ზანური ენა

ზანური ენა, მეგრულ-ჭანური ენა, მეგრულ-ლაზური ენა ან კოლხური ენა — ქართველურ ენათა ჯგუფის ერთ-ერთი ქვეჯგუფი. სახელწოდება „ზანური“ პირობითია და შექმნილია ვარაუდის საფუძველზე, რომ ადრინდელი სახელწოდება ასეთი უნდა ყოფილიყო. მეგრულ-ლაზურის მნიშვნელობით ტერმინი დაამკვიდრა არნოლდ ჩიქობავამ. ის ემყარებოდა ბერძნულ-რომაულ წყაროებს, რომლის მიხედვით, სამხრეთ კავკასიის შავიზღვისპირა ზოლის მოსახლეობა იხსენიება როგორც „სანები“ („ზ“ ფონემა ბერძნულს არა აქვს, საფიქრებელია, რომ „ს“ ასო ზ-ს გადმოსაცემად იყო გამოყენებული). ზან- ძირი დაცულია სვანურ ენაშიც და მეგრელების აღსანიშნავად გამოიყენება – მგზან – „მეგრელი“.

წინარე ქართველური ენიდან სვანური ენის გათიშვის შემდგომ, რაც სავარაუდოდ II ათწლეულის დასაწყისისთვის მოხდა ან ძვ. წ. X საუკუნისთვის, ქართული და ზანური გაუთიშავი ორი ფენა იყო, რასაც ზანურ-ქართული ერთანობის ხანად მოიხსენიებენ. ამ ერთიანობიდან ზანურის გამოყოფა, სავარაუდოდ, უნდა მომხდარიყო ძვ. წ. X–VIII საუკუნეებში (გ. კლიმოვი) ან ახ. წელთაღრიცხვის მიჯნაზე (თ. გამყრელიძე, გ. მაჭავარიანი).

ამჟამად ზანური გათიშულია მეგრულად და ლაზურად. ზანურის დიფერენციაცია ორ კილოდ (მეგრული და ლაზური) უნდა დაწყებულიყო ახ. წელთაღრიცხვის დასაწყისში. VII საუკუნისთვის ამ კილოებს დამოუკიდებელი სახე უნდა ჰქონოდა. მეგრულსა და ლაზურს შორის განსხვავებები ნიკო მარმა მათ ცალკე ენებად გამოცხადების საფუძვლად მიიჩნია. მეგრულში გამოიყოფა ორი დიალექტი: ზუგდიდურ-სამურზაყანული და სენაკურ-მარტვილური. ლაზური გავრცელებულია თურქეთის ჩრდილო-აღმოსავლეთ ნაწილში, შავი ზღვის სანაპიროზე. ლაზურში გამოიყოფა სამი კილო: ხოფური, ვიწურ-არქაბული და ათინური. ნ. მარის, ივ. ჯავახიშვილის, ს. ჯანაშიას, არნ. ჩიქობავას და სხვა მეცნიერების შეხედულებით, მეგრული და ლაზური კილოების გათიშვა სავარაუდოდ გამოიწვია ქართულენოვანი მოსახლეობის მიგრაციამ არაბობის ჟამს გურია-აჭარის ტერიტორიაზე. ამას ადასტურებს ამ მხარეებში ზანური ტოპონიმების არსებობაც.

მეგრულ-ლაზურის თავდაპირველი დიფერენციაცია კილოებად შემდეგ პერიოდებში უფრო გაღრმავდა, რასაც ხელს უწყობდა განსხვავებული ენობრივი გარემოც, რომელშიც მათ უხდებოდათ და უხდებათ ფუნქციონირება. თუმცა სხვაობა იმდენად მნიშვნელოვანი არ არის, რომ ისინი დამოუკიდებელ ენებად ჩაითვალოს: მათი ფუნქციური და გრამატ. სტრუქტურები ახლოსაა ერთმანეთთან. ამასთანავე, ლაზებსა და მეგრელებს მეტ-ნაკლებად ესმით ერთმანეთისა. საერთო ნიშნების მიუხედავად, განსხვავება ლაზურსა და მეგრულს შორის მაინც საგრძნობია. ამას თავის დროზე ყურადღება მიაქცია ნიკო მარმა, რომელმაც ეს განსხვავება საკმაო საფუძვლად მიიჩნია ლაზურისა და მეგრულის სხვადასხვა ენებად გამოსაცხადებლად. განსხვავება ვლინდება როგორც ფონეტიკაში (ბგერით სისტემებში, ფონეტიკურ პროცესებში), ისე გრამატიკაში: დიდი სხვაობაა უღვლილების სისტემაში (აწმყოს, მყოფადისა და აორისტის წარმოება, მასდარის წარმოება და სხვ.), არსებით და ზედსართავ სახელებში, ნაცვალსახელებში (განსაკუთრებით – ჩვენებით ნაცვალსახელებში); სინტაქსურ კონსტრუქციებში და ა. შ.

ლიტერატურა

კიზირია, ა., ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 4, თბ., 1979. — გვ. 481-482.

დანელია კ., ენციკლოპედია „საქართველო“, ტ. 3, თბ., 2014. — გვ. 308.
როგავა, გ. ქართველურ ენათა ისტორიული ფონეტიკის საკითხები ტ. 1, თბილისი, 1962
ღღენტი, ს. ჭანურ-მეგრულის ფონეტიკა, თბილისი, 1953
ჩიქობავა, ა. ჭანურ-მეგრულ-ქართული შედარებთი ლექსიკონი, ტფილისი, 1938
თოფურია, ვ. ზოგიერთი ბრუნვის გენეზისისთვის მეგრულ-ჭანურში, „ენიმკის მოამბე“ ტ. 1 1937
ჩიქობავა, ა. ჭანურიგრამატიკული ანალიზი ტექსტებითურთ, ტფილისი, 1936