ქართლის საერისმთავრო

იბერიის საერისმთავრო
**ქართლის საერისმთავრო**
	იბერიის საერისმთავრო ; ქართლის საერისმთავრო
	დროშა
დედაქალაქი	ტფილისი; (~588–736); უფლისციხე; (~736–813); არტანუჯი; (~813–888);
ენები	ქართველური
რელიგია	საქართველოს სამოციქულო ავტოკეფალური მართლმადიდებელი ეკლესია
მთავრობა	საერისმთავრო
ისტორიული ერა	ადრეული შუა საუკუნეები
დღეს ამ ტერიტორიაზე	ქვეყანა დღეს საქართველო; თურქეთი; აზერბაიჯანი; სომხეთი; რუსეთი;

ქართლის საერისმთავრო — არისტოკრატიული მმართველობა ქართლში, VI და IX საუკუნეებს შორის, როდესაც ქართლში წამყვან პოლიტიკურ ძალაუფლებას ერისმთავარები ახორციელებდნენ. საერისმთავროს დაარსება 580 წელს სასანიანთა მიერ ადგილობრივი ხოსროიდების დინასტიის შევიწროვებას და იბერიის სამეფოს გაუქმებას უკავშირდება. 588 წელს ხოსროიანთა უმცროსი შტოს, გუარამიდების წარმომადგენელი, გუარამი პირველი ქართველი „კურაპალატი“ გახდა-მიიღო რა ეს ტიტული ბიზანტიის იმპერატორ მავრიკიოსისგან. მოგვიანებით 591 წელს სპარსელებმა სასანიდების იმპერიაში დაუშვეს ავტონომიური-ქართლის საერისმთავროს წარმოქმნა. საერისმთავრომ 888 წლამდე იარსება, როდესაც ქართლში მეფობა აღდგენილ იქნა ბაგრატიონთა დინასტიის წევრების მიერ. საერისმთავროს საზღვრები არ იყო სტაბილური, რამდენადაც ქართლის ხელმძღვანელი ერისმთავრები, მეზობელ სახელმწიფოებთან გაუთავებელ ომებში იყვნენ ჩართული და თითქმის მთელი ამ პერიოდის მანძილზე წინააღმდეგობას უწევდნენ სპარსელებს, ბიზანტიელებს, ხაზარებს, არაბებს და სხვადასხვა კავკასიელ მმართველებს.

საერისმთავროს მმართველობის პერიოდი იყო კულმინაციური საქართველოს ისტორიაში; ამ დროს მოხდა ქართული ქრისტიანული ეკლესიის საბოლოო ჩამოყალიბება, ლიტერატურული ტრადიციის პირველი აყვავება მშობლიურ ენაზე, ქართველ ბაგრატიონთა საგვარეულოს აღზევება, სხვადასხვა ფეოდალური ანკლავების, რომლებიც XI საუკუნის დასაწყისისთვის უნდა გაერთიანებულიყვნენ საქართველოს სამეფოში, კულტურული და პოლიტიკური გაერთიანების დასაწყისი.

ისტორია

როდესაც, 580 წელს, გარდაიცვალა ერთიანი იბერიის მეფე ბაკურ III, სპარსეთის სასანიდურ ხელისუფლებას, ჰორმიზდ IV-ის მეფობის დროს (579-590) მიეცა შესაძლებლობა გაეუქმებინა მონარქია იბერიაში.^[1] იბერია გახდა სპარსეთის პროვინცია (სასანური ქართლი), მართული მარზპანის (გუბერნატორი) მიერ. იბერიელ დიდგვაროვნებს ამ ცვლილებისთვის წინააღმდეგობა არ გაუწევიათ,^[1] და სამეფო სახლის მემკვიდრეები გადაიხვეწნენ თავისსავე მაღალმთიან ფორტიფიკაციულ სამფლობელოებში – ხოსროიდების მთავარი შტო კახეთში, ხოლო უმცროსი შტო, გუარამიდები, კლარჯეთსა და ჯავახეთში. თუმცა, პირდაპირმა სპარსულმა კონტროლმა გამოიწვია მძიმე გადასახადები და ზოროასტრიზმის გავრცელება, ენერგიული ხელშეწყობით, უპირატესად ქრისტიანულ ქვეყნებში. ამიტომ, 582 წელს აღმოსავლეთ რომის იმპერიის იმპერატორმა მავრიკიოსმა დაიწყო სამხედრო კამპანია სპარსეთის წინააღმდეგ, იბერიელმა დიდგვაროვნებმა მიმართეს მას მონარქიის აღდგენის თხოვნით. მავრიკიოსმა უპასუხა, და 588 წელს გამოგზავნა თავისი პროტეჟე გუარამი, გუარამიდების საგვარეულოდან, როგორც ახალი მმართველი იბერიაში. მიუხედავად ამისა, გუარამი არ იქნა კორონირებული როგორც მეფე, მაგრამ აღიარებულ იქნა ხელმძღვანელ ერისმთავრად და მიენიჭა კურაპალატის აღმოსავლეთ რომაული ტიტული. 591 წლის ბიზანტიურ-სასანიდური ხელშეკრულების მიხედვით დასტურდება შეთანხმება, მაგრამ იბერია, როგორც თბილისის ნაწილი დარჩა დაყოფილი რომაული და სასანიდური დომინირების ქვეშ.^[1]

ამგვარად, საერისმთავროს ჩამოყალიბებამ გამოიწვია დინასტიური აღზევება იბერიაში და წარმოადგენდა კომპრომისულ გამოსავალს კავკასიის კონტროლისთვის, ბიზანტიურ-სასანიდური დაპირისპირების პირობებში. ქართლის ერისმთავრები, როგორც მთავარი ადგილობრივი პოლიტიკური ხელისუფლება, უნდა ყოფილიყვნენ დამტკიცებული და სანქცირებული კონსტანტინეპოლის კარის მხრიდან. ქართულ წყაროებში ისინი იწოდებიან სხვადასხვანაირად: ერისთავთ მთავარი, ერისმთავარი, ერისთავთერისთავი ან უბრალოდ ერისთავი. მრავალი მათგანი დამატებით იყო დაჯილდოებული სხვადასხვა რომაულ/ბიზანტიური ტიტულით. მაგალითად, თოთხმეტი ხელმძღვანელი ერისმთავრიდან რვა ფლობდა კურაპალატის ტიტულს, ერთ-ერთს ყველაზე უმაღლესს აღმოსავლეთ იმპერიაში.^[2] თუმცა, შუასაუკუნეების ქართული ქრონიკები ნათლად გვაჩვენებენ, რომ ეს ერისთავები, მიუხედავად დიდებულების მხრიდან ლოიალობისა, შეზღუდული უფლებებით სარგებლობდნენ, რამდენადაც „მათ არ შეეძლოთ განედევნათ ქართლის ერისმთავრები თავიანთი საერისმთავროდან იმიტომ, რომ მათ გააჩნდათ სიგელები დიდი მეფის და იმპერატორისგან, მათი ერისმთავრობის დამადასტურებელი“.^[1]

ქართლის საერისმთავროსთვის თავისი მფარველობის შეთავაზებით, ბიზანტიის იმპერატორები ცდილობდნენ შეეზღუდათ სასანიდური, და შემდეგ ისლამური გავლენა კავკასიაში, მაგრამ ქართლის ერისმთავრები არ იყვნენ მუდამ თანმიმდევრული მათი პრო-ბიზანტიური ხაზის და პოლიტიკური მოსაზრებების მიზანშეწონილობიდან გამომდინარე ხანდახან ცნობდნენ მოწინააღმდეგე რეგიონული იმპერიების პროტექტორატს.^[3]

გუარამის მემკვიდრე, მეორე ხელმძღვანელი ერისმთავარი სტეფანოზ I, თავისი პოლიტიკით რეორიენტირებულ იქნა სპარსეთზე, დაყოფილი ქართლის შეერთების სურვილით, მაგრამ მას ეს სიცოცხლის ფასად დაუჯდა, როდესაც ბიზანტიის იმპერატორი ჰერაკლე თავს დაესხა თბილისს 626 წელს.^[4] ჰერაკლემ უფლებებში აღადგინა უფრო პრო-ბიზანტიური ხოსროიდების სახლი, რომელიც, მიუხედავად ამისა, იძულებულ იქნა ეღიარებინა ომაიანთა ხალიფას სუზერენიტეტი 640-ან წლებში, მაგრამ წარუმატებლად აღდგა არაბული ჰეგემონიის წინააღმდეგ 680-ან წლებში. ქართლის საერისმთავროზე უფლებების ჩამორთმევის შემდეგ, ხოსროიდები გადაიხვეწნენ თავის სამფლობელოში, კახეთში, სანამ საგვარეულო არსებობას შეწყვეტდა IX საუკუნის დასაწყისში. გუარამიდები დაბრუნდნენ ხელისუფლებაში და შეეჯახნენ რთულ ამოცანას მანევრირებული (ლავირებული) ყოფილიყვნენ ბიზანტიელებსა და არაბებს შორის. არაბები, პირველ რიგში, შეშფოთებულნი ქალაქების და სავაჭრო გზების კონტროლის შენარჩუნებით, წაართვეს მას თბილისი, სადაც 730-ან წლებში დანიშნულ იქნა მუსლიმი ამირა. იბერიული დინასტია იმყოფებოდა უფლისციხეში, საიდანაც ახორციელებდა მხოლოდ შეზღუდულ ძალაუფლებას ადგილობრივ ქართველ საბატონოებზე, რომლებიც, გამაგრებულნი თავიანთ მთის ციხესიმაგრეებში, შეინარჩუნეს გარკვეული ხარისხის თავისუფლება არაბებისგან.^[5] გუარამიდები მცირე ხნით შეცვალა ნერსიანიდებმა 748 და 779/80 წლებს შორის, და 786 წლისთვის საბოლოოდ შეწყვიტეს არსებობა. ამ წელს მოხდა აჯანყებული ქართველი დიდებულების სისხლიანი დევნა, ორგანიზებული კავკასიის არაბი მეფისნაცვლის (ვალი), ხუზაიმა იბნ ჰაზიმ ატ-ტამიმის (786-787, 803-806) მიერ^[6]

გუარამიდების გაუჩინარებამ და ხოსროიდების თითქმის სრულმა გაქრობამ, მათ ენერგიულ ნათესავებს ბაგრატიონთა საგვარეულოდან საშუალება მისცა აშოტ I-ის (786/813–830) სახით, დაეტოვებინათ თავიანთი მემკვიდრეობა ქართლის ზოგიერთ ნაწილში. ბიზანტიის მფარველობამიღებული ბაგრატიონები, თავიანთ სამფლობელოში, ტაო-კლარჯეთის რეგიონში, ხელმძღვანელობდნენ კულტურულ აღორძინებას და ტერიტორიულ ექსპანსიონიზმს. ^[7] 888 წელს ბაგრატიონი ადარნასე IV, გამარჯვებული გრძელ დინასტიურ ბრძოლაში, შეძლო აღედგინა ქართული სამეფო ხელისუფლება, მიიღო რა საქართველოს მეფის ტიტული.^[8]

ქართლის ხელმძღვანელი ერისმთავრები

სახელი	ერისმთავრობის წლები	დინასტია	შენიშვნები
I. გუარამ I	588–~590	გუარამიანი	ქართლის და ხოლარძენე-ჯავახეთის ერისმთავარი; კუროპალატი.
II. სტეფანოზ I	~590–627	გუარამიანი	ქართლის და ხოლარძენე-ჯავახეთის ერისმთავარი.
III. ადარნასე I	627–637/642	ხოსროიანი	ქართლის და კახეთის ერისმთავარი (580–637/42); პატრიციელი.
IV. სტეფანოზ II	637/642–~650	ხოსროიანი	ქართლის და კახეთის ერისმთავარი; პატრიციელი.
V. ნერსე I (ადარნასე II)	~650–684	ხოსროიანი	ქართლის და კახეთის ერისმთავარი; პატრიციელი X კამსაკარანის სახლის პრინცესა.
VI. გუარამ II	684–~693	გუარამიანი	ქართლის და ხოლარძენე-ჯავახეთის ერისმთავარი (627–~693); კუროპალატი.
VII. გუარამ III	~693–~748	გუარამიანი	ქართლის და ხოლარძენე-ჯავახეთის ერისმთავარი; კუროპალატი.
VIII. ადარნასე III	~748–~760	ნერსიანი	შიდა ქართლის ერისთავი; კუროპალატი.
IX. ნერსე II	~760–772, 775–779/780	ნერსიანი	ქართლის ერისმთავარი.
X. სტეფანოზ III	779/780–786	გუარამიანი	ქართლის და ხოლარძენე-ჯავახეთის ერისმთავარი.
ქართლის საერისმთავრო აბასიანთა სახალიფომ დაიკავა 786 წელს აბასიანთა სახალიფომ გააუქმა ქართლის საერისმთავრო და მოახდინა კავკასიის ანექსია. მხოლოდ 813 წელს, ბიზანტიის ხელშეწყობით, აღდგენილ იქნა ქართლის საერისმთავრო და კურაპალატის უმაღლესი ტიტული ხელახლა მიენიჭათ ერისმთავრებს.
XI. აშოტ I დიდი	813–830	ბაგრატიონი	ტაო-კლარჯეთის ერისთავი (786-830); ქართლის და ხოლარძენე-ჯავახეთის ერისმთავარი (807-830); კუროპალატი.
XII. ბაგრატ I	842/843–876	ბაგრატიონი	კუროპალატი
XIII. დავით I	876–881	ბაგრატიონი	კუროპალატი
XIV. გურგენ I (IV)	881–888	ბაგრატიონი	კუროპალატი

ეს მმართველები მეფობდნენ როგორც ტიტულიანი ქართველთა მეფეები:

სახელი	მეფობის წლები	დინასტია	შენიშვნები
1. ადარნასე IV (II)	888–923	ბაგრატიონი	კუროპალატი (891-923)
2. დავით II	923–937	ბაგრატიონი	მაგისტროსი
3. სუმბატ I	937–958	ბაგრატიონი	კუროპალატი
4. ბაგრატ II	958–994	ბაგრატიონი
5. გურგენ II	994–1008	ბაგრატიონი	მაგისტროსი
6. ბაგრატ III	1008–1014	ბაგრატიონი	კუროპალატი^[9]. ქართული სახელმწიფოს გაერთიანება.

გენეალოგია

ლიტერატურა

Cyril Toumanoff (1963), Studies in Christian Caucasian History. Georgetown University Press.
Ronald Grigor Suny (1994), The Making of the Georgian Nation: 2nd edition. Indiana University Press, ISBN 0-253-20915-3.

სქოლიო

↑ ^1.0 ^1.1 ^1.2 ^1.3 Suny, p. 25.
↑ Toumanoff, p. 388.
↑ Rapp, Stephen H., "Sumbat Davitis-dze and the Vocabulary of Political Authority in the Era of Georgian Unification", Journal of the American Oriental Society, 120.4 (October–December 2000), pp. 570-576.
↑ Suny, p. 26.
↑ Suny, p. 29.
↑ Suny, p. 28.
↑ ექსპანსიონიზმი. უცხო სიტყვათა ლექსიკონი, საქართველოს პარლამენტის ეროვნული ბიბლიოთეკა.
↑ Suny, pp. 29-30.
↑ Iberia between Chrosroid and Bagratid Rule by Cyril Toumanoff. This study appears as part IV of Toumanoff's Studies in Christian Caucasian History (Georgetown, 1963), pp. 357-434.

[Suny,_p._25-1] 1.0 ^1.1 ^1.2 ^1.3 Suny, p. 25.

[2] Toumanoff, p. 388.

[3] Rapp, Stephen H., "Sumbat Davitis-dze and the Vocabulary of Political Authority in the Era of Georgian Unification", Journal of the American Oriental Society, 120.4 (October–December 2000), pp. 570-576.

[4] Suny, p. 26.

[5] Suny, p. 29.

[6] Suny, p. 28.

[7] ექსპანსიონიზმი. უცხო სიტყვათა ლექსიკონი, საქართველოს პარლამენტის ეროვნული ბიბლიოთეკა.

[8] Suny, pp. 29-30.

[9] Iberia between Chrosroid and Bagratid Rule by Cyril Toumanoff. This study appears as part IV of Toumanoff's Studies in Christian Caucasian History (Georgetown, 1963), pp. 357-434.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]