ფოლკლორი

ფოლკლორი (ინგლ. folk-lore — „ხალხური სიბრძნე“) — ხალხური შემოქმედების აღმნიშვნელი ტერმინი, რომელიც გულისხმობს სხვადასხვა ხალხთა ტრადიციულ შეხედულებებს, რწმენა-წარმოდგენებს, წეს-ჩვეულებებს, თქმულებებს, რომლის ცოდნა დაუწერელი სახით, ზეპირსიტყვიერად ვრცელდებოდა და გადაეცემოდა თაობიდან თაობას და ინახავს იმ კონკრეტულ ხალხთა თვითმყოფად ელემენტებსა და ავთენტიკური ცხოვრების სტილს, რომელიც ხაზს უსვამს მათ კულტურულ მრავალფეროვნებას. ფოლკლორი აერთიანებს ხალხის სულიერი და მატერიალური მოღვაწეობის თითქმის ყველა სფეროს და წარმოდგენილია როგორც საკუთრივ მხატვრულ-გამომსახველობითი, ასევე სხვა საშუალებებითა და ფორმებით, მათ შორის — სარიტუალო თუ საყოფაცხოვრებო მოქმედებებით, ცეკვით, მუსიკით, სიმღერებით, ზეპირი გადმოცემებით, ანდაზებით, ანეკდოტებით, ხუმრობებით, მითებით, ზღაპრებით, თეატრალური სანახაობებით, ხელოსნობით, ხალხური მედიცინით, ხალხური კულინარიით, ხალხური რეწვით და ა.შ.

ნიდერლანდური ანდაზები, ბრეიგელი, 1559

მისი ფორმისა და გამოხატულების გათვალისწინებით ფოლკლორი შესაძლოა განეკუთვნებოდეს როგორც მატერიალურ, ასევე არამატერიალურ კულტურულ მემკვიდრეობას.

ფოლკლორის განმარტება

ტერმინი „ფოლკლორი“ (ინგლ. folk-lore — „ხალხური სიბრძნე“) — პირველად შემოიღო ინგლისელმა მეცნიერმა უილიამ ჯონ ტომსმა (ინგლ. William John Thoms; 1803–1885) 1846 წელს, ხალხის როგორც მხატვრული (ლეგენდები, ცეკვები, მუსიკა და ა.შ.) ასევე, მატერიალური (საცხოვრებელი, ჭურჭელი, სამოსი) კულტურის აღსანიშნავად. როგორც სამეცნიერო ტერმინი ოფიციალურად მიღებული იქნა ბრიტანული ფოლკლორული საზოგადოების მიერ (ინგლ. The Folklore Society)

ხალხური შემოქმედება, რომლისთვისაც უცხოა კანონიკურობა და რომელიც უძველეს დროში ჩაისახა — მთელი მსოფლიო მხატვრული კულტურის ისტორიულ საფუძველს, ეროვნული მხატვრული ტრადიციების წყაროსა და ეროვნული თვითშეგნების გამოხატვის საშუალებას წარმოადგენს.

არსებობს მიდგომა, რომლის მიხედვითაც ფოლკლორის, როგორც რთული კომპლექსური სისტემის შემადგენელ ერთეულებად, მოიაზრებენ არა სიმღერებს, მითებს, ცეკვებს, როგორც ასეთს, არა ხალხური შემოქმედების ცალკეულ „ნაწარმოებებს“, არამედ მთლიან ფოლკლორულ აქტებს, ფოლკლორულ ქმედებებს (რიტუალები, წეს-ჩვეულებები ამ სიტყვის ფართო გაგებით). მაგალითად, ნებისმიერი სიმღერა განიხილება არა როგორც „უბრალოდ“ სიმღერა თავისთავად, არამედ მისი მიზნისა თუ დანიშნულების ფარგლებში — როგორც რაღაცასთან მიბმული, რაღაცასთან სტრუქტურულად და ფუნქციურად დაკავშირებული. ამგვარადვეა — ცეკვის, მუსიკის, სამოსის, ხალხური თეატრალური სანახაობების და ა.შ. — შემთხვევაშიც.

პირველყოფილი, დამწერლობის არმქონე საზოგადოების ფოლკლორი დაფუძნებულია მითოლოგიასა და რელიგიურ სისტემაზე, სადაც განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი როლი რიტუალურ ფორმებს ენიჭება. დამწერლობის უძველესი ჟანრები აგრძელებენ შელოცვების, რიტუალური პოეზიის (კალენდარული და საქორწინო), მითების, ისტორიული ლეგენდების ფოლკლორულ ტრადიციებს; ამავდროულად, ლიტერატურა ინარჩუნებს ფოლკლორთან მიახლოებულ სტილისტურ საშუალებებს: განმეორებათა მსგავს სისტემებს, პარალელიზმებს, მეტაფორებს, სიტყვათა თამაშს და ა.შ.

ზურაბ კიკნაძის მიხედვით, „რაკი ტერმინი „ფოლკლორი“ კომპოზიტია და ორი ცნებისაგან შედგება, მეცნიერული ინტერესიც მასში ნაგულისხმევი რეალობისადმი ორმაგი უნდა იყოს. რას გულისხმობს „ფოლკ“ (ხალხი) და რას გულისხმობს „ლორე“ (სიბრძნე, ცოდნა), რას წარმოადგენს ის „ხალხი“, რომელიც ატარებს ამ „სიბრძნეს“. ამ კომპოზიტში სიბრძნე-ცოდნასთან მიმართებაში „ხალხი“ გულისხმობს ადამიანთა იმგვარ სიმრავლეს, რომელიც გარკვეულ ნიშანთა ერთობლიობით არის გაერთიანებული და თავადაც აცნობიერებს და განიცდის ამ ერთიანობას. ეს შეიძლება ის ნიშნები იყოს, რომელიც ერთ ერად შეკრავს სხვადასხვა წარმოშობის ხალხებს და ტომებს. ეს იქნება ენა, ტერიტორია, საერთო წარსული, საერთო მტერი. იმისათვის, რომ ხალხი „სიბრძნის“ მატარებელი „ფოლკი“ გახდეს, აუცილებელია, გარკვეული პერიოდის განმავლობაში იგი საერთო ცხოვრებით ცხოვრობდეს. არსებობს ქართველი ხალხი, რომელიც თავის თავში ატარებს საერთო წარსულის ხსოვნას, წარსულისა, რომელიც დასახლებულია საერთო წინაპრებით და საერთო მტრებით. ერთ ენაზე მოლაპარაკე ხალხს საერთო რელიგია კიდევ უფრო მჭიდროდ აერთიანებს, დიდი ხნის მკვიდრობა ერთ ტერიტორიაზე მშობლიურს ხდის ამ მიწა-წყალს და მიგრაციის შემთხვევაში ინახავს მის ხსოვნას. ხალხი ინახავს „ცოდნას“ ამ მიწა-წყალზე, მის „სიბრძნეს“, რომელიც თქმულების, ლეგენდის, გადმოცემის სახით გადადის თაობიდან თაობაში. ხალხი ადამიანთა ჯგუფების ორგანული, შეზრდილი კრებულია, რომელსაც აქვს თავისი შუაგული, კერა, ცენტრი, თუნდაც სხვადასხვაგვარად გამოხატული. „ფოლკი“ შეიძლება იყოს არა მხოლოდ ერი, არამედ ერთი საგვარეულო ან ერთი ოჯახი, რომელიც შემოკრებილია ერთი კერიის (შუაცეცხლის) გარშემო და ინახავს წინაპრების ხსოვნას და ცეცხლს, როგორც განივთებულ ხსოვნას, რამდენადაც ეს ცეცხლი საერთო „შუაცეცხლის“ ნაწილია. ის რიტუალები, რომლებიც სრულდება ამ კერიასთან, სიტყვები, ამ დროს რომ წარმოითქმის, ის ტექსტები, რაც ამ დროს მოითხრობა, მაგ., ზღაპრები სვანური ლიფანალის დროს, როცა კერიასთან იკრიბება მთელი ოჯახი — ცოცხლები გარდასულ თაობებთან ერთად, ყველაფერი რითაც ცოცხლები უმასპინძლდებიან წინაპართა სულებს ამ დღეს, ეს არის „სიბრძნე“ და „ცოდნა“, რომელიც შექმნეს ამ ოჯახის თაობებმა.“

ფოლკლორის სპეციფიკური ნიშნები

გავრცელების ზეპირი ფორმა

ფოლკლორული შემოქმედების ყველაზე თვალსაჩინო ნიშანია გავრცელების ზეპირი ფორმა, რაც მის ერთ-ერთ სახელწოდებაშიცაა ასახული – „ზეპირსიტყვიერება“. ხალხური შემოქმედება, როგორც წარმოშობით, ასევე გავრცელების ფორმით — ზეპირსიტყვიერია. იგი ზეპირად იქმნება და ზეპირადვე ვრცელდება. ეს ფორმა უხსოვარი დროიდან არსებობს — ჯერ კიდევ მაშინ, როდესაც დამწერლობა არ არსებობდა და საუკუნეთა მანძილზე თაობებს ყველაფერი ზეპირად გადაეცემოდათ. ხალხური ნაწარმოები მხოლოდ მაშინ არსებობს აქტუალურად, როცა ის გამოითქმის. ის მთქმელის აზროვნებაშივეა, როგორც შესაძლებლობა, შესაბამისად, არცერთი განმეორებისას არ არის იდენტური, ის ექვემდებარება დრო-ჟამს, მის ცვლილებებსა და თავისებურებებს, პირველშემოქმედის ტექსტი მხოლოდ მისი რომელიმე ვარიანტის სახით არსებობს, ამას გარდა, ფოლკლორს სხვა თვალსაჩინო ნიშნებიც გააჩნია.

ანონიმურობა

ანონიმურობა ფოლკლორული ნაწარმოების დამახასიათებელი ნიშანია, რადგან ის თაობებს ზეპირი სახით გადაეცემა და ამგვარად, თითოეული მსმენელი მისი პოტენციური ავტორი ან ინტერპრეტატორია. სწორედ ეს ნიშანი ასხვავებს ფოლკლორს ავტორისეული თუ სხვა ტიპის ნაწარმოებებისაგან. ფოლკლორული ტექსტი იქმნება, ვითარდება და მკვიდრდება ხალხში, სადაც ავტორის ანონიმურობა აუცილებელიც კია, რადგან ავტორის ვინაობის შემთხვევაში, ფოლკლორული ნაწარმოები მხატვრულ ღირებულებებს შეიძენს, რომელზეც გარკვეული უფლებები მის ავტორს ექნება, ზეპირსიტყვიერება კი ყველას კუთვნილებაა, შესაბამისად საყოველთაოა ანუ ხალხური.

ტრადიციულობა

ამ შემთხვევაში ფოლკლორული ნაწარმოები ტრადიციულ მოტივებზე დაყრდნობით იქმნება და შესაბამისად, თვალსაჩინოდ გამოხატული ტრადიციული ნიშნების მატარებელია. ამასთან, სხვა ფოლკლორული ნაწარმოების მსგავსად ისიც იცვლება ვარიანტულობის თვალსაზრისით, თუმცა მასში ნაკლებად გამოხატული, ერთი შეხედვით შეუმჩნეველი ცვალებადობა აღინიშნება, ისიც, შესაბამისი ტრადიციის ნორმებსა და ფარგლებში.

რამდენადაც ტრადიცია ის არხია, რომელშიც თაობიდან თაობამდე მიედინება ხალხური ყოფა და, მასთან ერთად, შემოქმედება — ამდენად, ტრადიცია განაპირობებს ხალხის (კოლექტივის) ყოფის მდგრადობას. კოლექტივის კონსერვატიზმი (ყოფითი, მსოფლმხედველობითი, კულტურული, მხატვრული) მისი ტრადიციულობის მეორე მხარეა. ფოლკლორული ჟანრული სისტემის ურღვევობა და მდგრადობა სწორედ ტრადიციის ძალაზეა დამყარებული. ტრადიციულ ყოფაში ძლიერია ტრადიციის ზეწოლა ინდივიდის ცნობიერებაზე. ინდივიდი ამ ტრადიციის წიაღშია დაბადებული, აღზრდილია მასში და თავადაც ამ ტრადიციის გამტარი და აღმსრულებელია. თუმცა ეს არ გამორიცხავს ინდივიდუალური გადახრების როლს ტრადიციაში, რადგან ინდივიდის ცნობიერება არასდროს არის ავსებული მთლიანად ტრადიციული მსოფლგანცდით, ეთიკურ-მორალური და ესთეტიკური იდეალებით. ადგილი რჩება ინდივიდუალურს, რომელიც, ხშირ შემთხვევაში, არაცნობიერად, უნებურად პოულობს გამოსავალს და შეუმჩნევლად „იწვეთება“ ტრადიციის კალაპოტში. ტრადიცია არის გადაცემა (ლათ. traditio), ხოლო რაც გადასაცემია, არასდროს აბსოლუტური სიზუსტით არ გადაიცემა, გადაცემული ყოველ ჯერზე სახეცვლილებას, თუნდაც უმნიშვნელოს, თავად გადამცემისთვისაც შეუმჩნეველს, მაინც განიცდის. თუმცა ყველაფერი ეს ისევ და ისევ მდგრადი ტრადიციის ფარგლებში ხდება.

ვარიანტულობა

სიტყვის ზეპირი გავრცელება გარდაუვალად იწვევს ტექსტის ცვლილებას. ზეპირი სიტყვა თავისუფალია, განსხვავებით დაბეჭდილი სიტყვისაგან, მაგრამ იგი ექვემდებარება დრო-ჟამს, რომელიც თავის ბეჭედს ასვამს მას. დროსა და სივრცეში იგი იცვლება, აჩენს ვარიანტებს. როგორც წესი, ხალხური ტექსტი მხოლოდ და მხოლოდ მისი რომელიმე ვარიანტის სახით არსებობს, ამდენად, მისი ინვარიანტული ანუ არქეტიპული ტექსტის მოძიება თითქმის შეუძლებელია. კანონიკურობა მხოლოდ ლიტერატურულ შემოქმედებაშია საძიებელი, რადგან ლიტერატურა და მისი ავტორი ამას მოითხოვენ. ლიტერატორი არა მხოლოდ თხზულებას ქმნის, არამედ არის ამ თხზულების კანონიკური ტექსტის ავტორი, რომლის ხელყოფის უფლება, თუნდაც გაუმჯობესების მიზნით, არავის აქვს. ხალხური შემოქმედებისთვის უცხოა კანონიკურობა. არქეტიპი (პირველქმნილი ტექსტი) მთქმელის გონებაში, მეხსიერებაში ერთგვარი „ჩრდილის“ (ლუდვიგ ვიტგენშტაინის ტერმინით) სახით არის დაცული და ის ყოველი წარმოთქმისას „ცოცხლდება“, ხორცს ისხამს, თუმცა ვერასდროს დაემთხვევა პირველთქმულ ტექსტს. ამ თვალსაზრისით, ყოველი ახალი წარმოთქმა — ახალი შემოქმედებაა, ახალი ვარიანტების დაბადება. ამ გარემოებამ წარმოშვა ტერმინი „ავტორ-მთქმელი“. ხალხური ტექსტის არსებობა მხოლოდ ავტორ-მთქმელთა მიერ წარმოშობილ ვარიანტებად არის წარმოსადგენი და შესაძლებელი. მათ რიცხვს დასასრული არ ექნება, თუ საერთოდ არ შეწყდა ტრადიცია და არ ამოწურა ვარიანტების გაჩენის შესაძლებლობა. ეს მაშინ ხდება, როცა მეხსიერებიდან არქეტიპი წაიშლება ან ფრაგმენტების სახით სხვა ტექსტის შემადგენელ ნაწილებად იქცევა. მსმენელი პოტენციური ავტორ-მთქმელია, რომელსაც შეუძლია „საკუთარი“ ვარიანტის სახით მიიტანოს მოსმენილი ტექსტი კვლავ მსმენელთან და ა.შ. თითოეულ ვარიანტს ამა თუ იმ კონკრეტულ საზოგადოებაში, კონკრეტულ ტრადიციაში, თავისთავადი მნიშვნელობა აქვს. ყველა ვარიანტი დამოუკიდებელი მთლიანობაა და თვითმყოფადია.

კოლექტიურობა

რაკი ხალხური ნაწარმოები მხოლოდ და მხოლოდ ვარიანტებად არსებობს და ეს არის მისი არსებობის ბუნებრივი ფორმა, ანუ უვარიანტო, ერთადერთ ტექსტად არსებული ნაწარმოები ვერ ჩაითვლება ხალხურ ნაწარმოებად, ლაპარაკი მის ავტორზე, როგორც ერთ პიროვნებაზე, მაინც პრინციპულად შეუძლებელია. მისი ვარიანტების შექმნაში თაობები იღებენ მონაწილეობას და, ამდენად, ამგვარად წარმოშობილი ნაწარმოები სახალხო, კოლექტიური საკუთრებაა. ის ყველას ეკუთვნის, რადგან მის შექმნაში მონაწილეობა აქვს მიღებული არა მხოლოდ პირველ მთქმელს, არამედ გარდამთქმელს და მსმენელსაც თაობათა მანძილზე დროსა და სივრცეში. კოლექტიურობას მეორე მხარეც აქვს. ხალხური ნაწარმოები იმიტომაც არის კოლექტიური საკუთრება, რომ ის გამოხატავს არა კერძო პიროვნების, არამედ ხალხის („ფოლკის“) სულისკვეთებას, ის მტკიცედ ზის ამა თუ იმ საზოგადოების ტრადიციაში, ამ ცნების უფართოესი გაგებით — აქ იგულისხმება არა მხოლოდ ტრადიციული პოეტიკა, პოეტური გამომსახველობითი ხერხები, როგორც საერთო მონაპოვარი, არამედ ყოფითი კულტურა და მსოფლმხედველობრივ წარმოდგენათა სისტემა — მთელი მემკვიდრეობითი სულიერი საგანძური.

იმპროვიზაცია

იმპროვიზაცია შეიცავს ვარიანტულობასაც და ტრადიციულობასაც, რადგან ის მთლიანად დამოკიდებულია ავტორსა და მის ცოდნაზე, მის შესაძლებლობასა და აუდიტორიაზე, რომელიც მზად უნდა იყოს იმპროვიზაციისთვის. იმპროვიზაცია კიდევ უფრო საინტერესოს და მრავალფეროვანს ხდის ზეპირსიტყვიერების გადმოცემას და როგორც წესი, კიდევ უფრო უკეთ აღსაქმელი და სმენადი ხდება. ზურაბ კიკნაძის მიხედვით, „როცა იმპროვიზაციაზე, როგორც ხალხური შემოქმედების ერთ-ერთ ნიშანზე, ვლაპარაკობთ, საქმე გვაქვს, ერთი მხრივ, ვარიანტულობასთან, მეორე მხრივ, ტრადიციულობასთან. „იმპროვიზაცია“ ყველგან არსებულია, იგი მსჭვალავს მთელს ფოლკლორს, მყოფობს ყოველი ცვლილების დროს, ვერსიებისა და ახალი ნაწარმოებების წარმოქმნისას. გარემო ქმნის იმპროვიზაციის პირობას. ერთი მხრივ, არსებობს იმპროვიზაციის უნარი, მეორე მხრივ, არსებობს აუდიტორიის მზაობა იმპროვიზაციის მოლოდინისთვის. იმპროვიზაცია, რომელიც ვარიანტს ბადებს, კონკრეტული სიტუაციით არის განპირობებული. იმპროვიზაცია სხვადასხვაგვარად მიიკვლევს გზას იმისდა მიხედვით, თუ ვის უყვება მეზღაპრე ზღაპარს – ბავშვებს თუ უფროსებს. მონათხრობი აღიქმება მსმენელთაგან განსხვავებულად მათი განწყობილების — მხიარულისა თუ ნაღვლიანის მიხედვით. ეს ყველაფერი აისახება შემსრულებელზე და, ცხადია, მონათხრობ ნაწარმოებზე. ამიერიდან ის უკვე სხვაა, ეს სხვა არის სწორედ ის, რასაც ფოლკლორისტიკაში ვარიანტს უწოდებენ. იმპროვიზაცია, რომელიც გულისხმობს მთქმელის შემოქმედებას ტრადიციული ტექსტის შესრულების (გადმოცემის) პროცესში, თითქოსდა მოუმზადებლად, მსმენელთათვის მოულოდნელად, მეტ-ნაკლებად ახასიათებს თითქმის ყველა ჟანრს. განსაკუთრებით დიდი ასპარეზი აქვს მას პოეზიაში. იმპროვიზაციის მიზანია ტექსტის დაფარული შესაძლებლობების წარმოჩენა-გაღრმავება — იმპროვიზაციის მიზეზი თავად ტექსტში, მის ფაბულაში ძევს.“

ყოფითობა

ყოფითობა მნიშვნელოვანი ნიშანია, შესაძლოა, ყველა ნიშანზე არსებითი. ვერ ვნახავთ ისეთ სფეროს ხალხის ყოფისა, რომელსაც არ ჰქონდეს გამოხატულება რომელიმე ფოლკლორულ ჟანრში. ფოლკლორული შემოქმედება ყოფიდან არის ამოზრდილი და მისი ნიადაგით საზრდოობს, მაგრამ შემოქმედება ყოფის მიმართ არ არის პასიური, იგი არა მხოლოდ ასახავს, აირეკლავს ყოფას, მეტიც, მისი აქტივობა მიმართულია ყოფის მოწესრიგებისაკენ. ფოლკლორის ჟანრული სისტემა, ყოფიდან ამოზრდილი, თავად ზემოქმედებს ყოფაზე, სტრუქტურა და საზრისი შეაქვს ყოფაში. ამასთანავე, ყოფის გარეშე ფოლკლორული შემოქმედება კარგავს თავის ფუნქციას, რომელსაც ის ჟანრის ფარგლებში ასრულებს. ფოლკლორული შემოქმედების ღირებულება მხოლოდ ყოფაშია და მისი ძალით თავად ყოფა იძენს ღირებულებას. იმდენად მჭიდროა ურთიერთობა ჟანრსა და ყოფას შორის, რომ შესაძლებელი ხდება ფოლკლორის ჟანრობრივი შედგენილობის მიხედვით საზოგადოების ყოფის სტრუქტურაზე, წესრიგზე მსჯელობა.

ყოფითობას კიდევ ერთი ასპექტი აქვს: ფოლკლორული შემოქმედება ნატურალური მეურნეობის პრინციპით არსებობს და ფუნქციონირებს. სოფელი, თუ ავიღებთ მას, როგორც თვითკმარ ერთეულს, რომელიც თავისი საკუთარი ბუნებრივი რესურსებით საზრდოობს (აქვს საკუთარი სავარგულები, საძოვრები, ტყე, წყაროები და სხვ.), ასევე თავისი საკუთარი ძალებით იკმაყოფილებს ინტელექტუალურ მოთხოვნილებებს. მის მენტალობაში არაფერია ისეთი, რასაც საფუძველი სოფლის ყოფაში არა აქვს. თუ სოფელს ჰყავს თავისი საკუთარი მჭედელი ან დურგალი, ასევე ჰყავს თავისი საკუთარი მთქმელი, რომელიც ინახავს და გადასცემს ზეპირსიტყვიერ ტექსტებს. სოფლის ზეპირსიტყვიერი „ფონდი“ დაცულია მის მეხსიერებაში. თეორიულად შეიძლება გვეფიქრა, რომ გარედან, სხვა სოფლიდან, ამ სოფელს არაფრის შემოტანა არ უხდება. მაგრამ სოფელი არ არის იმგვარად ჩაკეტილი, რომ სრულებით თავისუფალი იყოს გავლენებისგან, ან არ ჰქონდეს გარედან შემოსული ხმებისთვის ყურის დაგდების მოთხოვნილება. ოღონდ უცხო თემები თუ სიუჟეტები სოფლის „ქვაბში“, ყოფაში, იმგვარად გადაიხარშება, რომ დროთა განმავლობაში უკვე სოფლის საკუთრება ხდება. ყოველთვის არსებობდნენ სოფლიდან სოფლად მოარული პროფესიონალი მთქმელები, რომელთა ნათქვამები (ლექსი იქნება თუ ზღაპარი) „ილექება“ სოფლის ცნობიერებაში და ვარიანტების სახით, როგორც მისი საკუთრება, განაგრძობს არსებობას.

დამწერლობამდელი მხატვრული შემოქმედება

ისტორიულად მხატვრული სიტყვიერი შემოქმედება ზეპირსიტყვიერებით იწყება. თითოეულ ხალხს, რომელსაც მწერლობა შეუქმნია, პოეტური შემოქმედების პირველი ნაბიჯები ფოლკლორის სახით გადაუდგამს. იმ დროს ფოლკლორულ შემოქმედებას საყოველთაო ხასიათი ჰქონდა და დიდი ხნის განმავლობაში ის ერთადერთი მხატვრული შემოქმედება იყო, სანამ დამწერლობა გაჩნდებოდა. როგორც ცნობილია, ბგერით დამწერლობას არა აქვს ხანგრძლივი ისტორია. დამწერლობამდელი ხანა კაცობრიობის ისტორიისა შეუდარებლად უფრო ხანგრძლივია, ვიდრე მისი მომდევნო პერიოდი. მთელი ეს ლიტერატურამდელი მრავალი ათეული ათასი წლის შემცველი ეპოქა არ იყო მოკლებული მხატვრულ შემოქმედებას, როგორც პოეზიის, ისე სახვითი ხელოვნების მხრივ. ადრიდანვე ადამიანის შრომით მოღვაწეობასთან დაკავშირებული იყო სხვადასხვა შინაარსის თხრობა, სიმღერა და ლექსი. საკუთრივ პოეზიის გარდა ამ პერიოდის ზეპირსიტყვიერებაში მნიშვნელოვანი ადგილი ეჭირა მცირე მოთხრობებს არაერთგვარი შინაარსის მითების, გადმოცემების, ლეგენდების, იგავების, არაკების, ზღაპრების სახით. ეს მდიდარი მასალა შეადგენდა დამწერლობამდელ მხატვრულ სიტყვიერებას, რომელსაც გარკვეული საზოგადოებრივი ფუნქცია ჰქონდა: იმ დროისათვის ის ასრულებდა ისტორიის, ლიტერატურის, ფილოსოფიისა და რელიგიური მოძღვრების მოვალეობას. ზეპირსიტყვიერებაში თავს იყრიდა წინაკლასობრივი საზოგადოების ყოველგვარი გამოცდილება და მსოფლმხედველობა.

ქართული ფოლკლორი

ხალხური ლექსები, „ივერია“, 13 ნოემბერი, 1890, № 242

მრავალსაუკუნოვანი ქართული ფოლკლორი — ქართველი ერის შემოქმედების ნაყოფი არა მხოლოდ ქართული, არამედ მსოფლიო კულტურის კუთვნილებაა. საუკუნეთა განმავლობაში იქმნებოდა ქართული ფოლკლორის უნიკალური ნიმუშები — მომღერალთა, მოცეკვავეთა, ხალხურ მელექსეთა, სახვითი და გამოყენებითი ხელოვნების ოსტატთა შემოქმედება: ქართული მრავალხმიანი სიმღერა, ქართული ცეკვა, ზეპირსიტყვიერება, ქართული ჩუქურთმა, ფარდაგი, კერამიკა, ტიხრული მინანქარი, კედლის მხატვრობა, ქართული სამოსი, ოქრონემსული, ოქრომკედითა და ვერცხლიმკედით ქარგულობა, ქართული საჭურველი და ა.შ.

ფოლკლორი ხანგრძლივი შემოქმედების ნაყოფია, რომელიც თაობების მიერ საუკუნეთა განმავლობაში იქმნებოდა. ლექსები და სიმღერები, ზღაპრები და ანდაზები, გამოცანები, ლეგენდები, თქმულებები, მითები და შელოცვები, რითაც ასე მდიდარია ქართული ხალხური ზეპირსიტყვიერება, ჩამოყალიბებულია არა ერთ დროს, ერთი პირის ან რომელიმე ერთი კლასის — არამედ შექმნილია ისტორიის მანძილზე მთელი საზოგადოების — უმთავრესად მშრომელი ხალხის მიერ. ზეპირსიტყვიერების ის მარაგი, რომელიც ამჟამად მოიპოვება ჩაწერილი თუ ჩაუწერელი სახით, ნაწილობრივ წინაკლასობრივი საზოგადოებიდან მომდინარეობს, უმეტესად, კი წარმოშობილია კლასობრივ საზოგადოებაში.

ფოლკლორის მასაზრდოებელ წყაროს ცოცხალი ყოფა წარმოადგენს. დროთა ვითარებაში ხალხურ ყოფაში მომხდარმა ცვლილებებმა შეაფერხა ქართული ფოლკლორის ბუნებრივი განვითარება, მოწყვიტა ცოცხალ ყოფას. თუმცა, ქართული ფოლკლორის ტრადიციულ-ავთენტიკური ნიმუშები (ფოლკლორის ყველა დარგში) XXI საუკუნეშიც შემოინახა რაჭამ, სვანეთმა, აჭარამ და აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთმა. საქართველოს ისტორიასა და მატიანეებს არ შემორჩენია ქართული ფოლკლორის შემოქმედთა სახელები.

საქართველოში, ისე როგორც სხვა ქვეყნებში ხალხური შემოქმედების ნაირსახეობებთან გვაქვს საქმე. პირველყოვლისა ესაა ეროვნული, საერთოქართული ნაციონალური ფოლკლორი, რომელიც მშობლიურია ყველა ქართულ და ქართველურ ენებზე მოლაპარაკეთათვის, რომლის ძირები შორეულ ისტორიულ წარსულში იღებს სათავეს. ეროვნულ მარაგში მნიშვნელოვანი ადგილი უჭირავს ქართველურ ენებზე არსებულ იმ ადრინდელ ფოლკლორს, რომელიც ამ ენების ერთობის, ე.ი. გამოცალკევებამდელ პერიოდში იყო შექმნილი წინაპართა მიერ. სავარაუდოდ, ეს არის პირველდაწყებითი მთლიანი მითოლოგიური შეხედულებები და ნაკლებად დიფერენცირებული ჟანრობრივი მასალა, სამეურნეო მოღვაწეობასთან მჭიდრო კავშირში წარმოშობილი, სამონადირეო, სამესაქონლეო და სამიწათმოქმედო რიტუალებით გამრავალფეროვნებული.

უძველეს მარაგთან ერთად, ეროვნულ ფოლკლორში დიდი კულტურული საუნჯეა დაგროვილი მაღალმხატვრული პოეზიისა და პროზის, მუსიკისა და ქორეოგრაფიის, სანახაობრივი ხელოვნების სახით. ეროვნული ფოლკლორი თავისი რაფინირებული პოეტური კულტურითა და საკაცობრიო იდეებით, მარადიული გმირებითა და სიუჟეტებით, სულიერი ცხოვრების სხვა კომპონენტებთან ერთად, აერთიანებს ერს და ზეპირი შემოქმედების ამოუწურავი შესაძლებლობებით ერთიანი ეროვნული ორგანიზმის შექმნასა და დაცვას ემსახურება.

ეროვნული ფოლკლორის ჩამოყალიბება ყოველთვის რთულ შინაგან და გარეგან პროცესებთანაა დაკავშირებული. საქართველო მოფენილია სხვადასხვა დიალექტებზე და ენებზე მოლაპარაკე ტომებითა და ჯგუფებით. თითოეულს მისთვის ჩვეული მხატვრული პოტენცია ახასიათებდა და ახასიათებს. იგი ამავე დროს გულგრილი არ იყო საერთოქართულის მიმართ. ყოველი კუთხის, მაგალითად, ქართლ-კახეთის, ფშავ-ხევსურეთის, მესხეთ-ჯავახეთის, აჭარის, გურია-იმერეთის, რაჭა-ლეჩხუმისა და საინგილო-თუშეთის მხატვრული შემოქმედება თანდათან ამდიდრებდა ქართულ ფოლკლორულ სალაროს და იმავდროულად, ერთგვარ დამოუკიდებლობასაც ინარჩუნებდა.

ტერიტორიული ანუ ტომობრივი ფოლკლორი, საერთო ენის მეოხებით, ადვილად იკაფავდა გზას მეზობელი მხარეებისაკენ და ზეპირბრუნვაში მოქცევის შემდეგ საერთო ფონდში მკვიდრდებოდა მხატვრულ-ესთეტიკური ღირსებების კვალობაზე. თანდათან იქმნებოდა ზოგადქართული მარაგი, რომელიც საბოლოოდ ეროვნულ კატეგორიაში ამაღლდა და მთელი ხალხის კულტურულ მემკვიდრეობად იქცა.

ვაჟა-ფშაველა ხალხური პოეზიის მნიშვნელობაზე წერდა: „დიდად საჭიროა მწერლობისათვის საერო ლიტერატურის ცოდნა. ეს ცოდნა მწერალს აძლევს ჯერ ცნებებს — სიტყვებს — და მერე აცნობს ერის სულის და გულის მოძრაობას. მის აზრს ცხოვრებისას“. ზეპირსიტყვიერება სიბრძნის საუნჯეა, რომელშიც ნათლად იხატება წინა თაობების მრავალსაუკუნოვანი შრომითი გამოცდილება და სულიერი სიმდიდრე.

ქართული მუსიკალური ფოლკლორი

XIX საუკუნის მეორე ნახევრიდან საქართველოში ეროვნული კულტურის აღორძინების ხანა დაიწყო. გაიზარდა ინტერესი ხალხური მუსიკის მიმართაც. იწყება ბრძოლა ქართული საეკლესიო გალობისა და ხალხური სიმღერის აღსადგენად მათი დანერგვის მიზნით. ამ პერიოდის მოღვაწეთაგან გამოირჩევა ქართული კულტურისა და მუსიკის მკვლევარი დავით მაჩაბელი. დავით მაჩაბელმა ამაგი დასდო ქართული ხალხური მუსიკალური შემოქმედების შესწავლას. წერილში — „ქართველთა ზნეობანი, გალობა“ (ჟურნალი „ცისკარი“ 1864, № 5) — განიხილა ქართული გალობის კარდინალური საკითხები, გალობის ექვსხმიანობის საკითხი, მათი ფუნქციები და როლი საგალობლის განვითარებაში.

ქართული მუსიკალური ფოლკლორი ჟანრობრივად მდიდარი და მრავალფეროვანია, გამოიყოფა სამი ძირითადი ჟანრი: შრომის (ინდივიდუალურ და კოლექტიურ შრომასთან დაკავშირებული სიმღერები: „გლესამ და გლესამ ნამგალო“, „გუთნური“, „კალოსპირული“, „კევრული“, „ურმული“, „ჰერიო“ და სხვ.), ეპიკური (ხალხური თქმულებებისა და მითების გმირებზე და მათ თავგადასავალზე), საწესჩვეულებო (საკულტო: „კვირია“, „ლაშარის სიმღერა“ და სხვ., კალენდარული: „ალილო“, „ჭონა“ და სხვ., საყოფაცხოვრებო: „არაგვისპირული ლაშქრული“, „ბატონებო“, „იავნანა“, „ზარი“, „მირანგულა“, „მრავალჟამიერი“, „ჩაკრულო“, „შავი შაშვი“ და ა.შ.). ქართულ მუსიკალურ ფოლკლორში საქართველოს კუთხეების მიხედვით გამოყოფენ ორიგინალობის ნიშნით აღბეჭდილ 15 მუსიკალურ დიალექტს, ესენია — ქართლ-კახეთის, ხევის, მთიულეთის, თუშეთის, ფშავის, ხევსურეთის, რაჭის, სვანეთის და ა.შ. ქართული თეატრის საწყისები შორეულ წარსულიდან ღებულობს სათავეს, რასაც ადასტურებს არქეოლოგიური გათხრების შედეგად მოპოვებული მასალები; ვერცხლის თასი ნიღბოსანთა ფერხულის გამოსახულებით (თრიალეთი, ძვ. წ. II ათასწლეულის შუა ხანა), კოლხური მონეტები, ფრესკების, ჭედურობის ნიმუშები, ნიღბები და სხვ. უძველესი თეატრალური სანახაობის არსებობას ადასტურებს ქართული ხალხური პოეზია და მხატვრული ლიტერატურა.

ქართლ-კახური „მრავალჟამიერი“, მეგრული „ნანა“, გურული „ხასანბეგურა“ და „კრიმანჭული“, სვანური „ლილე“, იმერული „ნადური“ და ქართული ფოლკლორის უამრავი სხვა ნიმუში, რომელთა მრავალხმიანობა იუნესკოს მიერ კაცობრიობის ზეპირსიტყვიერი და არამატერიალური მემკვიდრეობის შედევრადაა აღიარებული და არამატერიალური კულტურული მემკვიდრეობის წარმომადგენლობით სიაშია შეტანილი.

გურული ხალხური სიმღერები და ცეკვები

გურია გამოირჩევა ფოლკლორული ნიმუშების მრავალფეროვნებით. განსაკუთრებული ადგილი უჭირავს გურულ სიმღერას. ყველგან, ყოველ დროს და ყოველგვარ პირობებში, გურული ცდილობდა, სიამოვნება ენახა და შრომა გაეადვილებინა, მწუხარება შეემსუბუქებინა. გურული სიმღერა, რომელიც შეხამებული, მისადაგებული და შეხმატკბილებული იყო შრომა-გარჯილობასთან, მას უფრო ნაყოფიერსა და ბარაქიანს ხდიდა, შინაარსსა და ხალისს აძლევდა. იგი ზარმაცს აბეჯითებდა, დაღლილს ამხნევებდა, სულიერ და ფიზიკურ ძალებს მატებდა. გურულ სიმღერებს შორის აღსანიშნავია „კრიმანჭული″ და „ყანური“, ანუ „ნადური“ „კრიმანჭული“ სიმღერის ერთ-ერთი წამყვანი ხმაა, მაგრამ ზოგჯერ ერთპიროვნულია. „ყანური“, ანუ „ნადური“ განვითარება, ურთიერთშორის ურთულესი კონტრაპუნქტული შეთანხმება. მას შენაცვლებით ასრულებენ ტერცეტი (მთქმელი, კრიმანჭული და ბანები) და ორხმიანი გუნდი (მთქმელები და ბანები).

გურიაში ტრადიციული ქართული ხალხური სამხმიანი სიმღერის გარდა მღეროდნენ ოთხხმიან სიმღერა „ნადურსაც“. ერთ-ერთი ხმა კრიმანჭულია. კრიმანჭული გაგრეხილ, დამანჭულ კრინს ნიშნავს. კრინი მამაკაცის ყველაზე მაღალი ხმაა. კრინს ევროპაში ფალტეცი, კრიმანჭულს კი იოდლი შეესაბამება. ხალხური გადმოცემით, ამ ხმის არსებობას ბავშვებს უნდა ვუმადლოდეთ: თითქოსადა შებინდებისას უდაბურ ადგილას მარტო წასული ბავშვები თავის გასამხნევებლად და ავსულების დასაფრთხობად ასეთ ხმებს გამოსცემდნენ. კრიმანჭულს სამეგრელოსა და იმერეთშიც მღერიან. გურული „კრიმანჭული“ დღემდე, ქართული პოლიფონიის მწვერვალად ითვლება. ანზორ ერქომაიშვილი მას მერცხლების ფრენას ადარებდა.

გურიის ყოფაში საცეკვაო ფოლკლორის საკმარისად მაღალ როლსა და სიმაღლეზე მიუთითებს ყველა ის მონაპოვარი, რაც ჩვენს ეპოქამდე მოსულა. გურული საცეკვაო ფოლკლორის სტილური მახასიათებლები, რაც ჩვენმდე მოღწეულა, ორგანულად თავსდება რეგიონის საერთო ტენდეციებში, რადგან ძლიერ ნათესაობას ამჟღავნებს აჭარულ, მეგრულ, ქვემოიმერულ მასალებთან. ამიტომ ხშირად ჭირს იმის გამოცნობა, რომელს ეკუთვნის ესა თუ ის ცეკვა, მოძრაობა თუ ილეთები. ცეკვის სახეობათა მრავალფეროვნების განმაპირობებელი ფაქტორი თვითონ ხალხური ყოფის ნაირგვარობაშია საძიებელი. გურულების მგზნებარე ტემპერამენტი, ცოცხალი ბუნება, შრომითი პროცესების მრავალმხრიობა, ბრძოლა, გართობა, დასვენების მოთხოვნილება — ხელს უწყობდა საცეკვაო პანტონიმის, რიტმულ მოძრაობათა ერთმანეთისგან განსხვავებულ კომპლექსებს. გურულ ცეკვათა სახეობრივი განსხვავებულობა სრულ შესატყვისობაშია ყოფითი ცხოვრების მრავალმხრივ ხასიათთან. ამ ცეკვების უმთავრესი ხასიათი — ცოცხალი იუმორი და დახვეწილი პლასტიკაა. არაერთი ქორეოგრაფი და მკვლევარი გამოთქვამს აზრს, რომ ასეთი ფოლკლორის შემქმნელ ხალხს აუცილებლად ექნებოდა სანადიმო, სადარბაზო, საზეიმო ცეკვები. ცნობილი ეთნოგრაფი აპოლონ წულაძე წერს: „გურულს მრავალგვარი მიზეზიც აქვს გაერთოს, ისიამოვნოს, ჯარში გაერიოს, თავი ისახელოს, მასზე სხვები ალაპარაკოს, ყველაზე მეტად კი ეს მას ეხერხება აღდგომის დღესასწაულებში.“

ძველი გურული ცეკვებიდან ცნობილია: „ფარცაკუკუ“, „კალმახობა“, „ფოთლით ცეკვა“, „მოკვლა-გაცოცხლება“, „მიმიკით ცეკვა“, „ფერხული“, რომლებიც აღწერილი აქვს აპოლონ წულაძეს, თავის წიგნში „ეთნოგრაფიული გურია“. ცეკვა „ფარცაკუკუ“, რომელიც ხალხური შემოქმედების ღრმა წიაღიდან ამოიტანა საქართველოს სახალხო არტისტმა, გიორგი სალუქვაძემ, პირველად ნაჩვენები იქნა 1951 წელს. იგი ომში გამარჯვებული მხედრების მასობრივი ცეკვაა. სრულდება ქალებთან ერთად. გურიაში სამსართულიანი „ფარცაკუკუ“ სცოდნიათ. აპოლონ წულაძე წერს: „ფარცაკუკუ“ უძველესი ცეკვაა. თავდაპირველად ცეკვავდნენ ქალები. სიმღერის ტექსტის მიხედვით უნდა ვიფიქროთ, რომ ეს ცეკვა ქართველი ამორძალების ცეკვა უნდა იყოს“. 1954 წელს გიორგი სალუქვაძის მიერ იქნა აღდგენილი „კალმახური“, რომელიც შრომითი ხასიათის, სარიტუალო ცეკვა ყოფილა. მოგვიანებით აღმდგენელს სახელი შეუცვლია და „კალმახობა“ დაურქმევია, რადგანაც ცეკვა თევზაობას გამოხატავს. მანვე აღადგინა ქართული ხალხური ცეკვები: „კალმახობა“, „შიპრობა“, „ფუნდრუკი“, „მძიმური“, „იდუმალა“, ფერხული „დიდება“, „ვარძიობა-ძიობასა“ და „ხელტრის ნადი“.

ქართული მუსიკალური ფოლკლორის ნიმუშები

• გუთნური
• ჩაკრულო
• ოროველა
• ლაზარე
• ჰერიო
• ხასანბეგურა
• მუმლი მუხასა
• ბატონები მობრძანებულან
• ურმული
• გუთნური
• კალოური
• თოხნური

ქართული საზანდრების სამღერალი ხმები

1) „მიველ წალკოტს სანუგეშოდ“.., 2) „ჰოი, გაბადრულო მთვარევ“.., 3) „შენთან არს გული, მნათობო“, 4) „ბუნდოვანს გულს შენ აღმიჩნდი“.., 5) „შავნი შაშვნი და სხვა“.., 6) „ჭმუნვის მახვილი“.., 7) „გამიფრინდა სიხარულის მფრინველი“.., 8) „ჰოი დრონო დრონო“.., 9) „გამტყორცნა სოფელმა, მოვშორდი მზესა“.., 10) „როს არშიყი საყვარლისას ნახვას ეშურებოდა“.., 11) „ეჰა, ვარდი ვითა გაფურჩქნულია“.., 12) „უგვანთა ტრფობა და სხვა“.., 13) „ვარდო რად ხარ თავდახრილი“.., 14) „მუხთალმან ამა სოფელმან“.., 15) „სულო ბოროტო“!.., 16) „აღმართ-აღმართ“.., 17) „ახ, მთვარევ, მთვარევ!“.., 18) „ტანო-ტან-ტანო“...

სოფლებში სხვადასხვა შემთხვევებში და სხვადასხვა დროს სამღერალები

1.მგზავრული, 2. საჭიდაო, 3. იერიში, 4. მესტვირული, 5. ჰოპუნა, 6. მუშური (მკიდან რომ დაბრუნდებიან), 7. კურდღელი მოწანწალებდა, 8. სუფრული, 9. მაყრული, 10. ჩონგურო, 11. თარიმან შენსა ვენახსა, 12. მუმლი მუხას გარს ეხვევა, 13. მუშური (სიმინდის თოხნის დროს გურია-სამეგრელოში), 14. ხელხვავი (იქვე სიმინდისა და ღომის კრეფის დროს), 15. ხასანბეგური გურიაში, 16. ფერხული კაცებისა, 17. ფერხული ქალებისა: „დათო, დათო ჩვენო დათო და სხვა“, 18. ფერხული ქალ-კაცთა სამეგრელოში, 19. ჩონგურზედ დასამღერებელი ხმები გურია-სამეგრელოში ქალებისაგან, 20. ფშაური წყნარი - გამბული, 21. ფშაური ჩქარი, 22. იავნანა, 23. თამარ-მეფა, 24. „ჰერო, ჰერო, ჩიკრიკო და მწყერო“, „ა, ნიშანი მოგვე ქალი“ და სხვანი, 25. ოდელია, 26. „შენ ბიჭო ახალციხელო“, 27. „ორმოში ფეტვი ჩავყარე“, 28. „ავთანდილ გადინადირა“, 29. „მიყვარს მეგრული ფაცხაო“... და სხვ.

ბიბლიოგრაფია

• ქართული ფოლკლორი : მასალები და გამოკვლევები, ტ. IV, თბ.: მეცნიერება, 1974.
• ერისთავი, რაფიელ., ფოლკლორულ-ეთნოგრაფიული წერილები, თბ.: მეცნიერება, 1986.
• შანიძე, აკაკი., ქართული ხალხური პოეზია : ხევსურული, თბ.: თბილისის სახ. უნ-ტის გამ-ბა, 2009.
• ცანავა, აპოლონ., ქართული ფოლკლორის საკითხები : მეგრული მასალების მიხედვით, თბ.: თბილისის სახ. უნ-ტის გამ-ბა, 1990.
• მაკარაძე, ელგუჯა., პოსტკლასიკური ფოლკლორი, ბათუმი, 2017. — გვ. 280–293. 318 გვ.
• Dorson, Richard M. (1972). Folklore and Folklife: an Introduction. Chicago: University of Chicago Press. ISBN 978-0226158709. 
• Dorson, Richard M. (1976) Folklore and Fakelore: Essays Toward a Discipline of Folk Studies. Cambridge; London: Harvard University Press. 
• Dundes, Alan (1965) The Study of Folklore. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall. ISBN 978-0-13-858944-8. 
• Dundes, Alan (1980) Interpreting Folklore. Bloomington and Indianapolis: Indiana University Press. ISBN 978-0-253-14307-5. 
• Gabbert, Lisa (1999). „The "Text/Context" Controversy and the Emergence of Behavioral Approaches in Folklore“ (PDF). Folklore Forum. 30 (112): 119–128.
• Georges, Robert A.; Jones, Michael Owen (1995) Folkloristics: an Introduction. Bloomington and Indianapolis: Indiana University Press. 
• Glassie, Henry (1983). „The Moral Lore of Folklore“ (PDF). Folklore Forum. 16 (2): 123–151.

პერიოდიკა

• ილია ჭავჭავაძე. ხალხის ჩვეულებათა შესწავლის შესახებ, 1887.

იხილეთ აგრეთვე

• ქალაქური ფოლკლორი
• ხალხური მუსიკა
• ქართული ხალხური მუსიკა
• საკულტო-რიტუალური სიმღერა
• ქართული ხალხური საკრავები
• ქართული ხალხური არქიტექტურა
• ქართული ხითხუროობა
• ქართული ხალხური დედოფალები

რესურსები ინტერნეტში

• ვიქსიკონში განმარტებულია სიტყვა: ფოლკლორი

ვიკისაწყობში არის გვერდი თემაზე:

ფოლკლორი

• ფოლკლორი — საქართველოს პარლამენტის ეროვნული ბიბლიოთეკა
• ჟურნალი ქართული ფოლკლორი
• ელ-ბიბლიოთეკა
• ფოლკლორისტიკის საფუძვლები
• ზურაბ კიკნაძე, ქართული ფოლკლორი, თბ., 2008
• ეროვნული სამეცნიერო ბიბლიოთეკა