ტაო-კლარჯეთი

ტაო-კლარჯეთი — ისტორიული ზემო ქართლის, მესხეთის ნაწილი.

ტაო-კლარჯეთი
ისტორიული ტაო-კლარჯეთი მესხეთის საზღვრებში

რეგიონის აღწერა

რეგიონის ხუროთმოძღვრული ძეგლების რუკა.

ტერმინს საფუძვლად უდევს ამ მხარის ორი უმნიშვნელოვანესი პროვინციის — ტაოსა და კლარჯეთის სახელწოდებები. ტაო-კლარჯეთი ტერიტორიულად სრულად მოიცავს მდინარე ჭოროხის აუზს და აღნიშნული ტოპონიმის საზღვრები არ სცილდება მის საზღვრებს. გამონაკლისს წარმოადგენს ჭანეთ-ლაზეთი, რომელიც ასევე „ზღვისპირა კლარჯეთის“ სახელითაა ცნობილი.

კლარჯეთი როგორც ისტორიული საქართველოს სხვა რეგიონები (ჯავახეთი) მასაც გააჩნია ვიწრო და ფართო გაგება. ვიწრო გაგებით კლარჯეთი წარმოადგენს მდინარე იმერხევის ქვედა ხეობას, რომლის მარჯვენა ნაპირზე კლარჯეთის ცნობილი მონასტრებია, ხოლო მარცხენა ნაპირზე არტანუჯის ხეობაა, სადაც მდებარეობს დასახლებული პუნქტი — კლარჯეთი. იქვე დგას იმავე სახელწოდების საფორტიფიკაციო ნაგებობა — კლარჯეთის ციხე.

ფართო გაგებით კლარჯეთი წარმოადგენს ტერიტორიას, მოცულს ჭოროხის აუზის ქვედა ნაწილს კლარჯეთის ციხიდან მოყოლებული ვიდრე შავ ზღვამდე, პლუს ზღვისპირა კლარჯეთი - ლაზეთ-ჭანეთი.

ტაო, შესაბამისად წარმოადგენს ჭოროხის აუზის ზედა ტერიტორიას, რომელიც იწყება მდინარე იმერხევისა და ჭოროხის შესართავიდან ვიდრე ბაიბურთის ჩათვლით. ტაო თავის მხრივ იყოფა სპერისა და ტაონის ტერიტორიებად.

ტაო-კლარჯეთის ტერიტორიაზე მდებარეობს შუა საუკუნეების ქართული კულტურის მნიშვნელოვანი ძეგლები, რომელთა დიდი ნაწილი ნანგრევების სახითაა შემორჩენილი.

ქართულ სახელმწიფოში შედიოდა ასევე ბასიანის მხარე, რომელიც წარმოადგენს ისტორიული სომხეთის ნაწილს, ხოლო კოლა, არტაანი და ერუშეთი კი ეს ჯავახეთის ფართო გაგებით ნაწილია, რომელიც ასევე შედის ზემო ქართლის ანუ მესხეთის მხარეში.

ისტორია

ძველი ლეგენდის მიხედვით V–VI საუკუნეში, პალესტინის ღვთაებრივმა ხელმწიფემ, სოლომონმა თავისი შვიდივე ძე შიდაომებს განარიდა უფრო საიმედო ქვეყანაში – საქართველოში. სამი ძმა დასახლდა სპერში და ოთხი ძმა – არტანუჯში. ამ ოთხ ძმათაგან ყველაზე უმცროსი იყო გუარამი (შემდგომში ქართლის პირველი ერისმთავარი, კურაპალატი, ბაგრატიონთა გვარის პირველი ამღორძინებელი).

ამრიგად, ფარნავაზიანთა დინასტიის გმირს, ვახტანგ გორგასალს ტაო-კლარჯეთში ჰქონდა ბაგრატიონთა ორი განშტოება:

– მესხეთ-კლარჯეთში (ჭოროხის ქვემო წელზე) და

– სპერში (ჭოროხის ზემო წელზე).

ტაო-კლარჯეთის სამეფო დაახ. X საუკუნეში.

სპერი ქართული სახელმწიფო იყო, მაგრამ ხელიდან ხელში გადადიოდა სომხებსა და ქართველებს შორის. როცა სპერი სომხეთის გავლენის ქვეშ იყო, სწორედ იმ დროს სპერის ბაგრატიონებმა სომხეთში საფუძველი დაუდეს „სომეხ ბაგრატუნიანთა“ დინასტიას, ხოლო არტანუჯის ბაგრატიონებმა საფუძველი ჩაუყარეს „ქართველ ბაგრატიონთა“ დინასტიას.

სპარსეთის შაჰმა კავადმა, როცა 523 წელს ქართლში მეფობა გააუქმა და ქვეყნის მმართველად სპარსელი მარზპანი დასვა, ქართლს მაინც ჰყავდა თავისი მეფე ძამანარძის სახით. მან 523 წლიდან 535 წლამდე იმეფა. ბოლოს მაინც მოუწია საქართველოდან გაქცევა და გადაიხვეწა ბიზანტიაში.

უპატრონოდ დარჩენილმა ქართულმა არისტოკრატიამ შემოიღო პოლიტიკური მმართველობა – ერისმთავრობა.

ქართლის პირველი ერისმთავარი გახლდათ არტანუჯელი გუარამი, რომელმაც საფუძველი დაუდო ბაგრატიონთა დინასტიის აღორძინებას. ამ დროისათვის გუარამს ჰქონდა ნაბოძები ბიზანტიის კეისრისაგან კურაპალატის ტიტული.

არტანუჯი

ქართლის ერისმთავრებად ინიშნებოდნენ ბაგრატიონთა წარმომადგენლები:

• გუარამი (სოლომონის ძე),
• ჯუანშერი (გუარამის ძე),
• სტეფანოზ I (გუარამის ძე),
• ადარნასე (ბაკურის ძე),
• სტეფანოზ II (ადარნასეს ძე),
• ნერსე I (ბაგრატიონთა შტო),
• სტეფანოზ III (ბაგრატიონთა შტო),
• მირი (სტეფანოზ III-ის ძე),
• არჩილი (მირის უმცროსი ძმა),
• ჯუანშერი (არჩილის ძე),
• ნერსე II (ბაგრატიონთა შტო),
• სტეფანოზ IV (გურგენის ძე, ნერსე II-ის დისწული),
• აშოტ I, დიდი (ადარნასეს ძე).

კავკასიის 1213 წლის რუკა.

აშოტ I, დიდი, კურაპალატი ტფილისში იჯდა მთავრად 786 წლიდან 813 წლამდე. მან ტფილისიდან 810 წელს განდევნა არაბები და საუკუნენახევარ ტყვეობაში მყოფი თბილისი გაათავისუფლა.

813 წელს კვლავ შემოესია ქართლს არაბები. აშოტ I-მა დიდი ბრძოლები გაუმართა არაბებს, მაგრამ ერთი ათასთან რას გახდებოდა და აშოტმაც იწყო უკან დახევა. ბოლოს ბრძოლას თავი დაანება და ტაო-კლარჯეთში გადავიდა. ზღუდეები შეკრა და საომრად მოემზადა. არაბები ტაო-კლარჯეთში არ ჩავიდნენ.

აშოტმა იმავე 813 წელს შექმნა ძლიერი დამოუკიდებელი სამთავრო – „ტაო-კლარჯეთი“, რომლის დედაქალაქად გამოაცხადა არტანუჯი.

მაშ, სახეზეა პირველი ბაგრატიონი მეფე. სწორედ აშოტ I აღმოჩნდა საისტორიო დინასტიის – ბაგრატიონთა დინასტიის დამაარსებელი.

ლეონ V – ბიზანტიის კეისარი 813 წელს ავიდა თუ არა კეისრის ტახტზე, მაშინვე მიულოცა ტაო-კლარჯეთის სახელმწიფოს შექმნა და ამ სახელმწიფოში გამეფება აშოტ I-ს. ტიტულიც უბოძა – კურაპალატი.

818 წელს მეფე აშოტ I-მა შემოკრიბა ჯარი და დაიძრა ტფილისისაკენ, შემოერტყა ტფილისს. არაბი ამირა თბილისის ციხეში ჩაკუტდა და ჩაიკუმშა. აშოტმა თბილისს თავი დაანება და ქართლიდან არაბები განდევნა. მათ ბარდავამდე სდია. ბარდავიც გაათავისუფლა და ქართლს შემოუმტკიცა. გამარჯვებული აშოტ მეფე არტანუჯს დაბრუნდა.

826 წელს არაბები კვლავ მომრავლდნენ. აშოტ მეფეს გამოუჩნდა შინაურ მტერთა ურიცხვი რაოდენობა, ისინი აშოტის ამალაშიც აღმოჩნდნენ.

აშოტმა იგრძნო მტერთა მომძლავრება და არტანუჯის ტაძარს მიაშურა. მტერი შეჰყვა ტაძარში აშოტს და ზედ საკურთხეველზე აჩეხეს, მკვდარს თავი წარჰკვეთეს და ჭოროხისაკენ გაეშურნენ. ხალხი მკვლელებს წამოეწია და ყველა ისინი ნაკუწ-ნაკუწ აქნეს. ეს მოხდა 29 იანვარს.

პირველი ქართვლეი ბაგრატიონი მეფე დაკრძალეს არტანუჯს.

აშოტ I კურაპალატს დარჩა სამი ვაჟი:

– ადარნასე, ბაგრატი და გვარამი.

ტაო-კლარჯეთის ხუროთმოძღვრული ძეგლების სია: ეკლესია-მონასტრები

1. ანჩის მონასტერი
2. ანისის ქართული ეკლესია
3. ახალთა (კოწახურა)
4. ახიზის მონასტერი
5. ალის წმინდა გიორგის მონასტერი
6. ბანა
7. ბალვანა
8. ბაღჩალო ყიშლას ეკლესია
9. ბერთა
10. ბარეთელთა
11. გურჯანი (დარბაზული ეკლესია)
12. გაბანი
13. გურნათელის ეკლესია
14. გოგიუბის ეკლესია
15. დაბა
16. დადაშენი
17. დამალა (დარბაზული ეკლესია ერუშეთში)
18. დოლისყანა
19. დორთქილისა (ზემო ოთხთა)
20. დარიჯა (დარბაზული ეკლესია)
21. ერუშეთის ეკლესია
22. ენირაბათი (ითარგმნება როგორც ,,ახალდაბა")
23. ესბეკი (ეზბეკი)
24. ექექი
25. ვარზაჰანი
26. ვაშლობი
27. ვაჩეძორი (ნიაკომი)
28. ზეგანი (ზაქი)
29. თათალეთის ეკლესია
30. თეთრციხეს დარბაზული ეკლესია
31. თუქრაშენი
32. იოკუშლუს ეკლესია
33. ისის ეკლესია
34. ერკინისის (ითიკი) ეკლესია
35. იშხანი
36. კიაღმის ალთის ტაძარი (კიაგლის ალტი)
37. კინეპოსის ეკლესია
38. ლექსორის მონასტერი
39. მამაწმინდის ეკლესია
40. მიჯნაძორი (მიძნაძორი)
41. მერე (ეკლესია ფოცხოვში)
42. მუხლაჯიქილისე (მუხლაჯიგილისი, ითარგმნება მუხლაჯის ეკლესია)
43. ნაქალაქოი (ნაქალაქევი)
44. ნუკას საყდარი
45. ოთხთა (ეკლესია)
46. ოპიზა
47. ორჯოხის ტრიკონქი
48. ოშკი
49. ოქრობაგეთი (ეკლესია)
50. პარეხი (პარეხთა)
51. პარხალი
52. პატარა ვანქი
53. სათლეს ეკლესია
54. სვეტის ეკლესია
55. სინკოთი
56. სოხტოროტი
57. სუხბეჩი
58. საკირე
59. სენსოპი
60. სერას მცირე ეკლესია (ტაოში)
61. სპერის ეკლესია
62. ტაძარანი
63. ტბეთის მონასტერი
64. ტაოსკარი
65. ფარნაკის ციხის ეკლესია
66. ფანასკერტი
67. ფექრაშენის ეკლესია (არტაანში)
68. შატბერდი
69. ჩანგლი
70. ჩაისი
71. ცირქინე
72. წყაროსთავი (კლარჯეთში)
73. წყაროსთავი (ფოცხოვში) (ასევე ეძახიან ,,ჯავახეთის წყაროსთავსაც")
74. ჭალის (ჯალის) ეკლესია იუსუფელში
75. ჭინჭრობის ეკლესია
76. ხანძთა
77. ხახული
78. ხოდურეთის (ხოშრეთი,ჰოშრეთი) ეკლესია ერუშეთში
79. ჯმერკის მონასტერი
80. ჯიჯორი
81. ჰამზეთის ეკლესია(ხამზეთის ეკლესია)

ლიტერატურა

• ვალერი სილოგავა, კახა შენგელია, ტაო-კლარჯეთი, კავკასიის უნივერსიტეტის გამომცემლობა, თბილისი, 2006, ISBN 99940-861-7-0

რესურსები ინტერნეტში

• შეგიძლიათ იხილოთ მედიაფაილები თემაზე „ტაო-კლარჯეთი“ ვიკისაწყობში.