ვიკიპედია

ანისი

შუა საუკუნეების დანგრეული ქალაქი

ანისი (სომხ. Անի, თურქ. Ani, ლათ. Abnicum[1][2]) — შუა საუკუნეების დანგრეული ქალაქი. მდებარეობს თურქეთის პროვინცია ყარსში, სომხეთის საზღვრის მახლობლად.

ანისი*
იუნესკოს მსოფლიო
მემკვიდრეობის ძეგლი
ქალაქ ანისის ნანგრევები
ქვეყანა თურქეთის დროშა თურქეთი
ტიპი კულტურული
კრიტერიუმები ii, iii, iv
სია [1]
რეგიონი** ევროპა და ჩრდილოეთ ამერიკა
კოორდინატები 40°30′27″ ჩ. გ. 43°34′22″ ა. გ. / 40.50750° ჩ. გ. 43.57278° ა. გ. / 40.50750; 43.57278
გაწევრიანების ისტორია
გაწევრიანება 2016  (40-ე სესია)
ნომერი 1518
* იხ. ინგლ. სახელი UNESCO-ს სიაში.
** იუნესკოს მიერ კლასიფიცირებული რეგიონი.
იუნესკოს დროშა მსოფლიო მემკვიდრეობა UNESCO, ობიექტი № 1518
ინგლ. • რუს. • ფრ.

961-1045 წლებში იყო სომხური ანისის სამეფოს დედაქალაქი. აღნიშნული სახელმწიფო მოიცავდა თანამედროვე სომხეთის უდიდეს და აღმოსავლეთ თურქეთის გარკვეულ ტერიტორიას. ქალაქი გაშენებული იყო მდინარე ახურიანის ხეობაში მდებარე სამკუთხედის ფორმის მაღლობზე, რომელიც უზრუნველყოფდა მის ბუნებრივ დაცვას. ანისს უწოდებენ 1001 ეკლესიის ქალაქს[3], მასზე გადიოდა რამდენიმე სავაჭრო გზა. ანისის შენობები, სასახლეები და ციხესიმაგრეები გამოირჩეოდა მხატვრული და ტექნიკური ღირებულებებით[4][5].

თავისი განვითარების უმაღლეს ეტაპზე ქალაქში ცხოვრობდა 100 000-ზე მეტი ადამიანი და მეტოქეობას უწევდა კონსტანტინოპოლს, ბაღდადს და დამასკოს[6]. ქალაქი ანისი 1319 წლის მიწისძვრის შედეგად განადგურდა[7].

ისტორია

რედაქტირება

ეტიმოლოგია

რედაქტირება

სომეხი ისტორიკოსები, კერძოდ, ეღიშე და ლაზარ ფარპეცი, ქალაქს პირველად მოიხსენიებენ V საუკუნეში[6]. ისინი მას აღწერენ როგორც კამსარაკანის მიუდგომელ ციხესიმაგრეს. ქალაქმა სახელწოდება მიიღო ციხესიმაგრისა და წარმართული დასახლების ანი-კამაჰისაგან, რომელიც მდებარეობდა კარინის რეგიონ დარანაგში[6]. გარკვეული პერიოდი ანისი ცნობილი იყო ხნამქის (სომხ. Խնամք) სახელწოდებით. ისტორიკოსებს შორის არ არსებობს კონსენსუსი იმის შესახებ, თუ რატომ ეწოდება ქალაქს ეს სახელი. გერმანელი ლინგვისტი, სომხური ენის მცოდნე ჰაინრიხ ჰიუბშმანი, ვარაუდობს, რომ სიტყვა შეიძლება მომდინარეობდეს სომხური სიტყვიდან „ხნამელი“ (სომხ. խնամել) – „ზრუნვა“[6].

ანისის სამეფოს დედაქალაქი

რედაქტირება
  მთავარი სტატია: ანისის სამეფო.

IX საუკუნის დასაწყისში კამსარაკანების ტერიტორია არშარუნიქში და შირაქში, რომელიც მოიცავდა ანისსაც, გადავიდა ბაგრატუნების დინასტიის მფლობელობაში[8]. მათი სიუზერენი აშოტ IV (806-827 წწ.) ხალიფატისაგან 804 წელს იღებს სომხეთის იშხანაც-იშხანის (ერისთავთერისთავის) ტიტულს[9]. ბაგრატუნების პირველი დედაქალაქი ხდება ბაგარანი, რომელიც მდებარეობდა ანისიდან სამხრეთით 40 კილომეტრში, შემდეგი დედაქალაქია შირაკავანი (მდებარეობს ანისიდან სამხრეთით 25 კმ.). 929 წელს დედაქალაქი ხდება ყარსი. 961 წელს აშოტ III-ს დედაქალაქი გადააქვს ანისში[10]. ქალაქი განსაკუთრებით სმბატ II-ის (977-989 წწ.) მეფობის პერიოდში გაძლიერდა. 992 წელს დვინიდან აქ გადმოიტანეს საკათალიკოსო ცენტრი. X საუკუნეში ქალაქში ცხოვრობდა 50-დან 100 ათასამდე ადამიანი[11].

ანისმა განვითარების პიკს მიაღწია გაგიკ I-ის (989-1020 წწ.) მმართველობის პერიოდში. მისი გარდაცვალების შემდეგ დაიწყო ბრძოლა ტახტისათვის მის ორ მემკვიდრეს შორის, გამარჯვებული გახდა უფროსი ოვანეს-სმბატი (1020–1041 წწ.), რომლის მმართველობაშიც გადავიდა ქალაქი ანისი. ბიზანტიის იმპერიის თავდასხმის შიშით ოვანეს-სმბატმა თავის მემკვიდრედ გამოაცხადა ბიზანტიის იმპერატორი ბასილი II. 1022 წლის იანვარში ბიზანტიაში გაემგზავრა კათალიკოსი პეტროს I, რომელმაც ბასილი II-ს გადასცა წერილი, რომლის მიხედვითც ოვანეს-სუმბატი იმპერატორს სთხოვდა დაეკავებინა ანისის ტახტი მისი გარდაცვალების შემდეგ[12]. ოვანეს-სუმბატი გარდაიცვალა 1041 წელს, ბასილი II-ის მემკვიდრემ მიხეილ IV-მ, თავისი ხელისუფლება დაამყარა ანისზე. ანისის ახალი მეფე გაგიკ II (1041–1045 წწ.) ეწინააღმდეგებოდა ბიზანტიელებს, ისინი შეეცადნენ ქალაქის ხელში ჩაგდებას, მაგრამ წარუმატებლად. 1045 წელს პრობიზანტიური მოქალაქეების წაქეზებით ანისი ჩაბარდა ბიზანტიას და მისი მმართველი გახდა ბერძენი გუბარნატორი[6].

კულტურულ-ეკონომიკური ცენტრი

რედაქტირება
 
ქალაქის გეგმა

ანისი თავიდანვე მდებარეობდა სავაჭრო გზაზე და გახდა მთავარი სავაჭრო კვანძი. ქალაქის მთავარი სავაჭრო პარტნიორები იყვნენ ბიზანტია და სპარსეთის იმპერია, არაბები და ცენტრალური აზიისა და რუსეთის წვრილ-წვრილი ერები[6].

დაცემა

რედაქტირება

ანისი განიცდიდა ბიზანტიელების თავდასხმას და გაძარცვეს თურქ-სელჩუკებმა.

1064 წელს ანისს თავს დაესხა თურქ-სელჩუკების სულთანი ალფ-არსლანი და 25-დღიანი ალყის შემდეგ აიღო ქალაქი. 1072 წელს სელჩუკებმა ანისი ქურთული წარმოშობის შედადიანების დინასტიას მიჰყიდეს. შედადიანები თავდაპირველად მშვიდობიან პოლიტიკას აწარმოებდნენ ანისის მიმართ, მაგრამ მას შემდეგ რაც შეუწყნარებლობა გამოიჩინეს ადგილობრივების მიმართ დახმარების თხოვნით მიმართეს საქართველოს მეფეს დავით აღმაშენებელს, რომელმაც აიღო კიდეც ქალაქი 1124 წელს და გაათავისუფლა შედადიანებისაგან. ანისის ქართველებმა კვლავ გაათავისუფლეს 1161 და 1174 წლებში, თუმცა მას ისევ შედადიანები იბრუნებდნენ. 1199 წელს ქართველთა მეფე თამარის ჯარმა აიღო ანისი, შედადიანები გააძევა და მის მმართველებად დანიშნა ზაქარია და ივანე მხარგრძელები.

ანისის ძეგლები

რედაქტირება

ანისში ყველა ნაგებობა აგებულია ადგილობრივი ვულკანური ბაზალტის ქვის გამოყენებით. იგი ადვილად იკვეთება და გამოირჩევა მრავალფეროვანი მკვეთრი ფერებით. ანისში დღემდე შემორჩენილი ყველაზე მნიშვნელოვანი ძეგლები ასეთია.

ანისის საკათედრო ტაძარი

რედაქტირება
  მთავარი სტატია: ანისის საკათედრო ტაძარი.
 
ანისის საკათედრო ტაძარი

ასევე ცნობილია სურფ ასტვაწაწინის სახელით, ანუ ანისის ღვთისმშობლის ეკლესია. აგებულია 989-1001 წლებში ბაგრატუნების კარის არქიტექტორ თრდატის პროექტის მიხედვით და თითქმის ნახევარი საუკუნის განმავლობაში იყო კათოლიკოსის, სომხური სამოციქულო ეკლესიის მეთაურის ადგილსამყოფელი. ამჟამად ტაძარი ნაწილობრივ დანგრეულია.

ტაძარი რომელიც აგებულია ანისის აღმოსავლეთ ნაწილში, ქალაქის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ღირსშესანიშნაობა იყო. მისი მშენებლობა დაიწყო 989 წელს ჯერ კიდევ სმბატ II-ის სიცოცხლეში და დასრულდა 1001 წელს გაგიკ I-ის მეუღლის კატრანიდე II-ის მიერ.

1064 წელს, სელჩუკების მიერ ანისის დაპყრობის შემდეგ, ტაძარი მეჩეთად გადაკეთდა. მოგვიანებით იგი კვლავ დაუბრუნდა სომხურ ეკლესიას. საბოლოოდ მას ზიანი მიაყენა 1319 წლის მიწისძვრამ, როდესაც მისი კონუსური გუმბათი ჩამოინგრა. ამის შემდეგ, ანისი თანდათან მიატოვეს და ეკლესია აღარ მოქმედებდა. ეკლესიის ჩრდილო-დასავლეთი კუთხე ძლიერ დაზიანდა 1988 წლის სპიტაკის მიწისძვრის შედეგად[13].

წმინდა სტეფანეს ეკლესია

რედაქტირება
 
ანისის ქართული ეკლესია

ეკლესია იყო დარბაზული ტიპის, ნაგები კარგად ნათალი ქვის კვადრებით. ინტერიერი 3 ნაწილად იყოფა ლილვებითა და თაღნარით. ამჯერად ეკლესია მთლიანად დანგრეულია დარჩენილია მხოლოდ ჩრდილოეთი კედელი. ეკლესია გათხარა და მოგვიანებით გამოაქვეყნა ნიკო მარმა. სამხრეთ კედლის ნანგრევებში მან 1912 წელს აღმოაჩინა ვრცელი წარწერა, რომელიც ახლა დაკარგულია. 30 სტრიქონიანი წარწერა ეკუთვნოდა ეპიფანე მცხეთის კათალიკოსს. წარწერა 1218 წლით თარიღდება და ამის გამო ეკლესიის მშენებლობის პერიოდადაც XIII საუკუნე იყო მიჩნეული. თუმცა ეს წარწერა არ შეიცავს მშენებლობის შესახებ არანაირ ცნობას და დამათარიღებლად ვერ გამოდგება. ზოგიერთი ისტორიკოსის მოსაზრებით ეკლესია XI საუკუნის მეორე ნახევარში უნდა აეგოთ. ეკლესიის ჩრდილოეთ კედელზე, თაღებს ქვეშ ორი ფიგურული კომპოზიციაა, ქვაში ნაქანდაკევი, ელისაბედის და მარიამის შეხვედრა და ხარება, თეთრი საღებავით მიწერილი აქვს ასომთვრულად განმარტებითი წარწერები. ასომთავრული მინაწერები ეკლესის გარე ფასადზეც არის[14].

გრიგოლ განმანათლებლის (ტიგრან ჰონენცის) ეკლესია

რედაქტირება
 
ტიგრან ჰონენცის ეკლესია

ეთნიკურად სომეხის, ქალკედონელი (მართლმადიდებელი სომეხი) ტიგრან ჰონენცის მიერ აგებული ქართული ეკლესია ანისის ტერიტორიაზე. შედიოდა ანისის ქართულ ეპარქიაში. ეკლესიის აღმოსავლეთ კედელზე ამოტვიფრული წარწერის თანახმად, აშენებულია 1215 წელს მდიდარი ვაჭრის, ტიგრან ჰონენცის ფინანსებით[15].

ტაძარი აგებულია გრიგოლ განმანათლებლის სახელზე და მეორე სახელი ეწოდა ამშენებლის სახელის მიხედვით. ეკლესია მდებარეობს ანისის ნაქალაქარის სამხრეთ-აღმოსავლეთ ნაწილში და გადაჰყურებს მდინარე ახურიანის ხეობას. ძეგლი მდებარეობს თურქეთის უკიდურეს აღმოსავლეთში, ყარსის პროვინციაში, სომხეთის საზღვრიდან 120 მეტრში.

ეკლესია მოხატულია და მასზე უამრავი წარწერა გვხვდება. მოხატულობა ქართველი მხატვრების მიერაა შესრულებული. ასევე გვხვდება ქართული წარწერებიც. ტაძრის მშენებლობის პერიოდში ანისი ქართველების კონტროლის ქვეშ იყო, რაც ხსნის ფრესკების ქართულ წარმოშობას.

მაცხოვრის ეკლესია

რედაქტირება

ეკლესიის მშენებლობა დასრულებულია 1035 წლის შემდეგ პერიოდში. მას ჰქონდა უნიკალური კონსტრუქცია: გარედან 19-გვერდიანი, შინაგანად 8-აფსიდიანი, უზარმაზარი ცენტრალური გუმბათი მაღალ ბარაბანზე. იგი ააშენა უფლისწულმა აბლღარიბ ფაჰლავიდმა იმ ჯვრის წმინდა ნაწილების შესანახად, რომელზეც გააკრეს იესო ქრისტე. ეკლესია მეტწილად ხელუხლებელი იყო 1955 წლამდე, მანამ სანამ მთელი აღმოსავლეთი ნახევარი ქარიშხლის დროს არ ჩამოინგრა[16].

აბუგამრენცის წმინდა გრიგოლის ეკლესია

რედაქტირება

ეს პატარა ნაგებობა სავარაუდოდ X საუკუნის ბოლო პერიოდით თარიღდება. იგი ააშენეს როგორც ფაჰლავუნების გვარის კარის ეკლესია. აქვე, ეკლესიის ჩრდილოეთ მხარეს იყო მათი მავზოლეუმი. ეკლესიას აქვს ცენტრალიზებული გეგმა გუმბათით[17].

გაგიკის ეკლესია

რედაქტირება

ასევე ცნობილია გაგიკაშენის სახელით, აშენებულია 1001-1005 წლებს შორის პერიოდში და მიზნად ისახავდა ვაღარშაპატში მდებარე ზვართნოცის ცნობილი ტაძრის მცირე ასლის შექმნას. ტაძრის საფუძველი აღმოაჩინა ნიკო მარმა 1905-1906 წლებში. მანამდე ეკლესიის ადგილზე უზარმაზარი მიწაყრილი იყო. ტაძრის მშენებელი იყო ცნობილი სომეხი არქიტექტორი თრდატი. როგორც ცნობილია ეკლესია აშენებიდან ძალიან მალევე ჩამოინგრა და მის ნანგრევებზე მოგვიანებით ააშენეს სახლები. თრდატის გეგმა ზუსტად მიყვება ზვართნოცის გეგმას.[18]

წმინდა მოციქულების ეკლესია

რედაქტირება

მისი აშენების თარიღი არ არის ცნობილი, მაგრამ მის კედლებზე არსებული წარწერებიდან ყველაზე ადრეულია 1031 წლით დათარიღებული წარწერა. იგი დააარსეს ფაჰლავუნების დინასტიის წევრებმა და გამოიყენებოდა ანის მთავარეპისკოპოსების რეზიდენციად (რომელთა უმეტესობა იმ დინასტიას ეკუთვნოდა). მას აქვს ჩაწერილი ოთკუთხედის სახეობის გეგმა. ეკლესიიდან მხოლოდ ფრაგმენტებია შემორჩენილი, მაგრამ ეკლესიის სამხრეთის მხარეს აშენებული ნართექსი ულამაზესი ქვის ნაკეთობებით, ნაწილობრივ ხელუხლებელია. მინაშენი თარიღდება XIII საუკუნით. ეკლესიის გარშემო არსებობდა არაერთი ნაგებობა, რომლებიც ნიკო მარმა გათხარა 1909 წელს, მაგრამ ამჟამად ისინი განადგურებულია.[19]

მანუჩარის მეჩეთი

რედაქტირება
 
მანუჩარის მეჩეთი

მანუჩარის მეჩეთმა სახელი მიიღო მისი ამშენებლის, შედადიანების დინასტიის (ანისს მართავდნენ 1072 წლის შემდეგ) წარმომადგენლის მანუჩარ იბნ შაბურის მიხედვით. მეჩეთის შემორჩენილი უძველესი ნაწილი მისი ჯერ კიდევ უცვლელი მინარეთია. სალოცავი დარბაზი, რომლის ნახევარი გადარჩა, თარიღდება XII-XIII საუკუნეებით. 1906 წელს მეჩეთი ნაწილობრივ შეკეთდა, რათა მასში განთავსებულიყო საზოგადოებრივი მუზეუმი, რომელშიც ნიკო მარის გათხრების შედეგად ნაპოვნი საგნები განთავსებულიყო. მეჩეთის რესტავრაცია დაიწყო 2020 წელს[20].

ციტადელი

რედაქტირება

ანისის ნაქალაქარის სამხრეთ ნაწილში, გორაზე, მდებარეობდა შიდა ციხე. მას აქვს საკუთარი თავდაცვითი კედლები, რომლებიც თარიღდება იმ პერიოდით, როდესაც კამსარაკანის დინასტია მართავდა ანისს (ახ. წ. VII საუკუნე). ნიკო მარმა ციტადელის ტერიტორია გათხარა 1908-1909 წლებში. მან ანისის ბაგრატუნ მეფეთა სასახლის ნანგრევები გამოავლინა, რომლებსაც ციტადელის უმაღლესი ნაწილი ეკავათ. ასევე ციხესიმაგრის შიგნით ჩანს სამი ეკლესიის ნანგრევი და კიდევ რამდენიმე დაუდგენელი ნაგებობის კვალი. ერთ-ერთი ეკლესია, „სასახლის ეკლესია“ ანისის ყველაზე ძველი შემორჩენილი ეკლესიაა, რომელიც თარიღდება VI ან VII საუკუნეებით. ნიკო მარმა ამ ეკლესიის სასწრაფო აღდგენა დაიწყო, თუმცა ამჟამად ეკლესია დანგრეულია, სავარაუდოდ 1966 წლის მიწისძვრის შედეგად.[21]

გალავანი

რედაქტირება

ანიის იცავდა კედლების მთელი წყება. ყველაზე ძლიერი თავდაცვა იყო ქალაქის ჩრდილოეთ მხარეს, ეს ნაქალაქარის ერთადერთი ნაწილია, რომელიც არ არის დაცული მდინარეებით ან ხევებით. ამ ადგილზე ქალაქი დაცული იყო კედლების ორმაგი ხაზით, გაცილებით მაღალი შიდა კედლით, რომელშიც ჩართულია მრავალი დიდი და მცირე მანძილით დაშორებული ნახევარწრიული კოშკები. მემატიანეები კედლის აგებას ანისის მეფე სმბატ II-ს (977–989 წწ.) მიაწერენ. მოგვიანებით, მომდევნო მმართველებმა გაამყარეს სმბატის მიერ აგებული კედლები უფრო მეტი კოშკის დამატებით. XII-XIII საუკუნეების სომხური წარწერები გვიჩვენებს, რომ ამ ახალი კოშკების აგების საფასურის ნაწილი კერძო პირებმა გადაიხადეს. ჩრდილოეთის კედლებს ჰქონდა სამი კარიბჭე, რომლებიც ცნობილია როგორც ლომის კარიბჭე, ყარსის კარიბჭე და დვინის კარიბჭე[22].

სხვა ძეგლები

რედაქტირება

ანისში კიდევ მრავალი სხვა მცირე ძეგლია. მათ შორისაა ქალწულთა სამლოცველოს სახელით ცნობილი მონასტერი; ეკლესია, რომელსაც იყენებდნენ ქალკედონელი სომხები; მდინარე ახურიანზე ერთი თაღოვანი ხიდის ნაშთები; მრავალი ზეთის საწნეხისა და რამდენიმე აბანოს ნანგრევები; მეორე მეჩეთის ნაშთები ჩამონგრეული მინარეთით; სასახლე, რომელიც სავარაუდოდ XIII საუკუნით თარიღდება; რამდენიმე სხვა სასახლისა და მცირე საცხოვრებლის საფუძველი; რამდენიმე ქუჩა ცოტა ხნის წინ გათხრილი ნაშთებით და ა. შ.

რესურსები ინტერნეტში

რედაქტირება

სქოლიო

რედაქტირება
  1. ↑ ANI. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2011-08-27. ციტირების თარიღი: 2011-10-29.
  2. ↑ Виртуальный Ани (англ., тур.). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2011-08-27. ციტირების თარიღი: 2011-10-29.
  3. ↑ Hakobyan, Tadevos Kh. (1980). Անիի Պատմություն, Հնագույն Ժամանակներից մինչև 1045 թ. [The History of Ani, from Ancient Times Until 1045], vol. I. Yerevan: Yerevan State University Press, pp. 214–217.
  4. ↑ Sim, Steven. VirtualANI – Dedicated to the Deserted Medieval Armenian City of Ani. VirtualANI. დაარქივებულია ორიგინალიდან — იანვარი 20, 2007. ციტირების თარიღი: January 22, 2007.
  5. ↑ „Ani, a Disputed City Haunted by History“. The Economist. June 15, 2006. დაარქივებულია ორიგინალიდან — დეკემბერი 4, 2007. ციტირების თარიღი: January 22, 2007.
  6. ↑ 6.0 6.1 6.2 6.3 6.4 6.5 Кафадарян Каро Григорьевич. «Անի» [Ани] — სომხური საბჭოთა ენციკლოპედია, стр. 407—412
  7. ↑ Adalian, Rouben Paul (2010). Historical Dictionary of Armenia. Lanham, Maryland: Scarecrow Press, გვ. 83. ISBN 978-0-8108-7450-3. 
  8. ↑ Whittow, Mark (1996). The Making of Byzantium, 600–1025. Berkeley: University of California Press, გვ. 213–214. ISBN 978-0-520-20497-3. 
  9. ↑ Garsoian, Nina. «The Arab Invasions and the Rise of the Bagratuni (649—684)» in The Armenian People from Ancient to Modern Times, Volume I, The Dynastic Periods: From Antiquity to the Fourteenth Century. Ованнисян, Ричард (Ed.) New York: Palgrave Macmillan, 1997, p. 146. ISBN 978-0-312-10169-5
  10. ↑ Capitals of Armenia: Ani
  11. ↑ Redgate, Anne Elizabeth. The Armenians, 2000, p. 210.
  12. ↑ Whittow. Making of Byzantium, p. 383.
  13. ↑ Sim, Steven. The cathedral of Ani. VirtualANI. ციტირების თარიღი: January 23, 2007
  14. ↑ Sim, Steven. THE GEORGIAN CHURCH. VirtualANI. ციტირების თარიღი: February 15, 2012.
  15. ↑ Sim, Steven. The church of St. Gregory of Tigran Honents. VirtualANI. ციტირების თარიღი: January 23, 2007
  16. ↑ Sim, Steven. The church of the Redeemer. VirtualANI. ციტირების თარიღი: January 23, 2007
  17. ↑ Sim, Steven. The church of St. Gregory of the Abughamir family. VirtualANI. ციტირების თარიღი: January 23, 2007
  18. ↑ Sim, Steven. King Gagik's church of St. Gregory. VirtualANI. ციტირების თარიღი: January 23, 2007
  19. ↑ Sim, Steven. Church of the Holy Apostles. VirtualANI. ციტირების თარიღი: January 23, 2007
  20. ↑ Sim, Steven. The mosque of Minuchihr. VirtualANI. ციტირების თარიღი: January 23, 2007
  21. ↑ Sim, Steven. The citadel of Ani. VirtualANI. ციტირების თარიღი: January 23, 2007
  22. ↑ Sim, Steven. The city walls of Ani. VirtualANI. ციტირების თარიღი: January 23, 2007
 
ვიკისაწყობში არის გვერდი თემაზე:
მოძიებულია „https://ka.wikipedia.org/w/index.php?title=ანისი&oldid=4715714“-დან