ტაო

ისტორიული რეგიონი
Disambig-dark.svg ეს სტატია საქართველოს ისტორიულ-გეოგრაფიულ მხარეს ეხება. დიდი სომხეთის პროვინციის შესახებ იხილეთ ტაიქი.

ტაო, ტაონი — საქართველოს ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარე თანამედროვე თურქეთის ტერიტორიაზე, ისტორიული მესხეთის ნაწილი.

აღმოსავლურ-ქართველური სახელმწიფოს — ქართლის სამეფოს წარმოქმნის (ძვ. წ. IV-III საუკუნეები) ხანაში ტაო მისი ორგანული ნაწილი იყო. ძვ. წ. II საუკუნიდან ის სომხეთის სამეფოს შემადგენლობაში გადადის. IV—VII საუკუნეებში ტაო მამიკონიანთა ფეოდალური საგვარეულოს სამფლობელო იყო. სომხეთის სახელმწიფოს ორბიტაში ყოფნა იწვევდა სომხური კულტურის დანერგვასა და გაძლიერებას, მიგრირებული სომხური ეთნიკური ელემენტის მომძლავრებას. ქართული მოსახლეობა თანდათან კარგავდა თავის ეთნიკურ-კულტურულ სახეს. რელიგიის დაპირისპირების ვითარებაში, როდესაც სომხურმა ეკლესიამ ქალკედონის საეკლესიო კრება დაგმო და მონოფიზიტობა აღიარა, ქართულმა ეკლესიამ კი დიოფიზიტობა. ტაო დიოფიზიტობის (ქალკედონიზმის) ძლიერ ცენტრს წარმოადგენდა; VII საუკუნეში ქართული მოსახლეობა უბრუნდებოდა თავის ეთნიკურ-კულტურულ წრეს; VIII საუკუნეში აქ დამკვიდრდა ბაგრატიონთა სამეფო დინასტია. IX საუკუნის დასაწყისში აშოტ I-მა დიდმა არაბთა ლაშქრობებით და ეპიდემიებით გაპარტახებული მხარე აღადგინა და დაასახლა, ამავე დროს აქ დაიწყო ფართო სამონასტრო მშენებლობა გრიგოლ ხანძთელის თაოსნობით. ტაო გარდაიქცა ქართული სახელმწიფოებრიობისა და კულტურის ერთ-ერთ უდიდეს კერად. XVI საუკუნეში ტაო სამხრეთ საქართველოს სხვა კუთხეებთან ერთად ოსმალეთმა მიიტაცა. 1918-1921 წლებში მისი ნაწილი საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის შემადგენლობაშია. 1921 წლიდან კი ისევ თურქეთის საზღვრებშია.

გეოგრაფიარედაქტირება

ტაო მდინარე ჭოროხის შუა დინების აუზში მდებარეობს.[1] ტაო სამი მიკრორეგიონის ერთობლიობას წარმოადგენს: ოლთისი, თორთუმი და პარხალი. ქართული ისტორიული ტრადიციის თანახმად ტაო ორ ნაწილად იყოფოდა: ამიერი და იმიერი ტაო (ანუ ქვემო და ზემო ტაო).[1] რ. ედვარდსის თანახმად კლარჯეთსა და ტაოს შორის არ არსებობდა მკვეთრი საზღვარი. სომხურ გეოგრაფიაში ცნობილი ისეთი ოქლები, როგორიც არი ნიგალი, მურღული და მრიტი ერთად ეგერის დიდ ნაწილს აყალიბებდნენ, რომელიც კლარჯეთის დასავლეთ საზღვარას წარმოადგენდა. სამხრეთ-აღმოსავლეთ ეგერი IX საუკუნემდე, გარკვეული პერიოდი, შედიოდა ტაოში და აყალიბებდა ამიერ ტაოს.[2]

ტაო ვახუშტი ბატონიშვილის გეოგრაფიაშირედაქტირება

ვახუშტი ბატონიშვილის თანახმად, ტაოს, სამხრეთ საქართველოს სხვა ოლქებთან ერთად, ქართლოსის წილია და „ზემო ქართლის“ ნაწილს წარმოადგენდა.[3]

 
„აღწერა საჩინოთა ადგილებთა სამცხე საათაბაგოსი.
  • ოლთისისათჳს ამას ზეით, ჭოროხის აღმოსავლეთის კიდეზედ, არს ოლთისი, ქალაქი კარგი და კეთილ-ჰაოვანი. აქ არს ციხე მაგარი და დიდშენი. არს მეორე საჯდომი ათაბაგისა, ვითარცა ახალცისე. ოლთისს ზეით, ჭოროხის აღმოსავლის კიდეზედ, არს ნარუმაკი და აწ ნარიმანი, დაბა დიდი. აქამდე არს ფანასკეტი-ოლთისი ხილიანი, ვენახიანი, ვითარცა სხუანი აღვსწერეთ. ხოლო ნარუმაკს ზეით კუალად, ჭოროხის აღმოსავლის კიდეზედ, არს დაბა დიდი იდი, კეთილი, ამას ზეით არს, ვითარცა მთის ადგილნი ნაყოფითა.
  • ტაოსათჳს არამედ ართვანს ზეითი, იდამდე, ჭოროხის დასავლეთისა, თორთომის მთის აღმოსავლეთით არს პარხალი ანუ ტაოს კარი, ანუ ტაო. და მზღვრის ამას: აღმოსავლით ჭოროხის მდინარე; სამჴრით თორთომიდამ ჩამოსული მთა იდამდე; დასავლით თორთომის მთა; ჩდილოთ ჭოროხი და ისპირის მთა. და არს ეს ტაო ვენახოვანი, ხილიანი, მოსავლიანი ყოვლითა მარცვლითა, და მთის კერძოთ, ვითარცა ჯავახეთი. არამედ არს მთიანი, გორიანი, ღელოვანჴრამოვანი, ღრატოიანი, წყლიანი და იწრო. და არიან ჴევთა დაბნები. კაცნიცა ეგრეთნივე. გარნა იდი და ნარუმაკი არიან ვითარცა თრიალეთი ანუ ჯავახეთი ყოვლითურთ.“
(ვ. ბატონიშვილი, „საქართველოს გეოგრაფია“, (ს. ყაუხჩიშვილის რედაქცია) ტფ., 1973)

ტაო სომხურ გეოგრაფიაშირედაქტირება

VII საუკუნის „სომხური გეოგრაფია“ ტაოს სომხურ პროვინციად მიიჩნევს და მას 9 ოლქად ყოფს. ამ ცნობებზე დაყრდნობით, ს. ერემიანი მიიჩნევდა რომ ტაოს ფართობი (კოლას ჩათვლით) 10179 კმ² უნდა ყოფილიყო.[4] თუმცა რ. ედვარდსის აზრით, „სომხური გეოგრაფია“ ტაოს ფართობს ზედმეტად აჭარბბებს.[5] ეს ვრცელი მხარე სომხური მმართველობის ქვეშ სამ ნაწილად იყოფოდა: ტაო, ბოლხა და კოლა. მათ საერთო სახელი შესაძლოა, 591 წლის ბიზანტიურ-სპარსული ხელშეკრულების შედეგად მიიღეს.[6] როგორც რ. ჰიუსენი აღნიშნავს, თავად ტაო მოიცავდა არსეაცფორს, აზორდაცფორს, ოკალე და ჩაკის ოლქებს.[7]

ისტორიარედაქტირება

  მთავარი სტატია: დიაოხი.

ძვ. წ. II საუკუნემდერედაქტირება

 
ქართლის სამეფო, ფარნავაზის პერიოდში. სამეფოს რვა საერისთავოდან კლარჯეთი ერთ–ერთია, ქვეყნის უკიდურეს სამხრეთ–დასავლეთით.

ძვ. წ. 760-იანი წლებიდან წყაროებში აღარ ჩანს დიაოხი, თუმცა, ის შემორჩა ქართული — ტაოს, ბერძული — ტაოხის (ბერძ. Τάοχοι) და სომხური — დაიხ ან ტაიქის (სომხ. Տայք) სახით.[8] „Encyclopædia Britannica“-ს თანახმად დიაოხელები ქართველთა წინაპრები იყვნენ, კერძოდ კი ტაოში მოსახლე ტაოხების.[9] ძვ. წ. IV-III საუკუნეებში ტაო იბერიის სამეფოს ნაწილი გახდა.[10][11][1] ძველი ქართული ისტორიული ტრადიციის თანახმად, ფარნავაზ მეფის დროს ეს ტერიტორია კლარჯეთის საერისთავოს შემადგენლობაში შედიოდა.

ძვ. წ. II-ახ. წ. IV საუკუნეებირედაქტირება

  მთავარი სტატია: ტაიქი და მამიკონიანები.

სტრაბონის „გეოგრაფიის“ (XI, 14, 5) თანახმად ძვ. წ. II საუკუნის[10] დასაწყისში მოცემული ტერიტორია არტაშესიანურმა სომხეთმა იბერიისგან დაიპყრო.[11] იბერიას მხოლოდ არტაან-სამცხე-ჯავახეთი შერჩა, კლარჯეთი კი ეგრისის სამეფოს ხელში გადავიდა.[12] რ. თოფჩიშვილის თანახმად, ახ. წ. I და II საუკუნეებში ტაო კვლავ იბერიის სამეფოს შემადგენლობაში შედიოდა.[1] შემდგომ კვლავ სომხეთმა დაიპყრო და მამიკონიანების ფეოდალურ სამფლობელოდ იქცა.[1] მამიკონიანები ზოგიერთი ისტორიკსის თანახმად ქართველური (ჭანური[5][13]) წარმომავლების უნდა იყვნენ. მამიკონიანების სომხეთის სამეფოში ინტეგრაცია და საბოლოოდ გაერთიანება, თანდათან: სამხედრო კავშირების, შერეული ქორწინებებისა და სომხეთის მონარქისგან მაღალი თანამდებობის მიღების გზით ხდებოდა.[5] ფავსტოს ბუზანდის თანახმად მამიკონიანები ტაოს IV საუკუნიდან განაგებდნენ.[14] ნ. გარსოიანის მოსაზრებით ტაო ქრისტიანობაზე სავარაუდოდ გრიგოლ განმანათლებელის დროს მოექცა.[6]

 
სამხრეთ კავკასია IV-VI საუკუნეებში.

387 წელს სომხეთის გაყოფის შემდეგ, ტაო სპარსეთის მფლობელობაში მოექცა, ხოლო მისი დასავლეთ ნაწილი სპარსეთ-ბიზანტიის სასაზღვრო ზოლი გახდა.[10] ეს იყო არა მხოლოდ პოლიტიკური საზღვარი, არამედ იდეოლოგიური: ქრისტიანულ რელიგიასა და ზოროასტრიანიზმს შორის.[15] ტაო რჩებოდა სომხური სამეფოს (სასანიანთა ვასალი), ხოლო შემდეგ სპარსელი მარზპანის (გუბერნატორის) ქვეშ.[16]

ეთნიკური შემადგენლობა ანტიკურ ხანაშირედაქტირება

ი. დიაკანოვის აზრით, თავდაპირველად ჭოროხის ხეობის ადგილობრივი მოსახლეობა შესაძლოა ხურიტულ ენაზე მოსაუბრე ყოფილიყო, რომელიც დროთა განმავლობაში „გაქართველთა“ (უფრო სწორად „ჭანიზაცია“ განიცადა); ხოლო შემდეგში ეს ტერიტორია იყო ინტენსიური სომხურ-ჭანური კონტაქტების ადგილი.[17] ძვ. წ. IV საუკუნეში ტერიტორია და ადგილობრივი ტომები (ხალიბები, ტაოხები და ფაზიელები) აღწერა ბერძენმა მხედართმთავარმა ქსენოფონტმა. ამ მონაცემებზე, დაყრდნობით, რ. ედვარდსის თანახმად, ტაოხები სავარაუდოდ ოლთისის, ნარმანისა და თორთუმის ხეობაში სახლობდნენ.[18] ძვ. წ. II საუკუნიდან ტაოში სომხური მოსახლეობის პირველი მიგრაციული ნაკადის შემოსვლა ივარაუდება.[12] სომხეთის სახელმწიფოს ორბიტაში ყოფნა იწვევდა სომხური კულტურის დანერგვასა და გაძლიერებას, ასევე მიგრირებული სომხური ეთნიკური ელემენტის მომძლავრებას, რის შედეგადაც, ქართული მოსახლეობა თანდათან კარგავდა თავის ეთნიკურ-კულტურულ სახეს. ადგილობრივი ჭანები მალევე შთაინთქა მამიკონიანების სამთავროს მიერ.[19]

V-VIII საუკუნეებირედაქტირება

 
მამიკონიანთა სამფლობელოები.

428 წელს სომხეთის სამეფო დინასტიის დაცემის შემდეგ, მამიკონიანები, რომელთა უმთავრეს მეტოქეს ბაგრატიდები წარმაოდგენდნენ, უკვე დამოუკიდებლად ატარებდნენ შიდა პოლიტიკას.[20] სპარსეთ-ბიზანტიის ომის დასრულების შემდეგ, 591 წელს, ტაო იმპერატორი მავრიკიოსის მფლობელობაში მოექცა.[21] კ. თუმანოვის თანახმად ტაო უნდა გამხდარიყო ბიზანტიის პროვინცია „Armenia Profunda“ ანუ „ღრმა სომხეთი“,[22] რომელიც სამ ოლქს აერთიანებდა: ტაო, ბოლხა და კოლა. თუმცა რ. ედვარდსის თანახმად, არაფერი მოწმობს იმას, რომ ტაოს „ღრმა სომხეთი“ ეწოდა.[19]

VII საუკუნეში არაბთა შემოსევა მოასწავებდა ტრადიციულად „რომანოფილი“ მამიკონიანების დამხობას. მამიკონიანებმა საკუთარი სამფლობელობის დიდი ნაწილი და პოლიტიკური გავლენა დაკარგეს.[13] VII საუკუნის შუა პერიოდიდან 772 წლამდე, მამიკონიანები ტაოს არაბთა სახელით განაგებდნენ.[23] „Oxford Dictionary of Byzantium“-ის თანახმად მამიკონიანები ტაოს VIII საუკუნემდე მმართავდნენ.[21]

VIII საუკუნეში ტაო ორჯერ დაარბიეს არაბებმა: 735 წელს მურვან ყრუს მეთაურობით და 772 წელს, არაბთა წინააღმდეგ წარუმატებელი აჯანყების შედეგად. აჯანყების წარუმატებლობა კატასტროფულად აისახა მამიკონიანებისთვის, რის შედეგად მათ დაკარგეს ტაო (რომელიც ბაგრატიდებმა და იბერიამ დაიკავა).[24] კ. თუმანოვის თანახმად, 772 წლის შემდეგ ტაო, რომელიც მამიკონიანებს ეკუთვნოდათ, გაიყო ორ ნაწილად: იმიერ ტაო ბაგრატიდების, ხოლო ამიერ ტაო (ასისფორთან ერთად) გუარამიდების ხელში გადავიდა.[25] დაახლოებით 786-807 წლებში ამიერ ტაო და ასისფორი (იმიერ ტაო) გადავიდა ბაგრატიონთა ხელში. 813 წელს ტაო სრულად გაერთიანდა. ამ პერიოდიდან ტაო სომხური პოლტიკური სფეროდან საბოლოოდ ქართული სფეროსში გადადის.[26]

 
ტაო-კლარჯეთის სამთავროს საზღვრები

IX-X საუკუნეებირედაქტირება

  მთავარი სტატია: ტაო-კლარჯეთი.

VIII საუკუნის ბოლოს, არაბთა ლაშქრობების შედეგად განადგურდა ადგილობრივი ქართული დინასტიები და ქართლის ცენტრალური ნაწილი არაბების ხელში მოექცა. დაიშალა ქართლის საერისმთავროც და მის ნანგრევებზე დამოუკიდებელი პოლიტიკური ერთეულები წარმოიქმნა. არაბებისგან შევიწროვებული აშოტ კურაპალატი თავს სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოში აფარებს და აქ ტაო-კლარჯეთის სამთავროს აარსებს, ბიზანტიის იმპერატორისგან კურაპალატის ტიტულს ღებულობს და მისივე მხარდაჭერით იწყებს გავერანებული მხარის აღორძინებას.[27] აშოტ კურაპალატის მმართველობის დროიდან აქ ფართოდ გაიშალა გრიგოლ ხანძთელის მიერ წამოწყებული სამონასტრო მშენებლობა, რომელაც აშოტის მემკვიდრეების დროს კიდევ უფრო დიდ მაშტაბებს მიაღწია.[28] აშოტ მემკვიდრეობა ბაგრატიონთა რამდენიმე შტოს შორის განაწილდა. თავდაოურველად ისინი ტაო და კლარჯეთის შტოებად დაიყვნენ, ხოლო მოგვიანებით ტაოს შტოც დაიწყო ამიერ და იმერტაოს შტოებად.[28] ტაო-კლარჯეთის ბაგრატიონები ქართულ ტიტულებთან ერთად, ასევე ატარებდნენ ბიზანტიურ (კურაპალატი, მაგისტროსი, ანთიპატოს-პატრიკიოსი) ტიტულებსაც. 888 წლიდან ამიერ ტაოს წარმომადგენელმა, ადარნასემ აღადგინა ქართველთა სამეფო; „ქართველთა მეფის“ ტიტული ტაო-კლარჯეთის ბაგრატიონებს შორის ამიერიდან უპირატესი გახდა, თუმცა ბიზანტიისთვის ყველაზე მნიშვნელოვან ფიგურად მაინც კურაპალატი რჩებოდა.[29] გურგენ II-ის გარდაცვალების შემდეგ, იმიერ ტაოს პირველი შტო გადაშენდა და მათი სამფლობელო ამიერ ტაოს შტოს წარმომადგენელმა დაიკავა. სწორედ ამ შტოს წარმომადგენელი იყო დავით III კურაპალატი.

ეთნიკური შემადგენლობა ადრეულ შუა საუკუნეებშირედაქტირება

რ. თოფჩიშვილის აზრით, მამიკონიანთა მფლობელობაში მყოფ ტაოში, ქართულ მოსახლეობასთან ერთად, განსაკუთრებით იმიერ ტაოში, სომხური მოსახლეობაც გაჩნდა.[1] რ. ჰიუსენის თანახმად, მამიკონიანების ეპოქის პერიოდში ტაო სავარაუდოდ ქართული იყო, მაშინ როცა ბოლხა (ტაოს ნაწილი) და მისი შემოგარენი ბარდაცფორი და პარტიზაცფორი შეიძლება ყოფილიყო ძირითადად სომხური. რ. ედვარდსის თანახმად ორი არქიტექტურული ზონის გამყოფი არსიანის ქედი უნდა ყოფილიყო.[5] რასაც ეთანხმება რ. ჰიუსენი, რომელიც ასევე დასძენს, რომ ქართველები ბოლხას ჩრდილოეთით აღემატებოდნენ, თუმცა აქაც სახლობდნენ სომხები.[30]

ლ. ჯანაშია აზრით სომეხი ლტოლვილები ხშირად აფარებდნენ თავს სპარსეთის შემადგენლობაში მყოფ ტაოს, რადგან ის მთიანი და მიუვალი მხარე იყო.[31] 607 წელს სომხეთში დვინის კრების ანტი-ქალკედონური დადგენილებით, ქალკედონიტები იძულებული გახდნენ თავი ტაოსთვის შეეფარებინათ, რომელიც ამ დროისთვის იბერიის პოლიტიკური გავლენის ქვეშ იმყოფებოდა.[32] ის ეპისკოპოსები, რომლებმაც არ ემორჩილებოდნენ კათოლიკოსს აბრაჰამს თავს აფარებდნენ ტაოს და ამგვარად გაურბოდნენ დვინის საკათალიკოსოს იურისდიქციას, რადგან ტაო არ იყო სპარსეთის მფლობელობის ქვეშ. ჟ. გარიტის თანახმად, ისინი, სავარაუდოდ. უფრო მეტად ქართული ეკლესიის გავლენის ქვეშ იმყოფებოდნენ, ვიდრე სომხურის.[33] ტაოში განსაკუთრებით მრავალრიცხოვანი პრო-ქალკედონიტური სომხური მოსახლეობა სახლობდა, სადაც ორი ხალხი - სომხები და ქართველები თანაცხოვრობდნენ.[20] პოლიტიკური ძვრები, რაც VII საუკუნის შუა ხანებში არაბთა შემოსევებით იყო გამოწვეული, საფუძველი გახდა ტაოს რიგ მხარეებში, კერძოდ ჭოროხისა და თორთუმის ხეობაში ქართველების (სავარაუდოდ, ლაზების და ჭანების) ჩასახლების.[34] არაბობის პერიოდში ტაოს სომხური ფეოდალური საგვარეულოები (ბაგრატიდები და გნუნები) აფარებდნენ თავს.[24]

IX საუკუნეში ტაოში ქართველთა ჩასახლება აღწერილია „გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრებაში“.[21] ამ ცნობებზე დაყრდნობით, სომეხი ისტორიკოსი არუთინოვა-ფიდანიანი ამტკიცებდა, რომ ქართველი ბერები ტაოში სომეხი მოსახლეობით იყვნენ გარშემორტყმული. ამის საწინააღმდეგოდ, ვ. ჯობაძე აღნიშნავს, რომ წყაროში საუბარია გრიგოლ ხანძთელის ტაო-კლარჯეთში ჩასვლაზე, რომელიც არაბების მიერ დაცარიელებული იყო და იმდენად გაუკაცრიებულა, რომ მან (გრიგოლმა) მუშახელის პოვნაც კი ვერ შეძლო ეკლესიის ასაგებად.[35] გ. წულაიას თანახმად, აბორიგენი მოსახლეობის დანარჩენ ფეოდალურ ქართულ მოსახლეობასთან კულტურულმა აბსორბაციამ სძლია აქ გაბატონებულ სომხური სამღვდელოების გავლენას, რომელმაც, ქართველებზე (ქართლელებზე) რამდენიმე საუკუნით ადრე, ეს მხარე საკუთარ სამწყსოდ გადააქციეს. რის შედეგადაც ადგილობრივი მოსახლეობა, რომლებიც ძირითადად მეგრელ-ჭანებს მიეკუთვნებოდნენ და რომლებიც ნიკო მარის გამოხატვით აქ არასოდეს არ კარგავდნენ საკუთარ პირველობას, გადაიქცა ინტენსტიურ ეთნოსთაშორისო პროცესების ობიექტად - თავდაპირველად არმენიზირებული - ადგილობრივი მოსახლეობა უკვე VIII საუკუნიდან დადგა „ქართიზაციის“ გზაზე.[36] ს. რაპის თანახმად, არაბების მიერ აღმოსავლეთ საქართველოსა და მისი დედაქალაქის თბილისის დაპყრობის შემდეგ ქართველთა მნიშვნელოვანი ნაწილი გადასახლდა სამხრეთ-დასავლეთში, მათ შორის ტაოში.[37] ს. რაპი ვარაუდობს, რომ ოკუპაციის შედეგად შესაძლოა ათასობით საერო და სასულიერო ელიტამ დატოვა რეგიონი: „შემდეგი ორი ასწლეულის განმავლობაში შეიქმნა ქართლი დევნილობაში, რომელსაც მე ვუწოდებ ნეო-ქართლს“.[38] უილიამ ედუარდ დევიდ ალენის თანახმად, როცა საქართველოსა და სომხეთის ცენტრალური ნაწილი არაბებმა დაიკავეს, საზღვრისპირა ტერიტორიებზე წარმოიქმნა ჭოროხის ცივილიზაცია — „დევნილთა ცივილიზაცია“ — ნახევრად ქართული და ნახევრად სომხური, რომელიც ბიზანტიური კულტურული გავლენის ქვეშ იმყოფებოდა.[39] ქ. სტოპკას მოსაზრებით, სომხეთისგან მოწყვეტის შემდეგ, ტაოს ადიგლობრივ სომხურ მოსახლეობაზე გავრცელდა „ქართული“ ქალკედონიტური დოგმატიკა. თუმცა „მოქცეულები“ ისევ აგრძელებდნენ სომხური ენის სალიტურგიო ენის სახით გამოყენებას, ისინი ემორჩილებოდნენ საქართველოს კათოლიკოსის საეკლესიო ძალაუფლებას და საკუთარ თანამემამულებს, რომლებმაც არ მიატოვეს ნაციონალური იურიდიქცია, მიიჩნევდნენ „მწვალებელ-მონოფიზიტებად“.[40] ის მოსახლეობა, ვინც ეთნიკურად სომეხად დარჩა, მაგრამ ამავდროულად დატოვა ნაციონალური ეკლესიის იურიდიქცია, მიიღო განსაკუთრებული იდენტობა, რომელსაც თანამედროვე სამეცნიერო ენით „არმენო-ქალკედონიტებს“ (სომეხ-ქალკედონიტებს) უწოდებენ.[41] ეს უკანასკნელები აწარმოებდნენ აგიოგრაფიული ნაწარმოებების თარგმნას სომხურიდან ქართულ ენაზე, რაც მიმართული იყო ტაოს სომხური თემისთვის, რომელსაც გ. ჭეიშვილის აზრით, ამ დროისთვის დაკარგული ჰქონდა საკუთარი იდენტობა.[42]

XI საუკუნერედაქტირება

  მთავარი სტატია: იბერიის თემი.

დავით III ტაოელის გარდაცვალების შემდეგ იმპერატორი ბასილი II გაურიგდა ბაგრატ III-ს და მხარეებმა ტაოს შესახებ გარკვეულ შეთანხმებებს მიაღწიეს. ტაოს სამხრეთი ნაწილი, ანუ იმიერ ტაო ბიზანტიის ხელში გადავიდა, ხოლო ჩრდილოეთი, ანუ ამიერ ტაო ბაგრატს დარჩა. ამის შედეგად საქართველოს პოლიტიკურმა ცენტრმა, ჩრდილოეთში გადაინაცვლა ისევე, როგორც ქართულმა წარჩინებულმა ფენამ.[43] ახლად შეერთებულ ტერიტორიებზე ბასილმა იბერიის თემის ჩამოაყალიბა. იბერიის თემის შექმნის ზუსტი თარიღი უცნობია და ის 1001-დან 1022 წლამდე მერყეობს, რა დროსაც იმპერატორმა საქართველოში ლაშქრობის შემდეგ (1014-1023) საბოლოოდ მოახერხა ტაოს კონსოლიდირება.[44] გიორგი I-ის მიერ წარმოებული წარუმატბეელი ლაშქრობის შედეგად ტაოს ორივე ნაწილი ბიზანტიის ხელში აღმოჩნდა. მიუხედავად იმისა, რომ ქართველმა მონარქებმა მრავალჯერ სცადეს ტაოს დაბრუნება (1001, 1014, 1021-1022), არ არსებობს არანაირი მოწმობა იმისა, რომ ქართული მოსახლეობა თავდაპირველად შევიწროვებულიყო ახალი სამხედრო ადმინისტრაციის ქვეშ.[45] 1034 წელს ბაგრატ IV-მ დაიბრუნა ამიერ ტაოს მნიშვნელოვანი ნაწილი.[45] ბიზანტიის მმართველობის ქვეშ ტაოს რეგულარულ ბიზანტიურ გარნიზონებთან ერთად, ადგილობრივი მოსახლეობაც იცავდა, რისთვისაც ისინი გადასახადების გარეშე ღებულობდნენ სახელმწიფო მიწებს. დაახლ. 1053[46] წლიდან მდგომარეობა ამ მხრივ გაუარესდა. კონსტანტინე IX-მ გააუქმა „იბერიული არმია“, რომელიც 50 000[46] მეომარს ითვლიდა და სამხედრო ვალდებულების სანაცვლოდ მათ გადასახადების დაუწესა.[45] ახლმა გადასახადებმა ბიზანტიის ხელისუფლების მიმართ ადგილობრივი მოსახლეობის უკმაყოფილება გამოიწვია. არსებობის უკანასკნელ პერიოდში იბერიის თემი მოიცავდა იმიერ ტაოს, ბასიანს და კარს.[44] 1071 წელს მანასკერტის ბრძოლაში სელჩუკებთან განცდილი მარცხის შემდეგ ბიზანტიელებმა იბერიის თემი მიატოვეს და 1072/74 წლებში ის საქართველოს სამეფოს შეუერთდა.[47] თუმცა გრიგოლ ბაკურიანის მიერ ტაოს საქართველოსთვის გადაცემამ ვერ აღკვეთა თურქთა შემოსევა.[48]

XII-XVI საუკუნეებირედაქტირება

 

ისტორიკოსთა ერთი ნაწილი ტაოს საერისთავოს ჩამოყალიბებას ბაგრატ IV-ის მმართველობას უკავშირებს და მის პირველ ერისთავად ვაჩე კარიჭის-ძეს მიიჩნევენ, თუმცა ამ მოსაზრებას არ იზიარებს მ. ბახტაძე, რომელსაც მიაჩნია, რომ ამ დროს ტაოს გარკვეული ნაწილი მეფის დომენი იყო, რაც ასევე არ გამორიცხავს ტაოს ტერიტორიაზე თუხარისის საერისთავოს არსებობას, რომელიც წყაროებში XI საუკუნიდა ჩნდება.[49] 1124 წელს, სელჩუკებთან წინააღმდეგ ბრძოლის დროს, დავით აღმაშენებელმა ილაშქრა იმიერ ტაოში, მაგრამ ის არ შემოერთებია. 1191 წელს, თამარ მეფის მმართველობის პერიოდში, გუზან აბულასანის ძე ტაოელი უერთდება გიორგი რუსის აჯანყებას. აჯანყებულების დამარცხების შემდეგ ტაოს პირველი ერისთავი ზაქარია ფანასკერტელი ხდება.[49] ტაოს საერისთავო XII საუკუნის 90-იანი წლებიდან XV საუკუნის 60-იან წლებამდე არსებობდა. ცნობილია ტაოს შემდეგი ერისთავები: ზაქარია ფანასკერტელი (XII-ს-ის ბოლო), თაყა ფანასკერტელი (XIII ს-ის ბოლო - XIV ს-ის დასაწყისი) ზაზა ფანასკერტელი (XV საუკუნე).[49]

საქართველოში მონღოლთა გამოჩენის და ქვეყნის დასუსტების შემდეგ ტაოს დაუფლებისთვის აქტიურად იბრძვიან რუმის სასულთნოსა და ხლათის აიუბიანები. XIII საუკუნის II ნახევრიდან სამცხე-საათაბაგოს ფარგლებში შედიოდა. XIV საუკუნიდან — კვლავ ერთიანი საქართველოს შემადგენლობაშია. 1306 წელს აზატ მოსეს შემოსევის დროს ტაოს ერისთავი თაყა ფანასკერტელი მცირერიცხოვანი ლაშქრით შეება მტერს თორთუმის ციხესთან. როგორც ჩანს, ამ თაყას შვილიშვილი იყო ის თაყაც, რომლის მეომრებმა, თორთუმის ციხეში გამაგრებულებმა, მედგარი წინააღმდეგობა გაუწიეს თემურ-ლენგის ლაშქარს (1401). XV საუკუნის II ნახევრიდან საქართველოს ცალკეულ სამეფო-სამთავროებად დაშლის შემდეგ, ტაო სამცხე-საათაბაგოს სამთავროს შემადგენლობაში იყო.[50]

XVI საუკუნე და შემდგომი პერიოდირედაქტირება

XVI საუკუნის 50-იან წლებში სამცხე-საათაბაგოს დასავლეთის მხარეები, მათ შორის ტაო, ოსმალეთმა დაიპყრო.[50] ოსმალებმა ტაო სულთან სულეიმანის (1520-1566) დროს დაიპყრეს და ახალ ადმინისტრაციულ ერთეულებად დაყვეს: თორთუმი, მამრავანი, ოლთისი — სანჯაყებად, ხახული კი ნაჰიედ აქციეს. 1878 წელს ტაოს ოლთისის ნაწილი რუსეთის იმპერიამ დაიკავა და ის ყარსის ოლქში შეიყვანა.[51] 1918-1921 წლებში მისი ნაწილი საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის შემადგენლობაშია. 1921 წლიდან კი ისევ თურქეთის საზღვრებშია. დღესდღეისობით ქართული მეტყველება (ტაოური დიალექტი) შემორჩენილია მხოლოდ პარხლისწყლის ხეობის ზოგ სოფლებში.

საეკლესიო იურისდიქციარედაქტირება

ტაოში ორი ეპარქია იყო: ბანელისა და იშხნის საეპისკოპოსოების.[52]

ლიტერატურარედაქტირება

  • ინგოროყვა პ. გიორგი მერჩულე, თბ., 1954;
  • მუსხელიშვილი დ., საქართველოს ისტორიული გეოგრაფიის ძირითადი საკითხები, ნაწ. 1—2, თბ., 1977—80;

რესურსები ინტერნეტშირედაქტირება

სქოლიორედაქტირება

  1. ↑ 1.0 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 თოფჩიშვილი 2017, p. 90.
  2. ↑ Edwards, Robert W. (1986). „The Fortifications of Artvin: A Second Preliminary Report on the Marchlands of Northeast Turkey“. Dumbarton Oaks Papers. 40: 181. doi:10.2307/1291536. ISSN 0070-7546.
  3. ↑ ტაო-კლარჯეთის მწიგნობრული მემკვიდრეობა 2018, p. 11.
  4. ↑ Еремян С. Т. Армения согласно «Географии» 7-го века, Ереван, 1963 (на армянском — Երեմյան Ս.Տ., Հայաստանը ըստ «Աշխարհացոյց»-ի, Երևան, 1963).
  5. ↑ 5.0 5.1 5.2 5.3 Edwards 1988, p. 134.
  6. ↑ 6.0 6.1 Pʻawstos Buzandatsʻi, Nina G. Garsoïan (1989). The epic histories attributed to Pʻawstos Buzand (Buzandaran patmutʻiwnkʻ). Cambridge: Harvard University by Harvard University Press. ISBN 0-674-25865-7. OCLC 22544415. 
  7. ↑ Edwards 1988, p. 204.
  8. ↑ Sagona 2004, p. 36.
  9. ↑ Georgia // Encyclopædia Britannica
  10. ↑ 10.0 10.1 10.2 Hewsen 1992, p. 207.
  11. ↑ 11.0 11.1 Toumanoff 1959, p. 101.
  12. ↑ 12.0 12.1 ტაო-კლარჯეთის მწიგნობრული მემკვიდრეობა 2018, p. 12.
  13. ↑ 13.0 13.1 Toumanoff 1963, p. 77.
  14. ↑ Edwards 1985, p. 16.
  15. ↑ Sagona 2004, p. 92.
  16. ↑ Toumanoff 1963, p. 131.
  17. ↑ Дьяконов, Игорь Михайлович (1968). Предыстория армянского народа. Ереван: АН Армянской ССР. 
  18. ↑ Edwards 1988, p. 127.
  19. ↑ 19.0 19.1 Edwards 1988, p. 133.
  20. ↑ 20.0 20.1 (2008) The Cambridge history of the Byzantine Empire c. 500-1492, Jonathan Shepard, Cambridge, UK: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-83231-1. OCLC 221147316. 
  21. ↑ 21.0 21.1 21.2 The Oxford Dictionary of Byzantium 1991, p. 2018.
  22. ↑ Hewsen 1992, p. 19.
  23. ↑ Edwards 1985, p. 34.
  24. ↑ 24.0 24.1 Redgate, A. E. (2000). The Armenians. Oxford: Blackwell, გვ. 176. ISBN 0-631-22037-2. OCLC 48166013. 
  25. ↑ Toumanoff 1963, p. 455-456.
  26. ↑ Hewsen 1992, p. 200.
  27. ↑ ტაო-კლარჯეთის მწიგნობრული მემკვიდრეობა 2018, p. 15.
  28. ↑ 28.0 28.1 ტაო-კლარჯეთის მწიგნობრული მემკვიდრეობა 2018, p. 16.
  29. ↑ ტაო-კლარჯეთის მწიგნობრული მემკვიდრეობა 2018, p. 17.
  30. ↑ Hewsen 1992, p. 205.
  31. ↑ ბახტაძე 2004, p. 61.
  32. ↑ Stopka, Krzysztof (2017). Armenia Christiana : Armenian religious identity and the Churches of Constantinople and Rome (4th-15th century). Kraków. ISBN 978-83-233-4190-1. OCLC 965759655. 
  33. ↑ Garitte, Gérard (1952). La Narratio de rebus Armeniae. Louvain: L. Durbecq, გვ. 266. 
  34. ↑ Edwards 1985, p. 36.
  35. ↑ Byzantinische Zeitschrift. Walter de Gruyter GmbH=pages=59. 
  36. ↑ Цулая, Гиви Васильевич (1989). Этнокультурный аспект исторического процесса в раннефеодальной Грузии (V–X вв.). Кавказский этнографический сборник. 
  37. ↑ Rapp, Stephen H. (2012). Caucasia and the Second Byzantine Commonwealth: Byzantinization in the Context of Regional Coherence, გვ. 2. 
  38. ↑ Rapp, Stephen H. (2008). Georgian Christianity. Ames, Iowa, USA: Blackwell Publishing Ltd, გვ. 137–155. ISBN 978-0-470-69020-8. 
  39. ↑ Allen, W. E. D. (1929). „The March-Lands of Georgia“. The Geographical Journal. 74 (2): 153. doi:10.2307/1785312. ISSN 0016-7398.
  40. ↑ Krzysztof Stopka (2017). Armenia Christiana : Armenian religious identity and the Churches of Constantinople and Rome (4th-15th century). Kraków, გვ. 92. ISBN 978-83-233-4190-1. OCLC 965759655. 
  41. ↑ Aleksidze, Nikoloz (2018). The narrative of the Caucasian Schism : memory and forgetting in medieval Caucasia. Lovanii [Louvain, Belgium], გვ. 155. ISBN 978-90-429-3606-5. OCLC 1038009096. 
  42. ↑ Tcheishvili, George (2007). Armenian saints in Georgian hagiographical literature. BULLETIN OF BRITISH BYZANTINE STUDIES. ISBN ISSN 0265-162 2007. 
  43. ↑ Edwards 1988, p. 126.
  44. ↑ 44.0 44.1 The Oxford Dictionary of Byzantium 1991, p. 971.
  45. ↑ 45.0 45.1 45.2 Edwards 1988, p. 139.
  46. ↑ 46.0 46.1 Treadgold, Warren T. (1995). Byzantium and its army, 284-1081. Stanford, Calif.: Stanford University Press, გვ. 80. ISBN 0-8047-2420-2. OCLC 31519719. 
  47. ↑ Stephen H. Rapp 1997, p. 551.
  48. ↑ Edwards 1988, p. 140.
  49. ↑ 49.0 49.1 49.2 ბახტაძე 2004, p. 179-182.
  50. ↑ 50.0 50.1 თოფჩიშვილი 2017, p. 91.
  51. ↑ თოფჩიშვილი 2017, p. 96.
  52. ↑ თოფჩიშვილი 2017, p. 65.
მოძიებულია „https://ka.wikipedia.org/w/index.php?title=ტაო&oldid=4200255“-დან