჭ [t͡ʃʼ]
*ჭ [t͡ʃʼ]	ჭ [t͡ʃʼ]	ჭკ / წკ [t͡ʃʼkʼ] / [t͡sʼkʼ]	ჭკ / შკ [t͡ʃʼkʼ] / [ʃkʼ]
*ღ [ɣ]	ღ [ɣ]	ღ [ɣ]	ღ [ɣ]
*ყ [qʼ]	ყ [qʼ]	ყ / ჸ / კ [qʼ] / [ʔ] / [kʼ]	ყ [qʼ]
*ხ [x]	ხ [x]	ხ [x]	ხ [x]
*ჴ [q]	ხ [x]	ხ [x]	ჴ [q]
*უ̂ [w]	ვ [v]	ვ [v]	უ̂ [w]
*რ [r]	რ [r]	რ [r]	რ [r]
*ლ [l]	ლ [l]	ლ [l]	ლ [l]
*მ [m]	მ [m]	მ [m]	მ [m]
*ნ [n]	ნ [n]	ნ [n]	ნ [n]
*ლ‘ [ɬ]	ს [s]	∅ [∅]	ლ [l]
*ტ‘ [t͡ɬʼ]	წ [t͡sʼ]	ჭ [t͡ʃʼ]	ჰ [h]

არსებით სახელთა კლასიფიკაცია

ქართველურ ენებში ობიექტები იყოფა გონიერთა (კითხვა „ვინ?“) და არაგონიერთა (კითხვა „რა?“) კლასებად. გრამატიკული სქეს-კატეგორია არ არსებობს.

არსებით სახელთა საკლასიფიკაციო სქემა

კონკრეტული			აბსტრაქტული
სულიერი		უსულო
ადამიანი და „მსგავსი“ არსებები (მაგ. ღმერთი, ღვთაებები, ანგელოზები)	ცხოველები	უსულო ფიზიკური ობიექტები	აბსტრაქტული ობიექტები
გონიერი	არაგონიერი
„ვინ“-კლასი	„რა“-კლასი

ბრუნება

ბრუნვის ნიშნები

ბრუნვა	მხოლობითი					მრავლობითი
	მეგრული	ლაზური	ქართული	სვანური		მეგრული	ლაზური	ქართული	სვანური
სახელობითი	-ი	-ი/-ე	-ი	-∅		-ეფ-ი	-ეფ-ე	-ებ-ი	-ა̈რ
მოთხრობითი	-ქ	-ქ	-მა	-დ		-ეფ-ქ	-ეფე-ქ	-ებ-მა	-ა̈რ-დ
მიცემითი	-ს	-ს	-ს	-ს		-ეფ-ს	-ეფე-ს	-ებ-ს	-ა̈რ-ს
ნათესაობითი	-იშ	-იშ	-ის	-იშ		-ეფ-იშ	-ეფე-შ	-ებ-ის	-არე-შ
მიმართულებითი	-იშა	-იშა	--	--		-ეფ-იშა	-ეფე-შა	--	--
დაშორებითი	-იშე	-იშე	--	--		-ეფ-იშე	-ეფე-შე	--	--
მოქმედებითი	-ით	-ითე	-ით	-შუ̂		-ეფ-ით	-ეფე-თე	-ებ-ით	-ა̈რ-შუ̂
ვითარებითი	-ო(თ)/-თ	-ოთ	-ად/-დ	-დ		-ეფ-ო(თ)	--	-ებ-ად	-ა̈რ-დ
დანიშნულებითი	-იშო(თ)	--	-ისად	-იშდ		-ეფ-იშო(თ)	--	-ებ-ისად	-ა̈რ-იშდ
წოდებითი	--	--	-ო (/-ვ)	--		--	--	-ებ-ო	--

ზედსართავის ბრუნების მაგალითი

ძირი: ჯვეშ- (მეგ.), მჯვეშ- (ლაზ.), ძველ- (ქართ.), ჯვინელ- (სვან.)
ბრუნვა	მხოლობითი					მრავლობითი
	მეგრული	ლაზური	ქართული	სვანური		მეგრული	ლაზური	ქართული	სვანური
სახელობითი	ჯვეშ-ი	მჯვეშ-ი	ძველ-ი	ჯვინელ		ჯვეშ-ეფ-ი	მჯვეშ-ეფ-ე	ძველ-ებ-ი	ჯვინელ-ა̈რ
მოთხრობითი	ჯვეშ-ქ	მჯვეშ-ი-ქ	ძველ-მა	ჯვინელ-დ		ჯვეშ-ეფ-ქ	მჯვეშ-ეფე-ქ	ძველ-ებ-მა	ჯვინელ-ა̈რ-დ
მიცემითი	ჯვეშ-ს	მჯვეშ-ი-ს	ძველ-ს	ჯვინელ-ს		ჯვეშ-ეფ-ს	მჯვეშ-ი-ეფე-ს	ძველ-ებ-ს	ჯვინელ-ა̈რ-ს
ნათესაობითი	ჯვეშ-იშ	მჯვეშ-იშ	ძველ-ის	ჯვინლ-იშ		ჯვეშ-ეფ-იშ	მჯვეშ-ეფე-შ	ძველ-ებ-ის	ჯვინელ-ა̈რ-იშ
მიმართულებითი	ჯვეშ-იშა	მჯვეშ-იშა	--	--		ჯვეშ-ეფ-იშა	მჯვეშ-ეფე-შა	--	--
დაშორებითი	ჯვეშ-იშე	მჯვეშ-იშე	--	--		ჯვეშ-ეფ-იშე	მჯვეშ-ეფე-შე	--	--
მოქმედებითი	ჯვეშ-ით	მჯვეშ-ითე	ძველ-ით	ჯვინელ-შუ̂		ჯვეშ-ეფ-ით	მჯვეშ-ეფე-თე	ძველ-ებ-ით	ჯვინელ-ა̈რ-შუ̂
ვითარებითი	ჯვეშ-ო	მჯვეშ-ოთ	ძველ-ად	ჯვინელ-დ		ჯვეშ-ეფ-ო	--	ძველ-ებ-ად	ჯვინელ-ა̈რ-დ
დანიშნულებითი	ჯვეშ-იშო	--	ძველ-ისად	ჯვინელ-იშდ		ჯვეშ-ეფ-იშო	--	ძველ-ებ-ისად	ჯვინელ-ა̈რ-იშდ
წოდებითი	--	--	ძველ-ო	--		--	--	ძველ-ებ-ო	--

ზმნა

ქართველურმა ზმნამ შეიძლება გამოხატოს ერთი, ორი, ან სამი გრამატიკული პირი. მოქმედი პირია სუბიექტი, ხოლო მოქმედება ხდება ობიექტების მიმართ (პირდაპირ ან ირიბად). პირი შეიძლება იყოს მხოლობითი ან მრავლობითი. პირთა რაოდენობის შესაბამისად, ზმნები იყოფა ერთ-, ორ- და სამპირიან ზმნებად.

• ერთპირიან ზმნას გააჩნია მხოლოდ სუბიექტი და ყოველთვის გარდაუვალია.
• ორპირიან ზმნას გააჩნია სუბიექტი და ერთ-ერთი ობიექტი (პირდაპირი ან ირიბი):
  • პირდაპირი ობიექტის შემთხვევაში ზმნა გარდამავალია;
  • თუ ობიექტი ირიბია - გარდაუვალი.
• სამპირიან ზმნას გააჩნია ერთი სუბიექტი და ორივე ობიექტი (პირდაპირიც და ირიბიც) და ყოველთვის გარდამავალია.

ზმნის პირიანობის ცხრილი

	ერთპირიანი	ორპირიანი		სამპირიანი
	გარდაუვალი	გარდამავალი	გარდაუვალი	გარდამავალი
სუბიექტი	+	+	+	+
პირდაპირი ობიექტი		+		+
ირიბი ობიექტი			+	+

სუბიექტების და ობიექტების გამოსახატად გამოიყენება სპეციალური აფიქსები.

პირის ნიშნები

სუბიექტური
	მხოლობითი					მრავლობითი
	ძვ. ქართ.	ახ. ქართ.	მეგ./ლაზ.	სვან.		ძვ. ქართ.	ახ. ქართ.	მეგ./ლაზ.	სვან.
S1	ვ-	ვ-	ვ-	ხუ̂-		ვ-...-თ	ვ-...-თ	ვ-...-თ	ხუ̂-...-(შ)დ (ექსკლ.) ლ-...-(შ)დ (ინკლ.)
S2	ხ/ჰ-	∅,(ჰ/ს)-	∅	ხ-/∅		ხ/ჰ-...-თ	∅,(ჰ/ს)-...-თ	∅-...-თ	ხ/∅-...-(შ)დ
S3	-ს,-ა/ო,-ნ,-ედ	-ს,-ა/ო	-ს,-უ,-ნ	(ლ)-...-ს/(ა)		-ან,-ენ,-ეს,-ედ	-ენ,-ან,-ეს	-ან,-ეს	(ლ)-...-ხ
ობიექტური
O1	მ-	მ-	მ-	მ-		მ- (ექსკლ.) გვ- (ინკლ.)	გვ-	მ-...-თ,-ან,-ეს	ნ- (ექსკლ.) გუ̂- (ინკლ.)
O2	გ-	გ-	გ-	ჯ-		გ-	გ-...-თ	გ-...-თ,-ან,-ეს	ჯ-...-ხ
O3	ხ/ჰ,∅-	∅,ს/ჰ/∅-	∅	∅,ხ-		ხ/ჰ,∅-	∅,ს/ჰ/∅-...-თ	∅-...-თ,-ან,-ეს	∅,ხ-...-ხ

სპეციალური ნიშნების მეშვეობით ქართველურ ზმნებს შეუძლიათ დანიშნულების ოთხი ტიპის გამოხატვა ("ქცევა"):

• სათავისო — მოქმედება განკუთვნილია საკუთარი თავისთვის,
• სასხვისო — მოქმედება განკუთვნილია სხვა (მესამე) პირისთვის,
• სასხვისო-პასიური — მოქმედება განკუთვნილია სხვისთვის, იმავდროულად სუბიექტის პასიურობის გამოხატულებით,
• საარვისო — ნეიტრალურია დანიშნულების თვალსაზრისით.

ქცევის ნიშნები

ქცევა	მეგრული	ლაზური	ქართული	სვანური
სათავისო	-ი-	-ი-	-ი-	-ი-
სასხვისო	-უ-	-უ-	-უ-	-ო-
სასხვისო-პასიური	-ა-	-ა-	-ე-	-ე-
საარვისო	-ო-/-ა-	-ო-	-ა-	-ა-

ძირეული ლექსიკის მაგალითები

რაოდენობითი რიცხვითი სახელები

	პროტო-ქართვ. ფორმა	ქართ-ზანური				სვანური
		პროტო-ფორმა	ქართული	მეგრული	ლაზური
ა. ერთი, ბ. სხვა	*ს₁ხუ̂ა	*ს₁ხუ̂ა	სხვა (ბ)	შხვა (ბ)	ჩქვა / შქვა (ბ, კიდევ ერთი)	ე-შხუ (ა)
1	--	*ერთი	ერთი	ართი	ართ	--
2	*ჲორი	*ჲორი	ორი	ჟირი / ჟჷრი	ჟურ / ჯურ	ჲორი
3	*სამი	*სამი	სამი	სუმი	სუმ	სემი
4	*ო(ს₁)თხო	*ოთხო	ოთხი	ოთხი	ოთხო	უ̂-ოშთხუ̂
5	*ხუ(ს₁)თი	*ხუთი	ხუთი	ხუთი	ხუთ	უ̂ო-ხუშდ
6	*ექს₁უ̂ი	*ექს₁უ̂ი	ექვსი	ამშვი	ანში	უსგუ̂ა
7	*შუ̂იდი	*შუ̂იდი	შვიდი	შქვითი	შქვით	ი-შგუ̂იდ
8	*არუ̂ა	*არუ̂ა	რვა	რუო / ბრუო	ოვრო	არა
9	*ც₁ხარა	*ც₁ხარა	ცხრა	ჩხორო	ჩხორო	ჩხარა
10	*ა(ს₁)თი	*ათი	ათი	ვითი	ვით	ეშდ
20	--	*ოც₁ი	ოცი	ეჩი	ეჩი	--
100	*ას₁ი	*ას₁ი	ასი	ოში	ოში	აშ-ირ

ნაცვალსახელები

პირის
	პროტო-ქართვ.	ქართული	მეგრული	ლაზური	სვანური
მე	*მე	მე	მა	მა	მი
შენ	*სენ	შენ	სი	სი	სი
ეს	*ე-	ე-სა	ე-ნა	(ჰ)ე-ჲა	ე-ჯა
ჩვენ	*ჩუ̂ენ	ჩვენ	ჩქი(ნ) / ჩქჷ(ნ)	ჩქინ / ჩქუნ
თქვენ	*სთქუ̂ენ	თქვენ	თქვა(ნ)	თქვან	სგა̈ჲ
კუთვნილებითი
	პროტო-ქართვ.	ქართული	მეგრული	ლაზური	სვანური
ჩემი	*ჩ(უ̂)ე-მი	ჩე-მი	ჩქი-მი	ჩქი-მი	მი-შგუ
შენი	*შ(უ̂)ენი	შენი	სქანი	სქანი	ი-სგუ
მისი	*მ-ის₁	მ-ის-ი	მუ-შ-ი	მუ-შ-ი	მ-იჩ-ა
ჩვენი	*ჩუ̂ენი	ჩვენი	ჩქინი / ჩქჷნი	ჩქინი / ჩქუნი	გუ-შგუ̂ეჲ (ექსკლ.) ნი-შგუ̂ეჲ (ინკლ.)
თქვენი	*სთქუ̂ენი	თქვენი	თქვანი	თქვანი	ი-სგუ̂ეჲ

სოციალური და კულტურული სტატუსი

ქართული ენა საქართველოს ოფიციალური ენაა (მას ქვეყნის მოსახლეობის 90% ფლობს), და ასევე მთავარი ენაა ლიტერატურისა და ბიზნესის წარმართვისთვის ყველა ქართველურ მოსაუბრეთათვის საქართველოში. ამ ენას ორიგინალური და გამორჩეული ანბანი აქვს; უძველესი დღემდე შემორჩენილი ლიტერატურული ტექსტი ამ ენაზე თარიღდება ახ. წ. V საუკუნით.

მეგრული ენაც ქართული ანბანით იწერება 1864 წლიდან, განსაკუთრებით 1930-38 წლებში და 1989 წლის შემდეგ, როცა მეგრელებს გარკვეული კულტურული ავტონომია მიეცათ.

ლაზური ენა ძირითადად იწერებოდა 1927-37 წლებში, და ამჟამად თურქეთში, ლათინური ანბანით. თუმცა ლაზური ენა ბოლო დროს საკმაოდ სწრაფად უჩინარდება, ამ ენოვანი ხალხის თურქულ საგოზადოებაში აღრევის გამო.

ბიბლიოგრაფია

• Boeder, W. (2002). Speech and thought representation in the Kartvelian (South Caucasian) languages. In: Güldemann, T., von Roncador, M. (Eds.), Reported Discourse. A Meeting-Ground of Different Linguistic Domains. Typological Studies in Language, vol. 52. Amsterdam/Philadelphia: Benjamins, pp. 3–48. 
• Boeder, W. (2005). "The South Caucasian languages", Lingua, Vol. 115, Iss. 1-2 (Jan.-Feb.), Pages 5-89
• Dalby, A. (2002). Language in Danger; The Loss of Linguistic Diversity and the Threat to Our Future. Columbia University Press. 
• Fähnrich, H. (2002). Kartwelische Wortschatzstudien. Jena: Friedrich-Schiller-Universität. 
• ფენრიხი, ჰ. & სარჯველაძე, ზ. (2000). ქართველურ ენათა ეტიმოლოგიური ლექსიკონი. თბილისი. 
• Gamkrelidze, Th. (1966) "A Typology of Common Kartvelian", Language, Vol. 42, No. 1 (Jan. - Mar.), pp. 69-83
• Gamkrelidze, Th. & Ivanov, V. (1995). Indo-European and the Indo-Europeans: A Reconstruction and Historical Analysis of a Proto-Language and a Proto-Culture. 2 Vols. Berlin and New York: Mouton de Gruyter. 
• ქაჯაია, ო. (2001). მეგრულ-ქართული ლექსიკონი. ტ. 1. თბილისი: ნეკერი. 
• Delshad, F. (2010). Georgica et Irano-Semitica, Studies on Iranian and Semitic Loanwords in Classical Georgian, Philological Approaches towards Historical-Comparative Linguistics. Baden Baden: DWV. 
• კარტოზია, გ. (2005). ლაზური ენა და მისი ადგილი ქართველურ ენათა სისტემაში. თბილისი: ნეკერი. 
• Климов, Г. (1964). Этимологический словарь картвельских языков. Москва. 
• Klimov, G. (1994). Einführung in die kaukasische Sprachwissenschaft. Hamburg: Buske. 
• Klimov, G. (1998). Etymological Dictionary of the Kartvelian Languages. Berlin: Mouton de Gruyter. 
• Klimov, G. (1998). Языки мира: Кавказские языки. Москва: Academia. 
• Lang, D. M. (1966). The Georgians. New-York: Praeger. 
• Ruhlen, M. (1987). A Guide to the World’s Languages, Vol. 1: Classification. Stanford: Stanford University Press. 

რესურსები ინტერნეტში

• კავკასიური ენების ატლასი, ქართველური ენები დაარქივებული 2009-09-27 საიტზე Wayback Machine.
• ლაზური ნენა - სილვია კუტჩერის მიერ.
• არნოლდ ჩიქობავას ლინგვისტიკის ინსტიტუტი დაარქივებული 2004-04-20 საიტზე Wayback Machine. , საქ. მეცნიერებათა აკადემიასთან.
• არტურ ჰოლმერი, The Iberian-Caucasian Connection in a Typological Perspective
• რუკა. ქართველური ენები.