საქართველოს ოქროს ხანა

ეს სტატია არის ნაწილი სერიისა: საქართველოს ისტორია

წინაისტორიული საქართველო

საქართველო ძვ. წ. VI-ახ. წ. III საუკუნეებში

საქართველო IV საუკუნეში

საქართველო V საუკუნეში

საქართველო VI საუკუნეში

საქართველო VII საუკუნეში

საქართველო VIII საუკუნეში

საქართველო IX-X საუკუნეებში

საქართველო XI საუკუნეში

საქართველო XII-XIII საუკუნეებში

საქართველო XIII საუკუნეში

საქართველო XIV საუკუნეში

საქართველო XV საუკუნეში

საქართველო XVI საუკუნეში

საქართველო XVII საუკუნეში

საქართველო XVIII საუკუნეში

საქართველო XIX საუკუნეში

საქართველო XX საუკუნეში

საქართველო 1991 წლიდან

საქართველოს ოქროს ხანა — ისტორიული პერიოდი მაღალ შუა საუკუნეებში, XI საუკუნის ბოლოდან XIII საუკუნემდე საქართველოს სამეფოში. ამ დროს ქვეყნის ძალაუფლებამ და განვითარებამ მწვერვალს მიაღწია. გარდა ამისა, სამხედრო ძალით გაფართოებამ გამოიწვია შუა საუკუნეების ქართული არქიტექტურის, ფერწერისა და პოეზიის აყვავება, რომელიც გამოიხატა საეკლესიო ხელოვნების განვითარებითა და პირველი საერო ლიტერატურული ნამუშევრების შექმნით.

ოქროს ხანა, რომელიც ორ საუკუნეზე დიდ ხანს გაგრძელდა, დაასრულა მომთაბარეთა (როგორებიცაა მონღოლები) შემოსევებმა და ქვეყანაში მათ მიერ გავრცელებულმა შავმა ჭირმა. საქართველო უფრო მეტად შესუსტდა კონსტანტინოპოლის დაცემის შემდეგ, რადგან ამან ბიზანტიის იმპერია, საქართველოს ტრადიციული მოკავშირე, საბოლოოდ გაანადგურა. შედეგად, XV საუკუნის ბოლოს საქართველო დაიშალა და იზოლირებულ ანკლავად გადაიქცა, რომელიც მნიშვნელოვნად ჩამოსცილდა ქრისტიანულ ევროპას და თურქ-ირანული მეზობელი სახელმწიფოებით გარშემორტყმული აღმოჩნდა. საქართველოს ოქროს ხანა ქვეყნისთვის უმნიშვნელოვანესი პერიოდია, რადგან ამ დროს მისმა ძლიერებამ ზენიტს მიაღწია და დამადასტურებელია ქართველი ერის ანტიკურობისა, რომელსაც საბერძნეთთან და რომთან დიდი კავშირები ჰქონდა.

დავით IV

დავით IV აღმაშენებელი (შიომღვიმის ფრესკა)

გელათის ამ ფრესკაზე გამოყენებული ძვირადღირებული მასალა მიუთითებს საქართველოს სამეფოს ეკონომიკურ სიძლიერეზე.

საქართველოს ოქროს ხანა დაიწყო დავით IV აღმაშენებელის მეფობის პერიოდიდან. დავით IV ტახტზე 1089 წელს 16 წლის ასაკში ავიდა, მას შემდეგ, რაც მამამისი — გიორგი II, შექმნილი მდგომარეობიდან გამომდინარე, იძულებული გახდა შვილის სასარგებლოდ ტახტზე უარი ეთქვა. დავითს ძალიან მძიმე მემკვიდრეობა ერგო: ქვეყანა დარბეული იყო მტრის შემოსევებისაგან, თურქ-სელჩუკთა მომთაბარე ტომები სახლდებოდნენ დაპყრობილ ტერიტორიებზე და ქართველ ხალხს ფიზიკური განადგურების საფრთხეს უქმნიდნენ, დიდგვაროვანი ფეოდალები მეფეს ხშირად არ ემორჩილებოდნენ, საქართველოს მეფის ხელისუფლება ლიხის ქედის აღმოსავლეთით არ ვრცელდებოდა.

დავითმა თავისი ოცდათექვსმეტწლიანი მმართველობის განმავლობაში შეძლო საბოლოოდ დაესრულებინა ფეოდალური საქართველოს გაერთიანების პროცესი, სელჩუკი დამპყრობლები ქვეყნიდან განედევნა, საქართველო რეგიონის უძლიერეს სახელმწიფოდ ექცია და მემკვიდრეებისათვის გადაებარებინა ქვეყანა, რომელიც გადაჭიმული იყო „ნიკოფსითგან დარუბანდისა საზღურადმდე და ოვსეთიდგან სოერად და არეგაწადმდე“. პიროვნული ღირსებებისა და ქვეყნისა და ერის წინაშე უდიდესი დამსახურებისათვის, ქართულმა მართლმადიდებელმა ეკლესიამ დავით აღმაშენებელი წმინდანად შერაცხა და მისი ხსენების დღედ 8 თებერვალი (ძველი სტილით 24 იანვარი) დააწესა.

რეფორმები

XII საუკუნე საქართველოში დაიწყო საეკლესიო რეფორმებით. საქართველოს ეკლესიაში ძლიერი იყო ფეოდალური არისტოკრატიის გავლენა. უმაღლეს საეკლესიო წოდებებს მხოლოდ მაღალი წოდების წარმომადგენლები იკავებდნენ. საეკლესიო რეფორმის გატარება XI საუკუნეში ბაგრატ IV-მ სცადა, მაგრამ ვერ მოახერხა. დავით IV-მ 1104 წელს მოიწვია ადგილობრივი რუის-ურბნისის საეკლესიო კრება. კრებას ესწრებოდა მეფე, კათალიკოსი იოანე VI, ეპისკოპოსები და სხვა საეკლესიო პირები. კრებამ დიდგვაროვანი საეკლესიო იერარქები თანამდებობებიდან გადააყენა და მათ ნაცვლად მეფის ერთგული პირები დანიშნა. ფეოდალურ ოპოზიციას გამოეცალა დიდი იდეოლოგიური და მატერიალური ძალის მქონე საეკლესიო დასი. ამავე კრებაზე მიიღეს საეკლესიო ცხოვრების მოსაწესრიგებელი დადგენილებები. რუის-ურბნისის კრებიდან ცოტა ხნის შემდეგ დავითმა შექმნა მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელის თანამდებობა. მან გააერთიანა მწიგნობართუხუცესის საერო თანამდებობა ყველაზე გავლენიანი ეპისკოპოსის, ჭყონდიდელის, თანამდებობასთან. ეს თანამდებობა დაიკავა გიორგიმ, რომელიც მეფის უახლოესი მრჩეველი და რუის-ურბნისის კრების ერთ-ერთი ორგანიზატორი იყო. საეკლესიო რეფორმამ განამტკიცა მეფის ძლიერი და ცენტრალიზებული ხელისუფლება.

დავითმა ასევე გაატარა სასამართლო რეფორმა. რეფორმამდე სასამართლო საქმეებს აწესრიგებდა მეფე. მას შემდეგ რაც მმართველობითი აპარატი გართულდა და საქმეებმა იმატა, მეფე ვერ აუდიოდა სასამართლო საქმეების გარჩევას. ამიტომ დავითმა შემოიღო სააჯო კარი, სასამართლო ინსტანცია, რომელიც კოლეგიურად განიხილავდა საქმეებს. სააჯო კარის შექმნა ქართული სამართლის დიდი წარმატება იყო. დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა მსტოვართა ინსტიტუტის შექმნას, რაც საშუალებას აძლევდა მეფეს ცოდნოდა ყველაფერი რაც ხდებოდა ქვეყნის შიგნით და მის ფარგლებს გარეთ. ამ საპოლიციო ინსტიტუტის სათავეში იდგა მანდატურთუხუცესი. დავითმა გაატარა ასევე სამონეტო რეფორმა. ვერცხლის კრიზისის გამო მან, სხვა ქვეყნების მსგავსად, დაიწყო სპილენძის მონეტების მოჭრა. მყარი მონეტის შემოღებამ ხელი შეუწყო ქვეყნის ეკონომიკის განვითარებას.

დავითმა ასევე დაიწყო სამხედრო რეფორმა, რომლის მიზანი იყო ლაშქრის რეორგანიზაცია და მეფის ხელისუფლების გაძლიერება. მან ლაშქარი სამ ნაწილად დაჰყო. ერთი იყო მეფის პირადი გვარდია, მონასპა, 5 ათასი კაცის შემადგენლობით. მეორე ნაწილს შეადგენდა ქალაქებსა და ციხეებში მდგარი გარნიზონები და მეციხოვნეები, ხოლო მესამე ნაწილს 60-ათასიანი მუდმივი ლაშქარი. სამხედრო რეფორმა დასრულდა 1118 წელს, როდესაც მეფემ საქართველოში გადმოასახლა 40 000 ყივჩაყის ოჯახი იმ პირობით, რომ თითო ოჯახიდან ერთი მეომარი უნდა გამოსულიყო. დავითმა ყივჩაყებთან მოკავშირეობისთვის ცოლად შეირთო ყივჩაყთა ერთ-ერთი მთავრის ათრაქა შარაღანის ძის ასული გურანდუხტი. ყივჩაყებებსა და ოსებს დავითი იყენებდა როქის სპაში, როგორც დაქირავებულ მეომრებს და დამხმარე ძალას და ისინი ძირითად დასაყრდენ ძალად არასდროს გამოუყენებია.

ბრძოლა საქართველოს გაერთიანებისთვის

რეფორმების შედეგად ჩამოყალიბდა ძლიერი, ცენტრალიზებული მონარქია, განმტკიცდა მეფის ხელისუფლება, დამყარდა წესრიგი ქვეყნის შიგნით. მეფემ ძალისხმევა მიმართა სამეფოს საზღვრებს გარეთ დარჩენილი ქართული მიწების დასაკავებლად. დავითმა მოქმედება დაიწყო კახეთ-ჰერეთის სამეფოს წინააღმდეგ. 1103 წელს მან კვირიკე IV-ს წაართვა ზედაზნის ციხე. ერთი წლის შემდეგ კი კვირიკეს მემკვიდრე აღსართან II შეიპყრეს და დავითს მიჰგვარეს მეფის მომხრე კახმა აზნაურებმა არიშიანმა, ბარამმა და ქავთარ ბარამის ძემ. 1104 წელს დავითმა კახეთ-ჰერეთის სამეფო გააუქმა და მის ტიტულს დაუმატა „მეფე რანთა და კახთა". კახეთ-ჰერეთის სამეფოს ყოფილ ტერიტორიაზე შეიქმნა კახეთის, ჰერეთისა და ხორნაბუჯის საერისთავოები. კახეთ-ჰერეთისთვის ბრძოლა ამით არ დასრულებულა. კახეთ-ჰერეთის საქართველოსთან შეერთებით უკმაყოფილო განძის ათაბაგმა იმავე წელს ილაშქრა საქართველოში. ერწუხის ბრძოლაში დავითმა ბრწყინვალე გამარჯვება მოიპოვა.

1110 წელს ქართველებმა აიღეს სელჩუკების მთავარი დასაყრდენი პუნქტი ქვემო ქართლში, სამშვილდე. მტრისთვის თვალის ასახვევად დავითი უშუალოდ არ მონაწილეობდა ციხის აღებაში და დასავლეთ საქართველოში იმყოფებოდა, ხოლო ციხის აღებას ხელმძღვანელობდნენ გიორგი ჭყონდიდელი, მისი დისწული თრიალეთისა და კლდეკარის გამგებელი თევდორე, აბულეთი და ივანე ორბელი. სამშვილდის დაკარგვამ იმდენად შეაშინა სელჩუკები, რომ მათ ახლომდებარე ციხეები და სოფლებიც მიატოვეს. იმავე წელს ქართველებმა აიღეს ძერნა. თურქ-სელჩუკებმა იმავე წელს მოაწყვეს საპასუხო ლაშქრობა, მაგრამ დავითმა ისინი თრიალეთში დაამარცხა. 1115 წელს დავითის მუხრანში ყოფნის დროს გიორგი ჭყონდიდელმა აიღო რუსთავი. 1116 წელს ქართველებმა თურქ-სელჩუკები განდევნეს ტაოდან. ამით საქართველოს საზღვარმა სამხრეთით ბასიანამდე გადაიწია. 1117 წელს დავით IV-მ ჰერეთის უკიდურესი აღმოსავლეთით მდებარე ციხე-ქალაქი გიში დაიკავა. 1118 წელს დავითმა სელჩუკებს წაართვა ქვემო ქართლის უკიდურესი პუნქტი ლორე. ივლისში აიღო აგარანი და თბილისს მიუახლოვდა. მეფის ხელისუფლება მხოლოდ თბილისსა და დმანისზე არ ვრცელდებოდა.

დავითმა ამის შემდეგ საბრძოლო მოქმედებების არეალი ქვეყნის ფარგლებს გარეთ გადაიტანა. 1120 წლის თებერვალში მან თურქ-სელჩუკები დაამარცხა ბოტორის ბრძოლაში, შემდეგ აიღო ქალაქი ყაბალა შირვანში, იმავე წლის ნოემბერში დაამარცხა თურქები აშორნიასა და სეგველამეჯში. 1121 წლის მარტში მან დაამარცხა თურქები ხუნანში, ხოლო ივნისში ბარდავში.

დიდგორი

1110-1118 წლებში დავით IV-მ სხვადასხვა ციხე-ქალაქების აღებით თბილისი პრაქტიკულად ალყაში მოაქცია. თბილისი იმ დროს ქალაქ-რესპუბლიკას წარმოადგენდა, მას საკუთარი თვითმმართველობა ჰქონდა. ქალაქის ზედა ფენამ იგრძნო დამოუკიდებლობის დაკარგვის რეალური საფრთხე და ისლამურ სამყაროში დამახმარე ძალების ძებნა დაიწყო. მათ ჯერ განძისა და არანის მმართველ თოღრულ მუჰამედის ძეს მიმართეს, შემდეგ კი სელლჩუკებს დაუკავშირდნენ. სელჩუკები, თავისმხრივ, შეწუხებულნი იყვნენ საქართველოს გაძლიერებით. შეიქმნა კოალიციური ლაშქარი, რომელსაც სათავეში ჩაუდგა სელჩუკი სარდალი ილღაზი.

სხვადასხვა წყაროებში კოალიციური ლაშქრის მეომართა სხვადასხვა რაოდენობაა დასახელებული, მათ შორის რამდენიმე ასეული ათასი, თუმცა ეს მონაცემები გაზვიადებულია. ფაქტია, რომ სელჩუკთა ლაშქრის რიცხვი ქართველებისას აღემატებოდა. ისინი მანგლისა და დიდგორში დაბანაკდნენ. დავითს ჰყავდა 60 ათასამდე მოლაშქრე, აქედან 40 000 ქართველი, 15 000 ყივჩაყი, 500 ოსი და 200 ჯვაროსანი. ქართველთა ლაშქარი ნიჩბისის ხევში დაბანაკდა. 12 აგვისტოს დიდგორის ბრძოლაში დავით აღმაშენებელის წინამძღოლობით ქართველებმა უდიდესი გამარჯვება მოიპოვეს. დავითი არ დაკმაყოფილდა ბრძოლის ველზე მიღწეული გამარჯვებით და ფეხდაფეხ სდია მტერს. 1122 წელს დავითმა თბილისი აიღო, გააუქმა ქალაქის თვითმმართველობა და ის სამეფო ქალაქად გამოაცხადა — დედაქალაქი ქუთაისიდან თბილისში გადაიტანა. 1123 წელს დავითმა აიღო დმანისი.

თბილისისა და დმანისის აღების შემდეგ დავითმა დაიწყო სელჩუკების განდევნა მეზობელი ქვეყნებიდან. მან სამჯერ ილაშქრა შირვანში და ის საქართველოს შეუერთა. ამავე პერიოდში იბრძოდა დარუბანდის საამიროს წინააღმდეგ და ისიც საქართველოს დაუმორჩილა. 1124 წელს მას ეახლა ანისის დელეგაცია და ქალაქის თურქ-სელჩუკებისგან გათავისუფლება სთხოვა. დავითმა დაიკავა ანისი, დაატყვევა ანისის ამირა, ხოლო მის გამგებლად აბულეთი და მისი ვაჟი ივანე დატოვა. დავითმა საქართველოს შეუერთა ვანანდისა და არარატის ოლქებიც. მეფის ტიტულებს დაემატა „მეფე სომეხთა“. საქართველოს საზღვრები ნიკოფსიიდან დარუბანდამდე და ოსეთიდან სპერამდე და არაგაწამდე შემოიფარგლა.

გარდა სამხედრო და პოლიტიკური წარმატებებისა, დავით IV-მ შთამომავლობას დაუტოვა გელათის აკადემია და პოეტური ქმნილება „გალობანი სინანულისანი“. დავით IV, რომელსაც მეტსახელად აღმაშენებელი უწოდეს, 1125 წლის 24 იანვარს გარდაიცვალა და გელათის მონასტერში დაკრძალეს.

დავითიდან თამარამდე

დემეტრე I

დემეტრე I-ის მეფედ კურთხევა, მარცხვარიშის ფრესკა.

გიორგი III.

გიორგი III, თამარ მეფე და ლაშა-გიორგი ბეთანიის მონასტრის ფრესკაზე

სამეფომ აყვავება განაგრძო დავით IV-ის შვილის, დემეტრე I-ის მეფობისას. საქართველო დარჩა ცენტრალიზებულ სახელმწიფოდ, რომელსაც ძლიერი სამხედრო ძალა ჰყავდა. დემეტრემ რამდენიმეჯერ დაამარცხა განჯაში გამაგრებული მუსლიმები და ქალაქის კარიბჭე ნადავლის სახით ჩაიტანა გელათის მონასტერში.

დემეტრე I-ს წვლილი მიუძღვის ქართული რელიგიური პოლიფონიის განვითარებაში. მას ეკუთვნის ცნობილი საგალობელი „შენ ხარ ვენახი“, რომელსაც დაწერიდან 900 წლის შემდეგ, დღესაც გალობენ ეკლესიებში.

დავით აღმაშენებელმა ჯერ კიდევ სიცოცხლეში დასვა მეფედ დემეტრე, ხოლო დავითის გარდაცვალების შემდეგ დემეტრე ერთპიროვნული მმართველი გახდა. დემეტრეს ერგო გაძლიერებული სახელმწიფო. ამ პერიოდში ერთიანი სელჩუკთა სახელმწიფო აღარ არსებობდა, მაგრამ საქართველოს სამხრეთით წარმოიქმნა რამდენიმე მაჰმადიანური სახელმწიფო. დემეტრეს მმართველობის დროს საქართველო აქტიურ საგარეო პოლიტიკას არ აწარმოებდა, ის დავითის შექმნილი სახელმწიფოს შენარჩუნებით იყო დაკავებული. დემეტრემ შეძლო საქართველოს იმ საზღვრებში შენარჩუნება, რაც დავითმა დაუტოვა, გარდა ორი გამონაკლისისა. ეს იყო ანისი და შირვანი. ეს მხარეები დემეტრემ მუსლიმ მფლობელებს დაუბრუნა საქართველოს მეფის ვასალობის პირობით. 1129-1130 წლებში შირვანი ორად გაიყო, ჩრდილო-დასავლეთ ნაწილი დარჩა საქართველოს შემადგენლობაში, ხოლო აღმოსავლეთში აღდგა შირვანშაჰის თანამდებობა. დემეტრემ შირვანშაჰობა ვასალობის პირობით მისცა სიძეს მანუჩაჰრ III-ს. დემეტრეს მეფობისას საქართველოს მეფის ვასალი იყო ასევე დარუბანდის საამიროც.

გამეფებისთანავე დემეტრეს მოუხდა დმანისის ხელახლა აღება. 1128 წელს მან ბრძოლით აიღო ხუნანი, ხოლო 1130 წელს დაამარცხა საქართველოში შეჭრილი ხლათის სულთანი სუქმან II. 1139 წელს დემეტრემ აიღო საქართველოში მუსლიმთა ბრძოლის მთავარი დასაყრდენი განძა. მან ქალაქს კარი მოხსნა და გელათის მონასტერში წაიღო.

1130 წელს მეფეს აუჯანყდა მისი ძმა ვახტანგი. მას მხარი დაუჭირა ივანე აბულეთისძემ. მეფემ შეთქმულები შეიპყრო და დასაჯა, ხოლო ვახტანგი დააბრმავა.

1150 წელს დემეტრეს აუჯანყდა შვილი დავით V. დემეტრემ დასაჯა შეთქმულები, მაგრამ სასჯელი არ შეხებია შვილს. 1153-1154 წლებში ანისის ხელში ჩაგდება სცადა არზრუმის ამირა სალდუხმა. ანისელებმა დახმარებისთვის დემეტრეს მიმართეს. დემეტრემ დაამარცხა ამირა და ტყვედ ჩაიგდო. 1155 წელს დემეტრე დამიანეს სახელით ბერად აღიკვეცა. მის ნაცვლად გამეფებული დავით V ექვს თვეში გარდაიცვალა. დემეტრე დაუბრუნდა საერო ცხოვრებას და სამეფო ტახტს და თანამოსაყდრედ დანიშნა უმცროსი ვაჟი გიორგი. 1156 წელს დემეტრე I გარდაიცვალა და გელათის მონასტერში დაკრძალეს.

გიორგი III

დემეტრე I-ის გარდაცვალების შემდეგ გამეფდა მისი უმცროსი ძე გიორგი III (1156-1184). ამ დროისთვის დავით V-ის შვილი დემნა უფლისწული მცირეწლოვანი იყო. მამისგან განსხვავებით გიორგი III აქტიურ საგარეო პოლიტიკას ატარებდა და მეზობელი სახელმწიფოების ვასალობით არ კმაყოფილდებოდა. 1161 წელს მან ანისი კვლავ უშუალოდ საქართველოს სამეფოს შეუერთა. ანისის მმართველად მან ჯერ სადუნი დანიშნა, ხოლო ორგულობის გამო მისი გადაყენების შემდეგ ივანე ორბელი, რომელსაც თანაშემწედ სარგის მხარგრძელი დაუნიშნა. მეზობელი სასულთნოები ვერ ეგუებოდნენ ანისის საქართველოს შემადგენლობაში მოქცევას. ხლათის, არზრუმის და მარდინის მმართველებმა ანისზე გაილაშქრეს, მაგრამ გიორგიმ ისინი დაამარცხა, დვინიც აიღო და არზრუმზე გაილაშქრა. 1160-იან წლებში გიორგი III-მ საქართველოს მეზობელი მხარეები მოარბია. 1165 წლის ბოლოს და 1166 წლის დასაწყისში გიორგიმ დაიკავა განჯამდე ტერიტორიები. 1167 წელს მან შირვანშაჰ ახსითან I-ის დასახმარებლად გაილაშქრა დარუბანდზე, აიღო ქალაქები შაბრანი და დერბენტი და ისინი ახსითანს გადასცა. დარუბანდში ლაშქრობის შემდეგ გიორგიმ ილაშქრა ბასიანში. რათა 1167 წელს ანისი კვლავ მუსლიმ მმართველებს დაუბრუნდა, მაგრამ 1174 წელს ის ისევ საქართველოს სამეფოს შემადგენლობაში შევიდა. ქვეყნის შიგნით გიორგი III ყურადღებას აქცევდა დანაშაულთან ბრძოლას. მან გააძლიერა სამპარავთმეძებლო სამართალი. 1180 წელს სპეციალური კრება მოაწყო დამნაშავეთა საწინააღმდეგო ღონისძიებების დაკანონებისთვის.

1177 წელს მეფეს ამირსპასალარმა ივანე ორბელმა აუჯანყა დემნა უფლისწული. ივანე ორბელი დემნას სიმამრი იყო. ორბელთა აჯანყებას შეუერთდნენ სხვა დიდებულებიც: მეჯინიბეთუხუცესი ქავთარ ივანეს ძე, ანანია დვინელი, მემნა ჯაყელი და სხვები. აჯანყებულები კოჯორთან დაბანაკდნენ და შეეცადნენ ქალაქგარეთ მყოფი მეფე შეეპყროთ, მაგრამ ეს გეგმა ვერ განხორციელდა. გიორგიმ მოახერხა თბილისში გამაგრება. იქ მას მიუვიდა ყივჩაყების 500-კაციანი რაზმი ყუბასარის მეთაურობით. აჯანყებულებს 30 000-იანი ჯარი ჰყავდათ, მაგრამ მათ მერყეობა დაიწყეს და დრო დაკარგეს. ამით ისარგებლა მეფემ და აჯანყებულები განდევნა. მალე გიორგი III-მ სამშვილდე დაიკავა. აჯანყებულები ლორეს ციხეში გამაგრდნენ და დახმარება ხლათის სულთანს და აზერბაიჯანის ათაბაგს სთხოვეს. რამდენიმე შეთქმული მეფის მხარეს გადავიდა და შენდობა სთხოვა. ესენი იყვნენ გრიგოლ ანელი, მხარგრძელი, გამრეკელი. გიორგი III-მ ლორეს ციხეს ალყა შემოარტყა. ივანე ორბელი არ ნებდებოდა, მაგრამ დემნა დანებდა და მეფეს ეახლა. გიორგი III-მ აჯანყების თავკაცები სასტიკად დასაჯა. დემნა უფლისწულს თვალები დათხარა და დაასაჭურისა. დემნამ წამებას ვერ გაუძლო და გარდაიცვალა. დემნას შვილი არ ჰყავდა და ბაგრატიონთა გვარში ტახტის პრეტენდენტი მამაკაცი აღარ დარჩა.

აჯანყების ჩახშობის შემდეგ მეფემ დააწინაურა ერთგული პირები. ამირსპასალარად დანიშნა ნაყივჩაღარი ყუბასარი, ხოლო მსახურთუხუცესი გახდა აზნაურის ნაყმევი აფრიდონი. იმავე 1178 წელს გიორგი III-მ თანამოსაყდრედ ტახტზე აიყვანა ქალიშვილი თამარი. გიორგი III გარდაიცვალა 1184 წელს. მეფე გელათში დაკრძალეს.

თამარ მეფე

თამარ მეფე (ვარძიის ფრესკა)

1179 წელს მეფე გიორგიმ საკუთარი შვილი, თამარი თანამოსაყდრედ გამოაცხადა. 1184 წელს, მეფე გიორგის გარდაცვალების შემდეგ, ქვეყანაში რთული ვითარება შეიქმნა; ფეოდალურმა არისტოკრატიამ დაიწყო ბრძოლა დაკარგული პოლიტიკური პრივილეგიების აღსადგენად. 1185 წელს გავლენიან ფეოდალთა ერთმა ჯგუფმა თამარს, მისი სურვილის წინააღმდეგ, შერთო ანდრეი ბოგოლიუბსკის შვილი იური, რომელიც ქართულ წყაროებში ცნობილია „გიორგი რუსის“ სახელით. ორი-ორნახევრი წლის შემდეგ თამარი განქორწინდა და იური საქართველოდანაც განდევნეს. მეფე თამარი მეორედ დაქორწინდა დაახლოებით 1189 (ან 1187) წელს დავით სოსლანზე.

თამარის დროს საქართველო კავკასიის უძლიერეს სახელმწიფოდ იქცა. ისტორიკოსთა ერთი ნაწილის აზრით, ეს ძლიერება არ ემყარებოდა ქვეყნის შინაგან საწარმოო ძალთა განვითარებას, გაერთიანებული ფეოდალური მონარქიის ეკონომიკური ძლიერების ძირითად წყაროს სამხედრო ნადავლი და ხარკი შეადგენდა და ქვეყნის გაერთიანება ეფემერული ხასიათისა იყო. ისტორიკოსთა მეორე ნაწილის აზრით, გაერთიანებული საქართველოს სიძლიერე შესაფერის სოციალურ-ეკონომიკურ ბაზისს ემყარებოდა. თამარის მეფობის პერიოდში რამდენიმე მნიშვნელოვანი ბრძოლა გაიმართა, რომელთაგან განსაკუთრებით აღსანიშნავია 1195 წლის შამქორისა და 1203 წლის ბასიანის ბრძოლები.

1184 წლიდან, გიორგი III-ის გარდაცვალების შემდეგ, თამარმა დაიწყო ერთპიროვნული მმართველობა (1184-1213). საქართველოს ისტორიაში ქვეყნის მმართველი პირველად გახდა ქალი. ზოგიერთ დიდებულს ქალური სისუსტის იმედი ჰქონდა და თამარს გამეფებისთანავე წაუყენეს მოთხოვნები. ამ მოთხოვნებს შორის იყო გიორგი III-ის დროს დაწინაურებული დაბალი სოციალური ფენის წარმომადგენლების ამირსპასალარ ყუბასარისა და მსახურთუხუცეს აფრიდონის გადაყენება. ეს მოთხოვნები თამარმა შეასრულა. უფრო რთული მოთხოვნები ჰქონდა მეჭურჭლეთუხუცეს ყუთლუ-არსლანს. ის ითხოვდა სამეფო ხელისუფლების შეზღუდვას ისანში, სამეფო სასახლის გვერდით კარვის დაარსებით. კარავს უმაღლესი საკანონმდებლო და სასამართლო ფუნქციები უნდა ჰქონოდა. მეფეს მხოლოდ აღმასრულებელი ხელისუფლება რჩებოდა და ის კარვის სხდომებს არც უნდა დასწრებოდა. ისტორიკოსთა აზრი კარვის შესახებ ორად იყოფა. ერთი ნაწილი მას პარლამენტის მსგავს ორგანოდ და იმ დროისთვის პროგრესულ იდეად მიიჩნევს. მეორე ნაწილის აზრით კი კარვის დაარსება ყუთლუ-არსლანისა და სხვა დიდებულების ცდა იყო მათი გავლენის გასაფართოებლად. მეფის გადაწყვეტილებით ყუთლუ არსლანი დააპატიმრეს. მეჭურჭლეთუხუცესს მრავალი მომხრე ჰყავდა. მათ თავიანთი მეთაურის გათავისუფლება მოითხოვეს, წინააღმდეგ შემთხვევაში კი ისნის სასახლეზე იერიშით იმუქრებოდნენ. თამარმა მათთან მოსალაპარაკებლად გაიგზავნა ორი ქალი, კრავაი ჯაყელი და ხუაშაქ ცოქალი, ხოლო ყუთლუ არსლანი გაათავისუფლა. მოლაპარაკებამ შედეგები გამოიღო. კარვის იდეა ჩაიშალა, სამაგიეროდ გაუფართოვდა უფლებები სამეფო დარბაზს.

თამარ მეფეს ცუდი ურთიერთობა ჰქონდა კათოლიკოს-პატრიარქ მიქელ IV-სთან. პატრიარქმა მიიტაცა მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელის თანამდებობა. თამარ მეფემ მოიწვია საეკლესიო კრება მიქელის გადასაყენებლად, მაგრამ უშედეგოდ. 1184 წელს მიქელი გარდაიცვალა და მის შემდეგ პატრიარქი გახდა თეოდორე II, ხოლო მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელის თანამდებობა დაუბრუნდა ანტონ გნოლისთავისძეს.

უაღრესად მნიშვნელოვანი აღმოჩნდა თამარის გათხოვების საკითხი. მისი მეუღლე, მეფის შემდეგ, ყველაზე გავლენიანი პირი იქნებოდა. დიდებულებმა გადაწყვიტეს თამარის გათხოვება ვლადიმირ-სუზდალის სამთავროს ტახტის მემკვიდრე იური ბოგოლიუბსკიზე, რომელიც ბიძისგან დევნილი იყო და ყივჩაყებს აფარებდა თავს. დიდებულთა ერთ ნაწილს თამარის მეუღლედ შერჩეული ჰყავდა ბიზანტიის იმპერატორ ანდრონიკე I-ის ვაჟი ალექსი. თამარი წინააღმდეგი იყო სწრაფი ქორწინებისა, მაგრამ მაინც დაჰყვა დიდებულების გადაწყვეტილებას. იურის ჩასაყვანად თბილისიდან გაიგზავნა დიდვაჭარი ზანქან ზორაბაბელი. 1185 წელს იური, რომელსაც საქართველოში გიორგი რუსი შეარქვეს, თამარზე დაქორწინდა.

1185 წელს ხლათის სასულთნო შაჰ-არმენ სუქმან II-ის გარდაცვალების შემდეგ მმართველის გარეშე დარჩა. დაიწყო ბრძოლა სასულთნოს დაკავებისთვის, რაში საქართველოც ჩაერთო. ხლათის სასულთნოს დაკავებას ასევე ცდილობდა ეგვიპტის სულთანი სალადინი. აალი ძლიერი სახელმწიფოს გამოჩენამ საქართველოს საზღვართან ახლოს შეშფოთა საქართველოს მმართველი წრეები. ქართველებმა ილაშქრეს ხლათის მიმდებარე ტერიტორიებზე. ამ დროს მათ უკვე გიორგი რუსი სარდლობდა. საქართველოს სამეფოსთან ომი ჯერ არ შედიოდა ეგვიპტის ინტერესებში, რადგან ის იერუსალიმის აღებას აპირებდა. დაიდო ხელშეკრულება საქართველოსა და ეგვიპტეს შორის, საქართველომ დადო პირობა, რომ ხლათის სასულთნოზე არ გაილაშქრებდა.

1187 წელს საქართველოდან ბიზანტიაში გააძევეს გიორგი რუსი ცუდი პიროვნული თვისებებისა და სოდომური ცოდვის ბრალდებით. 1188 წელს თამარმა ხელმეორედ იქორწინა. ამჯერად კანდიდატები იყვნენ არზრუმის ამირას ძე მუტაფრადინი, შარვანშაჰი აღსართანი, ბიზანტიის იმპერატორის ვაჟი და სხვები. თამარმა იქორწინა დავით სოსლანზე. გიორგი რუსისგან განსხვავებით დავით სოსლანს ქართველები კარგად იცნობდნენ. ის იყო ოსი, მაგრამ აღზრდილი იყო თამარის მამიდის - რუსუდანის მიერ. ქართული წყაროების მიხედვით დავით სოსლანი დემეტრე უფლისწულის შთამომავალი იყო.

ბიზანტიაში გაძევებული გიორგი რუსი არ აპირებდა შეგუებოდა მის ბედს. 1191 წელს ის საქართველოში დაბრუნდა. მას საკმაოდ ბევრი მომხრე ჰყავდა, განსაკუთრებით დასავლეთ და სახმრეთ საქართველოს დიდებულები. იური ანდრიას ძის აჯანყების ორგანიზატორები იყვნენ გუზან აბულასანის ძე ტაოელი, ბოცო ჯაყელი, ვარდან დადიანი. დიდებულებმა გიორგი რუსი გეგუთში მეფედ აკურთხეს. მათი ჯარი ორად გაიყო, ერთი ჯავახეთში შევიდა, მეორე კი შიდა ქართლში. თამარმა მომხრეებად შემოიკრიბა მხარგრძელები, ახალციხელები, სურამელები და დაამარცხა აჯანყებულები. გიორგი რუსი საქართველოდან გააძევა, მის თანამმზრახველებს კი თანამდებობები ჩამოართვა. 1193 წელს გიორგი რუსმა კიდევ სცადა საქართველოში შემოჭრა, ამჯერად ჰერეთის მხრიდან, მაგრამ მას მხარი აღარავინ დაუჭირა და ხორნაბუჯის პატრონმა საღირ მახატლისძემ ის მარტივად დაამარცხა.

ქვეყანაში მშვიდობის დამყარების შემდეგ თამარმა აქტიური საგარეო პოლიტიკის გატარება დაიწყო. 1191 წელს აზერბაიჯანის ათაბაგი გახდა აბუ-ბექრი. მისმა ძმამ ამირ-მირმანმა, რომელიც ასევე ათაბაგობისთვის იბრძოდა, თავი შეაფარა შირვანშაჰს. შირვანი საქართველოს ვასალური სახელმწიფო იყო და შირვანშაჰმა დახმარება საქართველოს ხელისუფლებისგან ითხოვა. 1193 წელს ტახტის მემკვიდრის, გიორგი ლაშას დაბადების აღსანიშნავად ქართველებმა ბარდავი დალაშქრეს. აბუ-ბექრმა დახმარებისთვის ბაღდადის ხალიფა ალ-ნასირს მიმართა. 1195 წელს შამქორის ბრძოლაში ქართველებმა სასტიკად დაამარცხეს აბუ-ბექრი. ბრძოლაში განსაკუთრებით გამოიჩინეს თავი ძმებმა შალვა და ივანე ახალციხელებმა. შალვამ ხალიფას გამოგზავნილი დროშა იგდო ხელთ, რომელიც შემდგომ გელათის მონასტერს შესწირეს. ქართველებმა განჯაც აიღეს და მმართველად ამირ-მირმანი დატოვეს. ამირ-მირმანმა მხოლოდ 22 დღეს გაძლო თანამდებობაზე, აბუ-ბექრმა ის მოაკლვევინა და ქალაქს დაეუფლა, თუმცა საქართველოს წინააღმდეგ აღარ უმოქმედია. ამ გამარჯვებამ განამტკიცა საქართველოს პოზიციები სამხრეთ-აღმოსავლეთით. 1199 წელს ქართველებმა ხელახლა შემოიერთეს ანისი, 1201 წელს კი ბიჯნისის ციხესიმაგრე დაიკავეს.

საქართველოს სიძლიერით შეშინებული იყო რუმის სასულთნო. მისი მმართველი რუქნ ად-დინ სულეიმან-შაჰი დიდი ხნის განმავლობაში ემზადებოდა საქართველოს წინააღმდეგ საბრძოლველად. მან შეურაცხმყოფელი წერილი მისწერა თამარ მეფეს. აღშფოთებულმა ამირსპასალარმა ზაქარია მხარგრძელმა სილა გააწნა ელჩს. ქართველთა ჯარი დავით სოსლანის მეთაურობით დაიძრა მტრის წინააღმდეგ. მეფემ ჯარი პირადად გააცილა ვარძიამდე. გადამწყვეტი ბრძოლა გაიმართა 1202 წელს მოხდა ბასიანში. თავდაპირველად მტერს ქართველთა მეწინავე რაზმა შეუტია შალვა და ივანე ახალციხელების, ზაქარია გაგელის და ივანე მხარგრძელის სარდლობით. თურქები თავდაპირველად აირივნენ, მაგრამ რუქნ ად-დინმა მოახერხა საბრძოლო წყობის შენარჩუნება. ქართველთა მეწინავე ნაწილს გაუჭირდა, მაგრამ ამ დროს თურქებს ორი მხრიდან შეუტია ქართველთა ფლანგებმა მარჯვნიდან ზაქარია მხარგრძელის და მარცხნიდან დავით სოსლანის მეთაურობით. მტერმა ვერ გაუძლო ქართველთა შეტევას და სასტიკად დამარცხდა. ქართველებმა დიდი ნადავლი იგდო ხელთ. ტყვეთა შორის იყო რუქნ ად-დინის ძმაც, რომელიც ქართველებმა ჯორის ერთ ნალში გაცვალეს. ბასიანის ბრძოლის შემდეგ ქართველებმა განაგრძეს შეტევები და 1203 წელს აიღეს ქალაქი დვინი.

XIII საუკუნის დასაწყისში იძაბება ვითარება ბიზანტიის იმპერიაში. 1204 წელს ჯვაროსნებმა იერიშით აიღეს კონსტანტინოპოლი. მათ გაძარცვეს და დაარბიეს ქალაქი. ბიზანტიის იმპერია რამდენიმე ნაწილად დაიშალა. ბიზანტიის დასუსტებით ისარგებლეს ქართველებმა და 1204 წელს მოაწყვეს ლაშქრობა ხალდეაში. ქართველებმა დალაშქრეს ტრაპიზონი, ლიმნია, სამსუნი, სინოპი, კერასუნტი, კოტიორა, ჰერაკლია და სხვა ქალაქები. ამ ტერიტორიებზე შეიქმნა ტრაპიზონის იმპერია, რომელსაც სათავეში საქართველოში აღზრდილი, ბიზანტიის იმპერიაში დამხობილი კომნენოსთა კანონიერი დინასტიის წარმომადგენელი ალექსი ჩაუდგა. ტრაპიზონის იმპერია საქართველოს გავლენის სფეროში მოექცა. 1205 წელს ქართველებმა აიღეს კარი და მის მმართველად ივანე მხარგრძელი დაინიშნა. 1205-1206 წლებში ქართველებმა რამდენჯერმე დალაშქრეს ხლათის სასულთნო და ქალაქ მანასკერტამდე მიაღწიეს.

1206 წელს გარდაიცვალა დავით სოსლანი, თამარმა იმავე წელს თანამოსაყდრედ დასვა ლაშა-გიორგი. 1207-1208 წლებში ხლათის სასულთნო ეგვიპტის აიუბიდების დინასტიამ დაიპყრო. ქართველებისთვის მიუღებელი იყო ხლათის დაუფლება ეგვიპტის მიერ და განაახლეს მასზე შეტევები. 1209 წელს საქართველომ აიღო არჭეში. 1210 წელს ქართველთა ლაშქარმა ზაქარია და ივანე მხარგრძელების მეთაურობით ხლათს ალყა შემოარტყა, მაგრამ ალყის დროს ტყვედ ჩავარდა ივანე მხარგრძელი. მისი გათავისუფლების სანაცვლოდ ქართველებმა დაცალეს 27 ციხე, გაათავისუფლეს 5000 ტყვე და გადაიხადეს საფასური. საქართველოსა და ეგვიპტეს შორის დაიდო ოცდაათწლიანი ზავი, რომლითაც საზღვარმა ორ სახელმწიფოს შორის მდინარე არაქსზე გაიარა.

მალე ანისი დალაშქრა არდებილის სულთანმა. ქართველებმა საპასუხოდ დალაშქრეს არდებილი, დაატყვევეს და მოკლეს მისი სულთანი. 1210 წელს ზაქარია მხარგრძელმა თამარს ირანში ლაშქრობა შესთავაზა. ლაშქრობა წარმატებული გამოდგა ქართველებმა აიღეს თავრიზი, ყაზვინი, ზენჯანი და სხვა ქალაქები და ირანის შუაგულამდე მიაღწიეს. ალაფით და ნადავლით დამძიმებულმა ჯარმა წინსვლა ვეღარ შესძლო და უკან დაბრუნდა. ეს იყო ფეოდალური სამყაროსთვის ჩვეულებრივი მარბიელი ლაშქრობა. ლაშქრობის მიზანი იყო საქართველოს სიძლიერის დემონსტრირება და ალაფის მოპოვება. ის ამავდროულად ხვარაზმის მზარდი სახელმწიფოს წინააღმდეგაციყო მიმართული.

ქართულ ისტორიოგრაფიაში არ არსებობს შეთანხმებული აზრი თამარის გარდაცვალების შესახებ. სახელდება სხვადასხვა თარიღები 1207, 1210, 1213 და 1215 წლები. ქართული წყაროების მიხედვით ის გელათში დაკრძალეს. არსებობს ცნობა, რომლის მიხედვითაც ვარაუდობენ, რომ თამარის ნეშტი შესაძლოა იერუსალიმის ჯვრის ქართულ მონასტერში გადაასვენეს. საქართველოს ეკლესიამ თამარ მეფე წმინდანად შერაცხა.

=== ეკონომიკა ==~

მეფე თამარის და დავით სოსლანის სახელით მოჭრილი მონეტები.

თამარის პოლიტიკურ წარმატებასთან ერთად, მის დროს საქართველო ეკონომიკურად მნიშვნელოვნად განვითარდა. დადასტურებულია, რომ იმ პერიოდში სასოფლო-სამეურნეო საქმეში აქტიურად გამოიყენებოდა წყლის წისქვილი. დაწინაურებული იყო სოფლის მეურნეობა, რასაც იმდროინდელ საქართველოში არსებული მრავალი სარწყავი არხი ადასტურებს. თამარის დროინდელ საქართველოში, დიდი სარწყავი არხები იყო გაყვანილი ტირიფონის ველზე (იხ. ტირიფონის არხი), რუის-ურბნისის მიდამოებში, მუხრანში (იხ. მუხრანის არხი), სამგორში, კახეთსა და საქართველოს სხვა ადგილებში. ეს ყველაფერი კარგ პირობებს ქმნიდა მარცვლეული კულტურის, მევენახეობის და მეხილეობა-მებაღეობის განვითარებისთვის. ამავე პერიოდში აგებდნენ, აგრეთვე საქალაქო წყალსადენებსაც.

მაღალგანვითარებულ სოფლის მეურნეობასთან ერთად დაწინაურებული იყო ხელოსნობაც, რაც, თავის მხრივ, ვაჭრობის განვითარების საფუძველს ქმნიდა. განვითარებული იყო საშინაო და საგარეო ვაჭრობა. ხელოსნური წარმოებისა და ვაჭრობის დაწინაურებამ საქალაქო ცხოვრების აღმავლობა განაპირობა. ამ პერიოდის საქალაქო ცხოვრების უმნიშვნელოვანესი ცენტრები იყო თბილისი და ქუთაისი. ამ პერიოდის საქართველოში, განსაკუთრებით, განვითარებული იყო თიხის ჭურჭელის წარმოება. თამარის დროს, უბრალო თიხის ჭურჭელთან ერთად დიდი რაოდენობით მზადდებოდა მოჭიქული ჭურჭლები. საქართველოში აგრეთვე ფართოდ იყო გავრცელებული სპილენძისა და ოქრო-ვერცხლის ჭურჭლის წარმოება.

თამარ მეფის დროშა

თამარ მეფის დროინდელ საქართველოს, მნიშვნელოვანი სავაჭრო ურთიერთობები ჰქონდა მეზობლებთან – არაბეთთან, ბიზანტიასთან და სხვა სახელმწიფოებთან. საქართველოში მუსლიმანური ქვეყნებიდან იმპორტის სახით შემოჰქონდათ, სხვადასხვა სახის ქსოვილები

სოციალური თვალსაზრისით, XII საუკუნეში გაქრა არსებითი განსხვავება „გლეხსა“ და „ყმას“ შორის. გლეხი უკვე ფეოდალის მიწაზე მუშაობდა და მის სასარგებლოდ ბეგარას იხდიდა და სხვა სამსახურ-ვალდებულებებს ასრულებდა. გლეხობის ფართო და მრავალფეროვანი სოციალური ფენა რიცხობრივად იზრდებოდა. ერთიანი საქართველოს სიძლიერე შესაბამის სოციალურ-ეკონომიკურ ბაზისს ემყარებოდა.

ხელოსნობა და ვაჭრობა

თამარის ეპოქა მეტად მნიშვნელოვანი ეტაპია ხელოსნური წარბოებისა და ვაჭრობისთვის, საერთოდ საქალაქო ცხოვრების განვითარებაში. ამ პერიოდის ქალაქები ქვეყნის ან რეგიონის პოლიტიკურ და ამასთან ერთად სავაჭრო და სახელოსნო ცენტრებს წარმოადგენდნენ. ქალაქები დაინტერესებულები იყვნენ ფეოდალური კარჩაკეტილობის ლიკვიდაციით და ყოველგვარად უჭერდნენ მხარს ქვეყნის გაერთიანება ცენტრალიზაციას.

XII საუკუნის საქართველოში საქალაქო ცხოვრების უმნიშვნელოვანესი ცენტრები თბილისი და ქუთაისი იყო. დაწინაურებული იყო ქალაქები: რუსთავი, ატენი, გორი, ჟინვანი, დმანისი, არტანუჯი, ახალქალაქი, ახალციხე, ბარალეთი, თმოგვი, ოლთისი, სამშვილდე, ოძრხე, ხუნანი, არტაანი, თუხარისი, ხორნაბუჯი, თელავი, ვარციხე, შორაპანი, პეტრა, ბათუმი, ფოთი, ცხუმი, ბიჭვინთა, ნიკოფსი. ასევე იყო ქალაქური ტიპის დასახლებები — დაბები: მცხეთა, უჯარმა, ჭერემი, მანგლისი, აწყური, ლორე, ნაჭარმაგევი, გეგუთი, ბოლნისი, ჟალეთი, გაგი, ბოჭორმა და სხვ. აღნიშნული დასახლებები აქტიურად მონაწილეობდნენ საქართველოს ეკონომიკურ ცხოვრებაში.

აღნიშნული პერიოდის საქართველოში დაწინაურებული ჩანს ხელოსნობის სხვადასხვა დარგი: მეთუნეობა-მეკეცეობა, მეჭურჭლეობა, მჭედლობა, კალატოზობა, დურგლობა, მეხამლეობა, ოქრომჭედლობა, მეპურეობა, მენელსაცხებლობა, წიგნების გადაწერა, აკინძვა და სხვ. ხელოსნობის სხვადასხვა დარგის ფართოდ გავრცელებასა და განვითარებას მოწმობს არა მარტო ისტორიული წერილობითი წყაროები, არამედ ამ პერიოდის ხელოსნობისა და მატერიალური კულტურის ძეგლები.

საქართველოს ქალაქებში, რომლებიც ხელოსნურ წარმოებასთან ერთად, სავაჭრო ცენტრებიც იყვნენ, მნიშვნელოვანი ადგილი ეკავათ ვაჭრებს. ისინი ხელოსნობის ნაწარმს ასაღებდნენ. ამასთან ვაჭრები საქალაქო ცხოვრების მნიშვნელოვანი საკითხის გადაჭრაში მონაწილეობდნენ. ზოგჯერ მათ სახელმწიფო საქმეებსაც ანდობდნენ. საქართველოს ქალაქები აქტიურად მონაწილეობდნენ საგარეო ვაჭრობაშიც. ნიშანდობლივია, რომ XI-XIII სს. დოკუმენტების მიხედვითმოხმარების თითქმის ყველა საგანი იყიდებოდა.

შუა საუკუნეების საქართველოს მჭიდრო სავაჭრო კავშირები ჰქონდა არაბებთან, ირანთან, ბიზანტიასთან, სომხეთთან, ეგვიპტესთან, ჩინეთთან, რუსეთთან და სხვ. ქვეყნებთან. მუსლიმური ქვეყნებიდან იმპორტის სახით შემოჰქონდათ სხვადასხვა სახის ქსოვილები, ნელსაცხებლები, შაქარი, ძვირფასი თვლები, ცხენის მოკაზმულობა, სხვადასხვა ძვირფასი ლითონები და სხვ. ბიზანტიიდან შემოჰქონდათ ქსოვილები („ბერძნული“), ოქროქსოვილები, სამღვდელთმსახურო ნივთები და სხვ.

მნიშვნელოვანი ადგილი ეკავა ექსპორტსაც. აქედან გაჰქონდათ სხვადასხვა სახის ქსოვილები — მატყლის, აბრეშუმისა და ბამბის ნაწარმი, კერამიკის ნივთები. ჩვენ უხვად გვხვდება უცხოური ფული (მონეტები) საქართველოში და პირიქით, ქართული ფული სხვა ქვეყნებში, რაც თავის მხრივ ცხოველ სავაჭრო ურთიერთობებზე მიუთითებს.

XII საუკუნის საქართველო მდიდარი იყო, ფულის კურსი — მტკიცე. ეს თავის მხრივ უზრუნველყოფდა ფულის მყარ და ინტენსიურ მიმოქცევას. აქტიური ფინანსური პოლიტიკა ეკონომიკის წარმატებით განვითარებას განაპირობებდა. ყოველივე ამას კი საქართველო პოლიტიკური და კულტურული ცხოვრები მაღალ ასპარეზზე გაჰყავდა.

განათლება და კულტურა

ვანის ოთხთავი

XII-XIII სს. ერთიანი და ეკონომიკურად ძლიერი ფეოდალური საქართველოს განათლებამ და კულტურამ მაღალ დონეს მიაღწია. ქართულმა კულტურამ მნიშვნელოვანი წვლილი შეიტანა ფეოდალური საქართველოს პოლიტიკური გაერთიანების საქმეში.

ქვეყნის მაღალ განვითარებას განსაზღვრავდა სწავლა-აღზრდის საქმე. თამარის დროს სკოლები ძირითადად ეკლესია-მონასტრებთან არსებობდა. საქართველოში მრავლად იყო რიტორიკული სკოლები. ქართული მონასტრების ოპიზის, ოშკის, შატბერდის, ბერთის, ხანძთის და სხვა მონასტრებთან არსებობდა სპეციალური შენობები, რომლებიც სკოლებისთვის იყო განკუთვნილი. საქართველოში სასკოლო განათლების დაწესებულების საქმეში მნიშვნელოვანი როლი შეასრულა ბიზანტიური განათლების სისტემის ახლო გაცნობამ. თამარის დროინდელი საქართველოს აკადემიებს სათავეში მოძღვართმოძღვარი ედგა. საქართველოს აკადემიებში, ისევე როგორც იმდროინდელ ბიზანტიის უმაღლეს სასწავლებლებში, ისწავლებოდა მეცნიერების შვიდი ძირითადი დარგი: გრამატიკა, ფილოსოფია, რიტორიკა, არითმეტიკა, გეომეტრია, მუსიკა და ასტრონომია. არსებობს მოსაზრებები იმის შესახებ, რომ საქართველოს იმდროინდელ აკადემიებში ისწავლებოდა აგრეთვე მედიცინაც , XIII საუკუნის დასაწყისისთვის საქართველოში იყო ნათარგმნი „წიგნი სააქიმოჲ“. თამარ მეფის მმართველობის პერიოდში, საქართველოს ჰქონდა თავისი საგანმანათლებლო კერები, საზღვარგარეთაც. მათგან აღსანიშნავია: ივერთა მონასტერი ათონის მთაზე, მონასტერი შავ მთაზე (სირიაში), პეტრიწონის მონასტერი ბულგარეთში და სხვა.

XII საუკუნის დასასრულსა და XIII საუკუნის დასაწყისის საქართველოში განსაკუთრებულ აღმავლობას განიცდის ხუროთმოძღვრება. ამ პერიოდში შეიქმნა შუა საუკუნეების საქართველოს მნიშვნელოვანი ტაძრები, რომლებშიც მკაფიოდ გამოჩნდა ახალი სტილისტიკური ნიშნები. შეიცვალა ტაძრის პროპორციებიც: გუბათის ყელი შენობასთან შედარებით ძალიან აზრდილია. ამ ტიპის ტაძრებია: იკორთა (ქართლში), ბეთანია (მდინარე ვერეს ხეობაში), ქვათახევი (ქართლში), ფიტარეთი (ქვემო ქართლში), წუღრუღაშენი (ქვემო ქართლში), დმანისის კარიბჭე (ქვემო ქართლში), ერთაწმინდა (ქართლში) და სხვები. ამავე ჯგუფს განეკუთვნება აგურით ნაშენი ორი ტაძარი: ტიმოთისუბანი და ყინწვისი. ერთნავიანი ეკლესიები: ლამაზი საყდარი (ხრამის ხეობაში), მაღალაანთ ეკლესია (შიდა ქართლში), გუდარეხი (ქვემო ქართლში), ლურჯი მონასტერი (თბილისში) და სხვები. ქართულ სამონასტრო ცხოვრებაში უმნიშვნელოვანესი როლი ეკისრა კლდეში გამოკვეთილ სამონასტრო კომპლექსს – ვარძიას. ვარძიის მშენებლობა გიორგი მესამემ დაიწყო და დაასრულა თამარმა. მნიშვნელოვანია აქ არსებული დიდი ეკლესია, რომლის კედლები ფრესკებითაა დამშვენებული. აქ არის გამოსახული გიორგი III-ისა და თამარის პორტრეტები.

თამარ მეფის პერიოდში აგებული ბესლეთის ხიდი, ქალაქ სოხუმის სიახლოვეს

თამარის ეპოქის მნიშვნელოვანი საინჟინრო ნაგებობებია შიომღვიმე-სხალტბის წყალსადენი, ბესლეთისა (სოხუმი), დანდალოს (აჭარა) და რკონის (შიდა ქართლი) ხიდები. განვითარებული იყო ციხესიმაგრეთა მშენებლობის საქმე. ისინი მიუვალ ადგილებში შენდებოდა. აღსანიშნავია სამხრეთ საქართველოს ციხესიმაგრეები: ხერთვისი, აწყური, ოქროს ციხე, თმოგვი და სხვები.

თამარი გამოსახული ვარძიის მონასტრის ერთ-ერთ ფრესკაზე.

საქართველოს იმპერია 1228 წლამდე.

თამარ მეფის დროს აგებული ვარძიის სამონასტრო კომპლექსი

დაშლილი ბიზანტიის იმპერია 1204 წელი.

ქართული ჯარის საბრძოლო გეგმა ბასიანის ბრძოლაში.

მნიშვნელოვანად განსხვავდება თამარის დროინდელი კედლის მხატვრობა ადრინდელისაგან. ამ პერიოდის საქართველოში ფერწერის რამდენიმე მიმართულებას გამოყოფენ. ერთია ტაო-კლარჯეთში ჩამოყალიბებული მონომენტური ძეგლები (ოთხთა ეკლესიის, იშხნის, ხახულის, ოშკის, ტბეთის ფრესკები). მისგან მნიშვნელოვნად განსხვავდება თამარის პერიოდში დავითგარეჯას მონასტერში შესრულებული ფრესკები. აგრეთვე მნიშვნელოვანია რაჭის სოფელ ზემო კრიხის ეკლესიის მხატვრობა, სადაც სვანეთის ძეგლების მსგავსად, ადგილობრივი ფეოდალების პორტრეტებიცაა.

XII საუკუნის დასაწყისიდან საქართველოში ფართოდ ვითარდება საერო მწერლობა, შეიქმნა საერო პოეზია. თამარის პერიოდში შექმნილი საერო მწერლობიდან განსაკუთრებით აღსანიშნავია შოთა რუსთაველის ვეფხისტყაოსანი.

მომთაბარეთა შემოსევები და საქართველოს თანდათან შესუსტება

მიუხედავად მონღოლების ბატონობისა, ქართული კულტურა განაგრძობდა განვითარებას. ამის ნიმუშია უბისისს ეს ფრესკა.

ლაშა გიორგი

გიორგი ლაშა დაიბადა 1192-1193 წლების მიჯნაზე. მას დაარქვეს პაპის სახელი გიორგი და მეტსახელად უწოდეს ლაშა. ის პატარაობიდანვე აქტიურად იყო ჩაბმული სახელმწიფოს საქმეებში. 1201 წლიდან იყო საუფლისწულო მამულის მფლობელი ჯავახეთსა და თრიალეთში და ჭრიდა საკუთარ მონეტას „ჯავახთუფლის“ სახელით. გამეფების შემდეგ მან ცოლად მოიყვანა ველისციხელი გათხოვილი ქალი, ხოლო მასთან შეძენილი შვილი აღიარა კანონიერ მემკვიდრედ. ამას სამეფო კარის და საეკლესიო იერარქიის მძაფრი პროტესტი მოჰყვა. მათთვის ასევე მიუღებელი იყო მეფის ურთიერთობა რინდებთან. გიორგის მხარდამჭერი ფეოდალები იყვნენ სარგის თმოგველი, შალვა და ივანე ახალციხელები, სულა სურამელი, ბოცო და მემნა ჯაყელები. ლაშას მოწინააღმდეგეთა დასში იყვნენ ივანე მხარგრძელი და ვარამ გაგელი.

გიორგი IV ლაშას საგარეო პოლიტიკაში გამორჩეული ადგილი ეკავა დასავლეთთან ურთიერთობას და იერუსალიმის გათავისუფლების საკითხს. მას გამეფებისთანავე რომის პაპმა ინოკენტი III-მ გაუგზანა ეპისტოლე და სთხოვდა ჯვაროსნულ ლაშქრობებში ჩართვას. თუმცა ლაშას თამარის მიერ დადებული ოცდაათწლიანი ზავი ხელ-ფეხს უკრავდა აიუბიდების აგვიპტის წინააღმდეგ ომის დასაწყებად. გიორგი ლაშას ეპისტოლეთი მიმართა ჰონორიუს III-მაც. სულთან სალადინისგარდაცვალების შემდეგ აიუბიდების სახელმწიფო ოთხ ნაწილად დაიშალა და გიორგიმ ამით ისარგებლა, 1219 წელს დალშქრა ნახიჭევანი, ერზურუმი და ხლათი.

საქართველოს სამეფოს ამბიციები შეაჩერა მონღოლების გამოჩენამ. 1220 წელს კავკასიაში გამოჩნდა მონღოლი ნოინების, ჯებესა და სუბუდაის მარბიელი ლაშქარი. ქართველებისა და მონღოლების პირველი შეტაკება 1220 წლის გაზაფხულზე მოხდა. ბრძოლაში ქართველებმა 6-8 ათასი მხედარი დაკარგეს. გიორგი შეეცადა ანტიმონღოლური კოალიციის შექმნას, მაგრამ არ გამოუვიდა და 1220 წლის დეკემბერში მარტოს მოუხდა მონღოლებთან შებმა. გაგის ციხის მახლობლად გამართულ ბრძოლაში ქართველთა ჯარი 60-დან 90 ათასამდე კაცს ითვლიდა, ხოლო მონღოლებს 20 ათასზე მეტი ჰყავდათ. ბრძოლა მონღოლთა გამარჯვებით დასრულდა. მონღოლებმა საქართველო 1221 წლის გაზაფხულზე დატოვეს. 1222 წელს მათი მეორე, უფრო დამაზიანებელი შემოსევა მოხდა. ბრძოლაში 30 ათასი ქართველი დაიღუპა. 1223 წლის 18 იანვარს გიორგი IV ლაშა გარდაიცვალა მონღოლებთან ბრძოლაში მიღებული ჭრილობით.

რუსუდანი

ლაშა-გიორგის ადგილი მისმა დამ, რუსუდანმა დაიკავა. რუსუდანი სუსტი მმართველი გამოდგა. მისი მეფობისას თბილისი აიღო მონღოლებს გამოქცეულმა ჯალალედინმა. მოგვიანებით ჯალალედინის ლაშქრობას მოჰყვა მონღოლების ფართომასშტაბიანი შემოსვლა. 1235 წელს მონღოლებმა აიღეს საქართველოს ყმადნაფიცი განძა (განჯა) და თბილისისკენ დაიძრნენ. რუსუდანმა თბილისის დაცვა ციხისთავ მუხას ძეს დაავალა, თვითონ კი ისევ ქუთაისში გაიქცა.

რუსუდანმა და მთავარსარდლობამ ვერ გაუწიეს მონღოლებს ორგანიზებული წინააღმდეგობა. სამეფოს სანაპირო-სასაზღვრო რაიონების მმართველები (ავაგ ამირსპასალარი, ვარამ გაგელი, შანშე მანდატურთუხუცესი და სხვები) ბრძოლის მაგიერ თავიანთ ციხესიმაგრეებში შეიხიზნენ. დაქსაქსული ძალების დამორჩილება მონღოლებმა შედარებით ადვილად შეძლეს. 1239/1240 წელს რუსუდანმა რომის პაპს სთხოვა დახმარება, მაგრამ მიზანს ვერ მიაღწია და დაიწყო საზავო მოლაპარაკება მონღოლებთან. ამავე დროს მან ბათო-ყაენთან გაგზავნა მწიგნობართუხუცესი-ჭყონდიდელი არსენი, რომლის დაბრუნების შემდეგ მონღოლებს დაუზავდა. 1242/1243 წელს რუსუდანი და მისი ძე დავითი თბილისში გადავიდნენ, საიდანაც დავითი ყაენთან გაგზავნეს. დასნეულებული რუსუდანი მის მოლოდინში გარდაიცვალა.

ანტი-მონღოლური პოლიტიკა

მონღოლების შემოსევებმა იმდენად ვერ დაასუსტა ქვეყანა, რამდენადაც ანტი-მონღოლურმა აჯანყებებმა, რომლებიც ათწლეულებს გრძელდეობდა. პირველი ასეთი აჯანყება დაიწყო 1259 წელს დავით VI ნარინის მეთაურობით, რომელიც ოცდაათ წელს გაგრძელდა. ანტი-მონღოლური აჯანყებები არც ისე დიდი წარმატებით გააგრძელეს დემეტრე II თავდადებულმა, რომელიც მონღოლებმა სიკვდილით დასაჯეს და დავით VIII-მ.

გიორგი V ბრწყინვალე

გიორგი V ბრწყინვალე (გიორგი გეგეჭკორის ნახატი)

საქართველოს ოქროს ხანის ბოლო ძლიერ მეფედ ითვლება გიორგი V ბრწყინვალე. იგი ჭკვიანი პოლიტიკოსი იყო და თავდაპირველად მონღოლებთან ბრძოლას ფრთხილი და მშვიდობიანი ურთიერთობა ამჯობინა. მიუხედავად ამისა, მან ბექას კარზე ყოფნისას მოიპოვა მონღოლების ნდობა. იგი მეგობრობდა ილხანის მთავარ ვაზირთან — ჩობან ნოინთან. ამან საშუალება მისცა საშინაო მდგომარეობა გამოესწორებინა. იგი ენერგიულად შეუდგა ქვეყნის შიდა პრობლემების მოგვარებას: შიდა ქართლიდან განდევნა მონღოლთა ხელშეწყობით დამკვიდრებული ოსები, რომელთა მეკობრული თავდასხმები დიდ ზიანს აყენებდა მოსახლეობას; ალაგმა სამეფო ხელისუფლების ურჩი ფეოდალები, რისთვისაც არც უკიდურეს ღონისძიებებს მოერიდა; მოახერხა რეალურად სამ ნაწილად დაყოფილი საქართველოს გაერთიანება და მონღოლთა ბატონობისას შერყეული სახელმწიფოს მართვა-გამგეობისა და სამართლებრივ-საკანონმდებლო სისტემების მოწესრიგება.

1327 წელს აბუსაიდ ყაენმა მოაკვლევინა თავისი მეურვე და საყაენოს ფაქტობრივი გამგებელი ჩობან ნოინი თავისი ორი შვილითა და მომხრეებით. ჭკვიანი და ძლიერი ხელისუფლის დაღუპვამ დააჩქარა ილხანთა სახელმწიფოს კიდევ უფრო დაქვეითება და დაშლა. ახალგაზრდა და სუსტმა პოლიტიკოსმა აბუსაიდმა საყაენოს უკუსვლის შეჩერება ვეღარ შეძლო. 1335 წელს, მისი გარდაცვალების შემდეგ, ქვეყანაში სრული ქაოსი დაიწყო და ფაქტობრივად, საილხანო ერთმანეთის მოქიშპე რამდენიმე სახელმწიფოდ დაიშალა.

შექმნილი ვითარებით კარგად ისარგებლა გიორგი V-მ. მან მონღოლებს ხარკის მიცემა შეუწყვიტა და მათი ჯარი ქვეყნიდან განდევნა. ეს ხანგრძლივი პროცესი იყო, რომლის დროსაც გამოიყენებოდა როგორც მშვიდობიანი და დიპლომატიური, ისე ძალისმიერი საშუალებები (ეს პროცესი 1327-1335 წლებში გრძელდებოდა). მართალია, XIV საუკუნის 30-40-იან წლებში მონღოლებმა აღმოსავლეთ საქართველოში მათი ბატონობის აღდგენის მიზნით რამდენიმე ლაშქრობა მოაწყვეს, მაგრამ ამას წარმატება არ მოჰყოლია.

ოქროს ხანის დასასრული

საქართველოს ბოლო ძლიერი მეფის, გიორგი V ბრწყინვალეს გარდაცვალების შემდეგ ქვეყანამ სწრაფი ტემპით დაიწყო დასუსტება. მომთაბარეთა გავრცელებულმა შავმა ჭირმა და თემურლენგის მრავალგზის შემოსევამ მიწასთან გაასწორა საქართველოს სამეფოს ეკონომიკა, შემცირდა მოსახლეობის რაოდენობა და შესუსტდა ურბანული ცენტრები. ბიზანტიის იმპერიის საბოლოოდ დაცემამ ქვეყანა იზოლაციაში მოაქცია და ცივილიზებულ, ქრისტიანულ სამყაროს მოსწყვიტა. ეს ყველაფერი ქართული ოქროს ხანის დასასრულს ნიშნავდა.

ოქროს ხანის ხელოვნების ნიმუშები

• 
  ღვთისმშობლის ოქროს ხატი ხობის მონასტერში (ძვრიფასი თვლების ნაწილი კომუნისტების პერიოდში დაიკარგა)
• 
  ხახულის ხატი
• 
  ხახულის ხატის დეტალი
• 
  აწყურის ტრიპტიქი
• 
  ქართული ტონდო
• 
  დავით IV-ის ჯვარი
• 
  ჯვარცმა მესტიიდან
• 
  უბისის ფრესკა
• 
  უბისის „საიდუმლო სერობა“
• 
  უბისა, „ხარება“
• 
  გელათის მონასტერი
• 
  ხობის კედლები
• 
  ქვათახევის მონასტერი
• 
  ბეთანიის მონასტერი
• 
  ფიტარეთის მონასტერი
• 
  კაცხის სვეტი

იხილეთ აგრეთვე

• საქართველოს ისტორია

ლიტერატურა

ვიკისაწყობში არის გვერდი თემაზე:

საქართველო XII საუკუნეში

ვიკისაწყობში არის გვერდი თემაზე:

საქართველო XIII საუკუნეში

• აბაშიძე ზ., ბახტაძე მ, ჯანელიძე ო., „საქართველო და ქართველები“, თბილისი, 2013. — გვ. 142-195, ISBN 978-9941-0-5498-3.
• მ. ლორთქიფანიძე, ო. ჯაფარიძე, დ. მუსხელიშვილი, რ. მეტრეველი (2012). საქართველოს ისტორია ოთხ ტომად, ტ. II — საქართველო IV საუკუნიდან XIII საუკუნემდე. თბილისი: პალიტრა L. ISBN 978-9941-19-585-3. 
• ნ. ასათიანი, გ. ოთხმეზური, მ. სამსონაძე, გ. ჯამბურია (2012). საქართველოს ისტორია ოთხ ტომად, ტ. III — საქართველო XIII საუკუნიდან XIX საუკუნემდე. თბილისი: პალიტრა L. ISBN 978-9941-19-586-0.