ვიკიპედია

დავით IV აღმაშენებელი

საქართველოს მეფე
(გადამისამართდა გვერდიდან დავით აღმაშენებელი)
სხვა მნიშვნელობებისთვის იხილეთ დავით აღმაშენებელი (მრავალმნიშვნელოვანი).

დავით IV აღმაშენებელი (დ. 1073,[3] ქუთაისი — გ. 24 იანვარი, 1125[4][5]) — საქართველოს მეფე 1089-1125 წლებში, გიორგი II-ის ძე, დიდი სახელმწიფო მოღვაწე და ძლევამოსილი მხედართმთავარი, რომელსაც განსაკუთრებული ადგილი უკავია საქართველოს ისტორიაში.

დავით IV აღმაშენებელი

დავით აღმაშენებელი ბიზანტიურ სამოსელში, ხელში საკუთარი ანდერძითა და ტაძრის მაკეტით, გელათის მონასტრის XVI საუკუნის ფრესკა.
საქართველოს მეფე
მმართ. დასაწყისი: 1089[1]
მმართ. დასასრული: 1125[1]
წინამორბედი: გიორგი II
მემკვიდრე: დემეტრე I
სხვა წოდებები: „მეფე აფხაზთა, ქართველთა, რანთა და კახთა, სომეხთა, შარვანშა და შაჰანშა“[2]
პირადი ცხოვრება
დაბ. თარიღი: 1073[3]
დაბ. ადგილი: ქუთაისი
გარდ. თარიღი: 24 იანვარი, 1125[4][5]
მეუღლე: 1. უცნობი სომეხი ქალი
2. გურანდუხტი
შვილები: დემეტრე I
თამარი
კატაი
ვახტანგი
თამარ მრწემი
დინასტია: ბაგრატიონები
მამა: გიორგი II
დედა: ელენე
ხელმოწერა:

დავით IV ტახტზე 1089 წელს 16 წლის ასაკში ავიდა. მამამისი, გიორგი II, შექმნილი პოლიტიკური მდგომარეობიდან გამომდინარე, იძულებული გახდა შვილის სასარგებლოდ ტახტზე უარი ეთქვა. დავითს ძალიან მძიმე მემკვიდრეობა ერგო: ქვეყანა დარბეული იყო მტრის შემოსევებისაგან, თურქ-სელჩუკთა მომთაბარე ტომები სახლდებოდნენ დაპყრობილ ტერიტორიებზე და ქართველ ხალხს ფიზიკური განადგურების საფრთხეს უქმნიდნენ, დიდგვაროვანი ფეოდალები მეფეს ხშირად არ ემორჩილებოდნენ, საქართველოს მეფის ხელისუფლება ლიხის ქედის აღმოსავლეთით არ ვრცელდებოდა.[6]

დავით აღმაშენებელმა ოცდათექვსმეტწლიანი მმართველობის განმავლობაში ჩაატარა სიღრმისეული რეფორმები, რომლებმაც საბოლოოდ დაასრულეს ფეოდალური საქართველოს გაერთიანების პროცესი, მან ქვეყნიდან სელჩუკი დამპყრობლები განდევნა, საქართველო რეგიონის უძლიერეს სახელმწიფოდ აქცია და მემკვიდრეებისათვის გადააბარა ქვეყანა, რომელიც გადაჭიმული იყო „ნიკოფსითგან დარუბანდისა საზღურადმდე და ოვსეთიდგან სოერად და არეგაწადმდე“. განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი იყო დავით აღმაშენებლის ეკონომიკური და საეკლესიო რეფორმები, რომლებიც საქართველოს გაძლიერების მთავარი საყრდენი გახდა. მის სახელს უკავშირდება რუის-ურბნისის საეკლესიო კრება, რომელმაც აღმოფხვრა ის დარღვევები, რასაც ქართულ ეკლესიაში ჰქონდა ადგილი.

დავით IV-ის საგარეო პოლიტიკა უაღრესად აქტიური იყო და ფეოდალური საქართველოს პროგრესის პოლიტიკური, ეკონომიკური და კულტურული წინსვლის საქმეს ემსახურებოდა. დავითის დროის საქართველოს ფართო მასშტაბის პოლიტიკური და კულტურული ურთიერთობა ჰქონდა ჩრდილო კავკასიისა (ოსები, ყივჩაყები, დაღესტნის ხალხები) და სხვა ხალხებთან, ძველ რუსეთთან, სომხეთთან, შირვანთან, ბიზანტიასა და ჯვაროსნებთან. დავითის მეფობის დროს საქართველომ ჯვაროსანთათვის განსაკუთრებული მნიშვნელობა შეიძინა: პირადად დავით აღმაშენებელი და მისი დროის საქართველო კასპიის კარის დამცველად და თურქ-სელჩუკთა წინააღმდეგ ბრძოლაში ჯვაროსანთა „წინაბურჯად“ მოიხსენიებოდა. დიდგორის ბრძოლის დროს დავით აღმაშენებლის ლაშქარში ჯვაროსნების („ფრანგების“) ყოფნა ასევე მიგვანიშნებს საქართველოს აქტიურ კონტაქტებზე ევროპის ქვეყნებთან და იმაზე, რომ საქართველო ევროპული სივრცის ნაწილი იყო.

პიროვნული ღირსებებისა და ქვეყნისა და ერის წინაშე უდიდესი დამსახურებისათვის, ქართულმა მართლმადიდებელმა ეკლესიამ დავით აღმაშენებელი წმინდანად შერაცხა და მისი ხსენების დღედ 26 იანვარი (ახ. სტ. 8 თებ.) დააწესა.[7]

რიგითობა და ზედწოდება

ზოგიერთ ავტორთან (თედო ჟორდანია, ივანე ჯავახიშვილი, ე. პახომოვი და სხვ.) აღმაშენებელი დავით II-დაა მოხსენიებული. ეს რამდენადმე პირობითია. საერთოდ, ერთიანი საქართველოს მეფე დავითებს შორის, აღმაშენებელი დავით I-ია. როცა ზოგი ისტორიკოსი მას დავით II-დ მოიხსენიებს, ამ შემთხვევაში ათვლა დავით კურაპალატიდან იწყება ე. ი. დავით კურაპალატი (978-1001 წწ.) დავით I-ა და შესაბამისად, დავით აღმაშენებელი — დავით II.[8]

ქართულ ისტორიოგრაფიაში დავით აღმაშენებლის რიგით ნომრად დავით IV-ა მიჩნეული და დამკვიდრებული, ეს, როგორც ზემოთაც აღინიშნა, პირობითობაზეა დამყარებული, კერძოდ, დავითის სახელის მატარებელ მეფეთა ნუმერაცია იწყება ტაო-კლარჯეთის ანუ ქართველთა სამეფოს მეფეებიდან, რომლებიც ქართველთა მეფის ტიტულს ატარებდნენ.[8] სხვათა შორის, ამგვარ პრინციპზეა დამყარებული ბაგრატების ათვლა-ნუმერაციაც.

 
დავით აღმაშენებლის გამოსახულება სინის წმინდა ეკატერინეს მონასტრის XII საუკუნის ხატზე.

დავით IV ისტორიაში „აღმაშენებლის“ სახელითაა ცნობილი. ეს ზედსახელი მას გარდაცვალებიდან რამდენიმე საუკუნის შემდეგ უწოდეს. ყოველ შემთხვევაში, XV საუკუნემდე ცნობა, სადაც დავით IV ამ სახელითაა მოხსენიებული, ჩვენამდე მოღწეული არ არის. პირველად „აღმაშენებელი“ გვხვდება 1452 წლის ე. წ. ავშანდაძეების სასისხლო სიგელში, სადაც ნათქვამია, რომ „როდეს აღმაშენებელი გელათს აშენებდა“, გადმოვარდნილა, დამტვრეულა და ავშანდაძეებს უმკურნალიათ მისთვისო.[9][10] ნარატიულ ისტორიულ ლიტერატურაში დავითი „აღმაშენებლის“ ზედწოდებით მოხსენიებულია XVII საუკუნის ქართველი ისტორიკოსის ფარსადან გორგიჯანიძის „საქართველოს ისტორიაში“.[1]

ოფიციალურ ქართულ ისტორიოგრაფიაში დავით IV „აღმაშენებლად“ უფრო გვიან, „ახალი ქართლის ცხოვრებასა“ და ვახუშტი ბატონიშვილის თხზულებაში („აღწერა სამეფოსა საქართველოსა“) იწოდება.[9]

ვახუშტი ბატონიშვილი დავითისათვის ამ ზედსახელის დარქმევას ასე ხსნის:

 
„ხოლო მეფესა დავითს ამისთვის ეწოდა აღმაშენებელი, რამეთუ ოდეს იქმნა მეფედ, იყო ქუეყანა ესე სრულიად ოხერ; ამან განავსნა და აღაშენნა, რომელ არღარა ეტეოდა ამით, რამეთუ იყო მოშიში და მოყუარე ღვთისა, გლახაკთა, ქურივთა და ობოლთა მოწყალე, სნეულთა თვითმსახური, ეკლესიათა ქსენონთა მაშენებელი...[11]“

უფლისწულობა

დავითი, გიორგი II-სა და ელენე დედოფლის ერთადერთი ვაჟი, დაიბადა 1073 წელს სატახტო ქალაქ ქუთაისში. მისი უფლისწულობა ხანმოკლე აღმოჩნდა, რადგან ქვეყანაში შექმნილი პოლიტიკური ვითარების გამო, მამამისი იძულებული შეიქმნა ტახტიდან გადამდგარიყო და თავისი 16 წლის ვაჟი გაემეფებინა. ეს ფაქტი დავითის კარგ განათლებასა და სახელმწიფო საქმეებში გაცნობიერებაზე უნდა მეტყველებდეს.

 
კავკასია დავით IV-ის გამეფებისას.

დავით IV აღმაშენებლის ტახტზე ასვლა აზრთა სხვადასხვაობას იწვევს ქართველ ისტორიკოსებში: ერთი ნაწილი მიიჩნევს, რომ დავითი სახელმწიფო გადატრიალების გზით მოვიდა ხელისუფლებაში, ხოლო მეორე ნაწილი თვლის, რომ არავითარი გადატრიალება 1089 წელს არ მომხდარა და გიორგი II-მ ვაჟი გვერდით ამოიყენა, როგორც თანამეფე. ამ კამათს საფუძვლად დაედო ორი სხვადასხვა წყაროს, „გალობანი სინანულისანი“-სა და შიომღვიმის მონასტრისადმი დავითის ანდერძის თავისებური ინტერპრეტაცია.[12]

დავით აღმაშენებლის მემატიანე ამ მოვლენას ძლიერ ხატოვნად აღწერს:

 
„...ბნელსა უკუნსა შინა იწყო აღმოცისკრებად მზემან ყოველთა მეფობათამან, დიდმან სახელითა და უდიდესმან საქმითა, სახელმოდგამმან დავით ღმრთისა მამისამან, და თჳთ სამეოცდამეათორმეტემან შვილმან ამის დავითისამან, დავით.“

მეფობა

საქართველოს მდგომარეობა დავით აღმაშენებლის გამეფებისას

თურქ-სელჩუკების შემოსევამ არსებითად შეცვალა პოლიტიკური ვითარება კავკასიასა და მახლობელ აღმოსავლეთში. დამარცხებულმა ბიზანტიამ პოლიტიკური სარბიელი სელჩუკებს დაუთმო და ისინიც მტკიცედ დამკვიდრდნენ სამხრეთ კავკასიაში.

მომთაბარე სელჩუკები სრულიად განსხვავდებოდნენ არაბებისა და ბიზანტიელებისაგან, ისინი დაპყრობილ ტერიტორიაზე სახლდებოდნენ და მეურნეობისათვის საჭირო მიწებს იკავებდნენ. სელჩუკების მეჯოგეურ-მომთაბარული მეურნეობა შეუთავსებელი იყო ქართული ფეოდალური მეურნეობისათვის. პრიმიტიული მეურნეობა მკვიდრდებოდა მტკვრის, ალაზნის, ივრისა და არეზის სანაპირო ჭალებზე. მაღალგანვითარებული კულტურები, ბაღ-ვენახები, პურეული და სხვა კულტურები ადგილს უთმობდა საძოვრებს. თურქობა საქართველოს ფეოდალურ მეურნეობას მიწას აცლიდა და მას გადაშენების საფრთხეს უქმნიდა და აფერხებდა საქართველოს და საერთოდ, კავკასიის გაერთიანება-ცენტრალიზაციას.

საქართველო იმდენად დაკნინებული იყო, რომ მისი მეფის უფლებები მხოლოდ დასავლეთ საქართველოზე ვრცელდებოდა, „საზღვარი სამეფოსა მთა მცირე ლიხთა, და სადგომი სამეფო წაღულისთავი“. როცა მეფეს ქართლის ჭალაში ან ნაჭარმაგევს ნადირობა სურდა, წინასწარ აგზავნიდა კაცებს ადგილების დასათვალიერებლად და შემდეგ გადმოდიოდა.[13] დავით IV–ს მემკვიდრეობად ერგო თურქ-სელჩუკებისაგან დარბეული ქვეყანა, დაცარიელებული ქალაქები და სოფლები, მთებში გახიზნული დამშეული მოსახლეობა.

ღონისძიებები ხელისუფლების გაძლიერებისა და ცენტრალიზაციისთვის

დავითმა შემოიკრიბა თავისი ერთგული ქვეშევრდომები, რათა მათი მხარდაჭერით წარმატებით წარემართა ქვეყნის საქმეები. საქართველოს სამეფო კარი თავს უყრიდა ერთგულ მხედართა რაზმებს. სწორედ ერთგული მოლაშქრეებით ესხმოდა თავს სელჩუკებს, ამარცხებდა მათ და ამით მტრის შიშით მთაში გახიზნულ ქართველ მიწის მუშას ბარად ჩამოსვლის საფუძველს უქმნიდა. დავითმა სელჩუკები ქართლიდან თანდათან აჰყარა. ეს წვრილი გამარჯვებები ქართველ ხალხში მტრის გარდუვალი დამარცხების აუცილებლობასა და საკუთარი ძალის რწმენას აღვივებდა. ქვეყანა თანდათან დაუბრუნდა სოფლის მეურნეობის ინტენსიურ წარმოებას, ქალაქები კი აღორძინების გზას დაადგა.[13]

სელჩუკთა ძლიერება თანდათან შესუსტდა სულთან მალიქ-შაჰის სიკვდილის შემდეგ (1092 წლიდან). ეს, თავის მხრივ, საქართველოს პოლიტიკური ძლიერების წისქვილზე ასხამდა წყალს. გარეშე მტრის დასუსტებასთან ერთად აღარც შინაური ურჩი ფეოდალები წარმოადგენდნენ დიდ საფრთხეს.

ბრძოლა კლდეკარის საერისთავოს წინააღმდეგ

დავით აღმაშენებელმა XI საუკუნის ბოლოს მკაცრი ბრძოლა გამოუცხადა დიდგვაროვან ფეოდალებს. დავითის ისტორიკოსი მელიქ-შაჰის სიკვდილსა და ლიპარიტის განდგომას ერთმანეთთან აკავშირებს. მალიქ-შაჰი 1092 წელს გარდაიცვალა, ლიპარიტი კი 1093 წელს განდგა.[13][14]

ბაღვაშები მსხვილი ფეოდალები იყვნენ IX-XIII საუკუნეების საქართველოში, მათი სამფლობელო იყო არგვეთი (ზემო იმერეთში). IX საუკუნის 70-80-იან წლებში ამ გვარის წარმომადგენელი ლიპარიტ I ბაღვაში ეყმო დავით I ქართველთა კურაპალატს, მიიღო მისგან მიწა-წყალი თრიალეთში და შექმნა ძლიერი კლდეკარის საერისთავო. საერისთავოს აღმოსავლეთით (ალგეთისა და სკორეთის ხეობებში) ესაზღვრებოდა თბილისის საამირო, სამხრეთ-აღმოსავლეთითა და სამხრეთით — სამშვილდისა და ზორაკერტის რეგიონები, სამხრეთ-დასავლეთით — ჯავახეთი, დასავლეთით — სამცხე, ხოლო ჩრდილოეთით — ქართლის საერისთავო, რომელსაც კლდეკარის საერისთავოსაგან თრიალეთის ქედი ჰყოფდა.[15][14]

დავითის ისტორიკოსი გადმოგვცემს, რომ ლიპარიტი, რომელსაც ეპყრა თრიალეთი, კლდეკარი და მისი მიმდგომი ქვეყანა, ერთხანს ერთგულებდა დავითს. როგორც ჩანს, იმდენად დიდი იყო მომხდური მტრის განდევნის სურვილი, რომ დიდგვაროვანი ფეოდალები ახალგაზრდა მეფეს ამოუდგნენ მხარში. ლიპარიტთან ერთად ჩვენ ვხედავთ ნიანია კახაბერისძესა და აზნაურებს, რომლებიც თანდათან შემოიკრიბნენ საქართველოს სამეფო კარის გარშემო, მაგრამ როგორც ჩანს ეს მშვიდობიანობა და შეთანხმებული საქმიანობა დიდხანს არ გაგრძელებულა.[16][17]

ლიპარიტის განდგომა ბაღვაშებისა და საქართველოს მეფეთა შორის საუკუნოვანი ბრძოლის გაგრძელებას მოასწავებდა. წინა პერიოდში ეს ბრძოლა გარდამავალი უპირატესობით მიმდინარეობდა. ზოგჯერ საქართველოს მეფეები იძულებულნი იყვნენ დათმობაზე წასულიყვნენ და გარკვეულ კონკრეტულ ვითარებაში კლდეკარის ერისთავების უპირატესობა ნებით თუ უნებლიეთ ეღიარებინათ, მაგრამ დავითი ყველა წინამორბედისაგან არსებითად განსხვავებული მეფე და პიროვნება იყო. იგი შორსმჭვრეტელი პოლიტიკოსი და დასახული მიზნის თანამიმდევრული, ენერგიული გამტარებელი იყო. იგი ვერ დაუშვებდა გაორგულებული ვასალის თავკერძობას. პროგრესის გზაზე დამდგარი სამეფო ხელისუფლების ცენტრალიზაციის მოწინააღმდეგე ქვეყნის გაერთიანება-გაძლიერების მოწინააღმდეგეც იყო, ასეთად მიიჩნია დავითმა ლიპარიტი.[17] მეფემ თავგასული ქვეშევრდომის „ინება გაწურთა“ და შეიპყრო იგი. ლიპარიტმა მოინანია ცოდვა და მეფემაც ამ მონანიების შემდეგ „მომტკიცებული მრავალთა და მტკიცეთა ფიცთა მიერ“ გაათავისუფლა და ყველა მისი უფლება შეუცვლელად ცნო. ლიპარიტის განთავისუფლება 1093 წელსვე უნდა მომხდარიყო. როგორც ჩანს, ლიპარიტმა თავისი ფიცი და პირობა არ შეასრულა და მეფეს კვლავ გაუორგულდა. დავითი დარწმუნდა, რომ ლიპარიტის მორჯულება ისევე არ შეიძლებოდა „რამეთუ კუდი ძაღლისა არა განემართების, არცა კირჩხიბი მართლად ვალს“ და კვლავ შეიპყრო 1094 წელს. 2 წლის განმავლობაში პატიმრობაში ჰყავდა, შემდეგ კი საბერძნეთში გააძევა სადაც გარდაიცვალა კიდეც.[18][17][19]

 
კლდეკარის ციხესიმაგრის ნანგრევები

კლდეკარის საერისთავომ კიდევ რამდენიმე წელი იარსება. მას სათავეში ლიპარიტის ძე რატი ედგა. ვერც რატი ლიპარიტის ძემ გამოიჩინა თავი სიკეთითა და საქართველოს მეფისადმი ერთგულებით. ისიც, მისი წინაპრების მსგავსად, სამეფო ხელისუფლებისა და ერთიანი ქვეყნის წინააღმდეგ იბრძოდა.[18][17] ბუნებრივია, როცა დავითმა კვლავ ორგულობა იხილა ბაღვაშთა გვარიდან მომდინარე მას ისღა დარჩენოდა უკიდურესი ზომისათვის მიემართა. ეს უკიდურესი ზომა საერისთავოს გაუქმება იყო. მართლაც, დავითმა გააუქმა კლდეკარის საერისთავო და მისი მიწა-წყალი თავის სამეფოს შემოუერთა. კლდეკარის საერისთავოს გაუქმება ემთხვევა საქართველოს მეფის მიერ ზედაზნის ციხის აღებას (1103 წ.).

დავითს ერისთავებთან ბრძოლა ბაღვაშთა დამარცხებითა და კლდეკარის საერისთაოს გაუქმებით არ დაუმთავრებია. საქართველოს მეფე ყოველმხრივ ცდილობდა საქვეყნოდ გამრიგე ხელისუფალი ერისთავები დაექვემდებარებინა ფეოდალური მონარქიის მიერ შექმნილი სამეფო კარის ცენტრალური სამოხელეო აპარატისათვის. იგი საქვეყნოდ გამრიგე მოხელეებს დარბაზით გამოსულ მოხელეებად აქცევდა და უპირატესობასაც ამ უკანასკნელებს ანიჭებდა. დავითის დროს გაძლიერებულმა ვაზირის სამეფისკარო-სამოხელეო ინსტიტუტმა გასაქრობად შეუტია ერისთავობის ძველ ინსტიტუტს. დავითი ერისთავობას ცენტრალიზებული, ფეოდალური სახელმწიფოსათვის შეუფერებლად თვლიდა და ყოველმხრივ ავიწროებდა და ცდილობდა მის გაუქმებას.

თურქებისათვის ხარკის შეწყვეტა

იმ ქმედითმა ღონისძიებებმა, რომლებიც დავით აღმაშენებელმა XI საუკუნის მიწურულს გაატარა, ქვეყანა აღმავლობის გზით წაიყვანა. საქართველოს მეფე უკვე აღარ ეპუებოდა თურქ-სელჩუკებს. საქართველოს სამეფო კარმა ჯვაროსნების მიერ ანტიოქიისა და იერუსალიმის აღებით ლახვარჩაცემული თურქ-სელჩუკების მდგომარეობის აწონ-დაწონვისა და პოლიტიკური შეფასების შემდეგ (ბუნებრივია, შესაბამისად, საკუთარი ძლიერების გათვალისწინებითაც) შესაძლებლად ჩათვალა ხარკის გადახდის შეწყვეტა 1099 წელს. საფიქრებელია, რომ 1097-98 წლები საქართველოს მოშენება-მომძლავრების პროცესის დასრულების წლები იყო და უკვე მოძლიერებულ ქვეყანას შეეძლო უარი ეთქვა მტრისთვის ხარკის გადახდაზე, რადგან მას უკვე ძალაც გააჩნდა და შესაძლებლობაც იმისა, რომ თვითონ გადასულიყო შეტევაზე. ამ აქტით საქართველომ საბოლოოდ აღიდგინა დაკარგული დამოუკიდებლობა.[18]

აბულეთისძეების გამოსვლა

ამ პერიოდის მნიშვნელოვანი მოვლენაა დიდგვაროვანი ფეოდალების, ძაგან და მოდისტოს აბულეთისძეების ბრძოლა საქართველოს სამეფო კარის წინააღმდეგ.

ნიშანდობლივია, რომ ძაგანის (აბულეთისძეთა) საგვარეულო ტრადიციულად მტრობას უწევდა საქართველოს სამეფო კარს და ისტორიის მთელ მანძილზე მეფისადმი ერთგულებით არ გამოირჩეოდა.

დავით აღმაშენებელი შიომღვიმისადმი ბოძებულ ანდერძში ერთგვარი სინანულით აღნიშნავს, რომ მიუხედავად გარკვეული შეღავათებისა, რაც საქართველოს მეფეების მხრიდან ძაგანის წინაპრების მიმართ იყო განხორციელებული, არავის (ძაგანის გვარის წარმომადგენლებს) ერთგულებით არ დაუფასებია. ამდენად, საქმე გვაქვს მეტად სერიოზულ, პრინციპულ ბრძოლასთან, რომელშიც ერთ მხარეს საქართველოს მეფე დგას, ხოლო მეორე მხარეს — დიდგვაროვანი ფეოდალი ძაგანი.

აბულეთისძეთა საგვარეულოს წარმომადგენელთა ერთ-ერთ გამოსვლას საქართველოს სამეფო კარის წინააღმდეგ ადგილი უნდა ჰქონოდა 1085-1089 წლებს შორის. როგორც ჩანს, ეს გამოსვლა მარცხით დამთავრდა. მოღალატეები დაუსჯიათ, მაგრამ უკიდურესი ზომები არ გაუტარებიათ.[20]

 
აბულეთისძეთა გამოსვლის ისტორიულ წყაროს დავით აღმაშენებლის მიერ შიომღვიმის მონასტრისადმი გაცემული ანდერძი წარმოადგენს.

რაც შეეხება დავით აღმაშენებლის მიერ შიომღვიმისადმი მიცემულ ანდერძში მოხსენიებულ ძაგანისა და მოდისტოსის მეფის საწინააღმდეგო მოქმედების ფაქტს, მას ადგილი უნდა ჰქონოდა დავითის მიერ ზედაზნის აღების (1103 წ.) შემდეგ. ამჯერად ძაგანმა დაინახა თავისი უიმედო მდგომარეობა, საქართველოსა და მისი მეფის აღმავლობა და უკანასკნელად სცადა გაბრძოლება.[20] ძაგანმა „მძლავრობით“ ხელთ იგდო მცხეთის, წილკნისა და შიომღვიმის საეკლესიო მამულები. შიომღვიმე სიმაგრედ გადააქცია და თავის შეფარებაც იქ სცადა. რაც შეეხება მოდისტოსს, ძაგანმა იგი წილკნის ეპარქიის ეპისკოპოსის რანგში აიყვანა და მისი მეოხებითაც არაერთი მიწა მიიტაცა.[20]

დავით აღმაშენებელმა ძაგანის, ისევე, როგორც ბევრი სხვა მოწინააღმდეგე ფეოდალის აღვირახსნილი მოქმედება სამეფო ხელისუფლების წინააღმდეგ ალაგმა. საქართველოს მეფისაგან დევნილი ძაგანი იძულებული გახდა შიომღვიმის მონასტრისათვის შეეფარებინა თავი, თუმცა აქ უკვე აღარ გაუმართლა. საეკლესიო მსახურებმა, როგორც ჩანს, აწონ-დაწონეს საქართველოს სამეფო ხელისუფლების ძლიერება (გამორიცხული არაა მათი პატიოსნება და მეფის სამსახურში ერთგულებაც) და ყოველგვარი ყოყმანის გარეშე, შეპყრობილი ძაგანი მეფეს გადასცეს. თავად დავითი ამ ფაქტს საეკლესიო მსახურების მხრიდან მის მიმართ ერთგულების გამოხატულებად აფასებს.[20][21]

ამგვარად, დავითმა ძაგანი და მისი მომხრეები შეიპყრო. მეფემ ძაგანი სიკვდილით არ დასაჯა, მაგრამ ყველა პატივი და ღირსება აჰყარა. მისი მიწების ნაწილი მასვე დაუტოვა სიკვდილამდე, მისი გარდაცვალების შემდეგ კი ძაგანის შთამომავლობა კარგავს ყოველგავრ უფლებას ამ ქონებაზე.[20]

ამავე პერიოდში ჩანს დავით აღმაშენებლის ბრძანებით შიომღვიმის მონასტრის მშენებლობის დაწყება, რაც იმ ერთგულების ერთგვარი საზღაური იყო, რაც ბერებმა ძაგანის შეპყრობითა და მისი მეფისათვის გადაცემით გამოიჩინეს.[20][21] 1124 წელს მონასტრის მშენებლობა დამთავრებული ჩანს.

კახეთ-ჰერეთის შემოერთება

ფეოდალური საქართველოს პოლიტიკური გაერთიანების ისტორიაში მნიშვნელოვანი ადგილი უჭირავს კახეთ-ჰერეთის საკითხს. კახეთის სამთავრო ქართლის საერისმთავროს ჯერ კიდევ VIII საუკუნის 80-იან წლებში გამოეყო. კახეთის სამთავრო IX საუკუნისათვის მსხვილი ფეოდალური ერთეული ჩანს, რომლის დასავლეთი საზღვარი ქსანზე გადიოდა, აღმოსავლეთით — ყვარელ-გურჯაანის ხაზზე, ალაზნის ველსა და ივრის ზეგანზე, ჩრდილოეთით კავკასიონის ქედი ესაზღვრებოდა, ზოგან საზღვარი მის გადაღმაც გადიოდა.

ბაგრატ III-მ ორწლიანი ბრძოლის შემდეგ მთლიანად დაიპყრო კახეთ-ჰერეთი და 1011 წელს დაატყვევა კვირიკე III. სწორედ ამ კვირიკემ, ტყვეობიდან გათავისუფლებულმა, ისარგებლა გიორგი I-ის დროს საქართველოს პოლიტიკური ურთიერთობის გართულებით ბიზანტიასთან, დაიპყრო ჰერეთი და კახეთი და მეფედ იწოდა. ამიერიდან მთელი XI საუკუნის განმავლობაში კახეთის სამეფო ერთიანი საქართველოდან ცალკე სახელმწიფოდ გამოეყო.

დავითის მოღვაწეობის პერიოდში კახეთის მეფეები იყვნენ კვირიკე IV და აღსართან II. ცხოვრება მეფეთ მეფისა დავითისი დიდი პატივისცემით მოიხსენიებს კვირიკე IV კახთა მეფეს „კაცი მეფობისავე თანა მეფე-ქმნილი ვნებათა ზედა და ჭეშმარიტი ქრისტიანე“. ცხადია, ამგვარი დამოკიდებულების საფუძველი ჰქონდა დავითის ისტორიკოსს. სწორედ კვირიკე IV-ს წაართვა დავითმა 1103 წელს უაღრესად დიდი მნიშვნელობის სტრატეგიული პუნქტი ზედაზნის ციხე-სიმაგრე („მოსცა ჟამი ღმერთმა მეფესა დავითს და წარუღო კვირიკეს ციხე ზედაზენი“).

წყაროებში („ცხოვრება მეფეთ მეფისა დავითისი“, დავით აღმაშენებლის ანდერძი შიომღვიმისადმი) გადმოცემული მოვლენათა განვითარება ადასტურებს, რომ 1103 წლისათვის მომძლავრებულ საქართველოს კახეთის სამეფოს საკითხი გადაწყვეტილად მიაჩნდა. როგორც ჩანს, ამ ბედს შეგუებული იყო კვირიკე IV-ც. ამაზე ნათლად მეტყველებს ის ფაქტი, რომ ზედაზენი წინააღმდეგობის გარეშე დათმეს. ამ აქტით პრაქტიკულადაც წყდებოდა კახეთის საკითხი.[22] ამას ისიც დაერთო, რომ მალე გარდაიცვალა კახეთის მეფე კვირიკე „და შემდგომად წელიწადისა ერთისა მიიცვალა მეფე კჳრიკე“ ე. ი. იგი გარდაიცვალა 1103 წლიდან 1 წლის გადსვლის შემდეგ 1104 წელს. კვირიკე IV-ის ტახტი მისმა ძმისწულმა აღსართან II-მ დაიკავა. თავისი წინამორბედისაგან სრულიად განსხვავებით, მას მეფობისათვის არავითარი მონაცემი არ ჰქონდა. მემატიანის სიტყვებით, იგი ქარაფშუტა, ცუნდრუკი და უმეცრად უსამართლო ყოფილა.[22] ასეთი მმართველის ხელქვეშ მყოფი კახეთის შემოერთება, ცხადია, საქართველოს მეფისათვის აღარავითარ სიძნელეს არ წარმოადგენდა, მით უმეტეს, რომ დავითს ამ მიმართულებით გატარებული ჰქონდა მნიშვნელოვანი ღონისძიებები. ჰერეთ-კახეთში საქართველოს მეფე დიდი ავტორიტეტით სარგებლობდა და ბევრი დიდებული მის პოლიტიკას მხარს უჭერდა, მით უმეტეს ეს პოლიტიკა მთელი საქართველოს გაერთიანებას ისახავდა მიზნად. 1104 წელს დიდმა აზნაურებმა არიშიანმა, ბარამმა და მათმა ბიძამ (დედის ძმა) ქავთარ ბარამის ძემ შეიპყრეს და საქართველოს მეფეს გადასცეს კახთა მეფე აღსართანი. დავითმა ჰერეთი და კახეთი დაიკავა („და აღიხუნა მეფემან ჰერეთი და კახეთი“).[23][24][25][26]

ერწუხის ბრძოლა და კახეთ-ჰერეთის საბოლოო შემომტკიცება
  მთავარი სტატია: ერწუხის ბრძოლა.

სეპარატიზმის მოსურნენი და მეფის მოწინააღმდეგენი აშკარად თუ ფარულად იბრძოდნენ. როგორც კი ნახეს, რომ კახეთი და ჰერეთი საქართველოს მეფის ხელდებული და ერთიანი ქვეყნის შემადგენელი ნაწილი გახდა, ისინი მრავალი კახელითურთ გაეცალნენ მის საზღვრებს და დახმარება სთხოვეს განძის ათაბაგს, რომელიც თურქეთის სულთნის მოხელე იყო.[23] განძის ათაბაგმა შეკრიბა დიდი ლაშქარი. მასთან იყო მრავალი კახელი და „ქუეყნისა ერი“ „მტერთავე თანა გარემოდგომილი ჩვენდა“. ეს დიდი ძალა დაუპირისპირდა საქართველოს მეფეს. დავით აღმაშენებელმა მცირე ლაშქარი შეკრიბა და მტერს ერწუხთან გაუმართა ბრძოლა. ქართული ლაშქარი კარგად იყო გაწვრთნილი, საქართველოს მეფეს სამხედრო არსენალში ჰქონდა სტრატეგიული და ტაქტიკური სიახლენი. თავგანწირულ ქართველ მოლაშქრეებს გონიერი ხელმძღვანელი ჰყავდათ დავითის სახით, რომელიც პირადი მაგალითით აღაფრთოვანებდა და გამარჯვების რწმენას უნერგავდა თანამებრძოლთ.[23]

ერწუხის ბრძოლის მსვლელობის სრულად წარმოდგენა წყაროების სიმცირის გამო მეტად ძნელია. ნათელია, რომ მტერი გარემოადგა თუ არა ქვეყანას, დავითმა „ქმნა წყობანი დიდნი“ ე. ი. მტკიცედ განაწყო თავისი ჯარი და ისე მედგრად შეუტია მტერს (აქ ბუნებრივია იგი ყველა წინასწარ მოფიქრებულ სამხედრო სიახლეებს გამოიყენებდა), რომ მემატიანე განცვიფრებულია მისი სწრაფი წარმატებებით.[27]

ერწუხის ბრძოლაში დავითმა ძლევამოსილად გაიმარჯვა. ბრძოლის შედეგი მეტად მძიმე იყო მოწინააღმდეგისათვის, მან სრული განადგურება იგემა. სელჩუკები გაიქცნენ, კახელებს გასაქცევი არსად ჰქონდათ და იძულებული იყვნენ დანებებულიყვნენ. კახეთის დიდებულები მორჩილების გუნებაზე დადგნენ. დავითი ლმობიერების გზას დაადგა. როგორც ჩანს, კახელი ფეოდალები მკაცრად არ დასაჯა, პირიქით, „მზეებრ მოჰფინა წყალობა ყოველთა ზედა მკჳდართა ქუეყანისათა“. მეფემ ფეოდალებს ციხე-სიმაგრეები ჩამოართვა და შიგ სამეფო რაზმები ჩააყენა. ნიშანდობლივია, რომ ციხეთა აღებისას დავითისათვის წინააღმდეგობა არ გაუწევიათ. დავით აღმაშენებლის ისტორიკოსი ხაზგასმით აღნიშნავს, რომ „თჳთმპყრობელობით დაიპყრა ჰერეთი და კახეთი და ნებიერად აღიხუნა ციხენი და სიმაგრენი მათნი“.[28][26]

1104 წელს ერწუხის ბრძოლაში გამარჯვების შემდეგ ჰერეთ-კახეთი საბოლოოდ იქნა შემოერთებული, რასაც უდიდესი მნიშვნელობა ჰქონდა საქართველოსათვის, ამ უკანასკნელის ეკონომიკური და სამხედრო ძალების გაზრდის თვალსაზრისით. ამიერიდან უკვე აშკარად ძლიერ ერთიან საქართველოს შეეძლო ფართო მასშტაბის ეკონომიკური თუ პოლიტიკური ღონისძიებების ქმედითად გატარება. მართლაც, აქედან მოყოლებული საქართველოს სამეფომ ბევრი ისეთი გრანდიოზული ნაბიჯი გადადგა, რომელმაც ქვეყანა იმდროინდელ წინა აზიასა და კავკასიაში ერთ-ერთ გავლენიან და მოწინავე სახელმწიფოდ აქცია, ამ საქმეში, რასაკვირველია, მნიშვნელოვანი წვლილი მიუძღოდა საქართველოს სამეფო ხელისუფლებას, დავით აღმაშენებელს. საერთოდ, დავითის მოღვაწეობა წარმოადგენს თანამიმდევრულად აღმავალ ერთ მთლიან ხაზს.[28]

1089-1104 წლები საქართველოს ისტორიაში მეტად მნიშვნელოვანი დროა, როცა სელჩუკებისაგან დათრგუნვილი ქვეყანა და მისი მოსახლეობა, ფაქტობრივად გათავისუფლდა დამპყრობთა უღლისაგან და მისი განვითარება აღმავლობის გზით წავიდა.

გარდაქმნები ეკლესიაში, რუის-ურბნისის საეკლესიო კრება

XII საუკუნის საქართველოს ეკლესიაში წოდებრიობა მთელი სიგრძე-სიგანით იყო გაბატონებული. მრავალ საეკლესიო თანამდებობებზე როგორც საერთოდ ყველა ფეოდალურ ქვეყანაში მხოლოდ დიდგვაროვნებს ნიშნავდნენ. რაკი ღირსებას ყურადღება არ ექცეოდა მაღალ საეკლესიო თანამდებობებზე ხშირად არაკეთილსინდისიერი შემთხვვევითი პირები ხვდებოდნენ, უფრო მეტიც, ბევრჯერ ეკლესია ყოველგვარი უმსგავსობის წამომწყები ხდებოდა. ეს შეუმჩნეველი არ დარჩენიათ თანამედროვეებსაც. დავითის ისტორიკოსი საგანგებოდ აღნიშნავს, რომ

 
„წმინდანი ეკლესიანი, სახლნი ღმრთისანი, ქუაბ ავაზაკთა ქმნილ იყვნეს; და უღირსთა და უწესოთა მამულობით უფროჲს, ვიდრე ღირსებით, დაეპყრნეს უფროჲსნი საეპისკოპოსნი, – არა კარით მწყემსებრ შესრულ[თა], არამედ ავაზაკებრ ერდოჲთ; და მათნივე მსგავსნი ხუცესნი და ქორეპისკოპოსნი დაედგინნეს, რომელნი, ნაცვლად სჯულთა საღმრთოთა პყრობისა, უსჯულოებასა აწურთიდეს მათქუეშეთა; და თჳთ სახლით უფლისაჲთ და მღვდელთაგან გამოვიდიოდა უსჯულოებაჲ და ცოდვაჲ.[29]“

დავითის ისტორიკოსი ხაზს უსვამს იმ გარემოებას, რომ „მამულობით უფროს ვიდრე ღირსებით“ იყვნენ დაწინაურებულნი სასულიერო თანამდებობებზე. იგივეს ადასტურებს დავითის თაოსნობით მოწვეული დიდი საეკლესიო კრება, რომელიც ისტორიოგრაფიაში რუის-ურბნისის კრების სახელწოდებითაა ცნობილი. უფრო ზუსტად, კრების დადგენილება ე. წ. „ძეგლისწერაჲ“.[30]

საქართველოს საბოლოო გაერთიანება ეკლესიის, ამ დიდი ფეოდალური ძალის, მონარქიისადმი დაუქვემდებარებლად წარმოუდგენელი იყო. საქმე კი არსებითად სხვაგვარად გამოიყურებოდა: ეკლესიის ცალკეული დაწესებულებები სამეფო ხელისუფლების წინააღმდეგ გამოსული ერისთავების დაცვასა და შეფარებას კისრულობდნენ. ამით ეკლესია ხაზს უსვამდა თავის პრიორიტეტს სახელმწიფო ხელისუფლების წინაშე, ამასთანავე ეს მეფის ცენტრალურ ხელისუფლებას დაპირისპირებული ფეოდალები მათივე ნათესავები იყვნენ დიდგვაროვნობის ნიშნით დაწინაურებულნი.

სამღვდელოები გადაგვარების გზაზე მხოლოდ XII საუკუნის I მეოთხედში არ დამდგარან, ეს პროცესი გაერთიანებული საქართველოს არსებობის მთელ მანძილზე მიმდინარეობდა. საეკლესიო თანამდებობის ყიდვა-გაყიდვა იმდენად ძლიერი იყო XI საუკუნის შუა წლების საქართველოში, რომ მან პროგრესულ საეკლესიო მოღვაწეთა განსაკუთრებული ყურადღება მიიქცია.

საქართველოს სამეფოს წინაშე დასახული იყო ამოცანა ცენტრალიზებული სახელმწიფოს კიდევ უფრო გაძლიერებისა და განმტკიცების მიზნით შებრძოლებოდა რეაქციულ სასულიერო არისტოკრატიას. სამეფო კარმა ამ მიზნით გარს შემოიკრიბა გიორგი მთაწმინდელის იდეურ მემკვიდრეთა ძლიერი დასი. პირველი ქმედითი ნაბიჯი რომელიც საქართველოს ხელისუფლებამ ამ მიმართულებით გადადგა დიდი საეკლესიო კრების მოწვევა იყო, კრებისა რომელიც რუის-ურბნისის საეკლესიო კრების სახელითაა ცნობილი.[31]

კრებამ, რომელსაც უძღვებოდა დავითის აღმზრდელი ერთგული ბერი, გიორგი მწიგნობართუხუცესი, დავითის ინიციატივით მიიღო ის პრინციპები, რომელთაც ორმოციოდე წლის წინ ბაგრატ IV-ის მიერ მოწვეული, ათონის ქართველთა მონასტრის წინამძღვარი, გიორგი მთაწმიდელი ქადაგებდა, თუმცა მაშინ მათი პრაქტიკული განხორციელება, პოლიტიკური სიტუაციის გამო, ვერ მოხერხდა. რეფორმის ძირითადი პრინციპი მდგომარეობდა იმაში, რომ დიდი საეკლესიო თანამდებობები, კერძოდ საეპისკოპოსო კათედრები მემკვიდრეობით კი არ უნდა დაეჩემებინათ დიდგვაროვან აზნაურებს, საეკლესიო წრეებში გავრცელებული სიმონიის შედეგად, არამედ კანდიდატურები ადამიანის ღირსების მიხედვით უნდა შერჩეულიყო.[32]

მრავალდღიანი საეკლესიო კრება, როგორც ჩანს, მწვავე ვითარებაში მიმდინარეობდა, მაგრამ დავითისა და გიორგი მწიგნობართუხუცესის მომხრეებმა მძიმე დებატების შედეგად, როგორც მემატიანე გადმოგვცემს,

 
„...ყოველი ცთომილი განჰმართეს და კეთილწესიერებაჲ სათნოჲ ღმერთისაჲ ყოვლითურთ დაამტკიცეს; უღირსად გამოჩინებულნი განკუეთნეს და გარდამოსთხივნეს საყდართაგან, დაღათუ არა-ადვილ იყო ესე, რამეთუ იყვნეს კაცნი მთავართა და წარჩინებულთა შვილნი, რომელთა უწესოდ დაეპყრნა საყდრები; და მათ წილ ჭეშმარიტნი და სათნონი ღმრთისანი მწყემსნი დაადგინნეს.[29]“

ამგვარად, XII საუკუნის პირველი მეოთხედის საქართველოში სახელმწიფომ თავისი გავლენა მკვეთრად გაავრცელა ეკლესიაზე. ამიერიდან დიდი ფეოდალები ხელისუფლების წინააღმდეგ ბრძოლაში ძლიერ მოკავშირეებს კარგავენ მღვდელთმთავრების სახით. დავითის საეკლესიო პოლიტიკა, რომელიც მნიშვნელოვანი ნაწილი იყო იმ დიდი სამეფისკარო პოლიტიკისა ქვეყნის ცენტრალიზაციას და კულტურულ წინსვლას რომ ემსახურებოდა, წარმატებით გადაჭრის ჩარჩოში მოექცა. საქართველოს სამეფოს მიერ გარკვეული წარმატებების მოპოვების შედეგად ჩამოყალიბდა მეფის მკვეთრად გამოსახული საეკლესიო ძალაუფლება. ამას, თავის მხრივ, ხელი შეუწყო სამეფო ხელისუფლების მიერ გატარებულმა მნიშვნელოვანმა ღონისძიებამ ჭყონდიდლისა და მწიგნობართუხუცესის თანამდებობების გაერთიანებამ, ჭყონდიდელ-მმწიგნობართუხუცესობის შემოღებამ.

ადმინისტრაციულ-სამართლებრივი რეფორმები

დავით აღმაშენებელი დიდ ყურადღებას უთმობდა სამეფოს ადმინისტრაციულ მოწყობას. XI საუკუნის უკანასკნელ მეოთხედში ქვეყანაში შექმნილმა კრიზისმა მოშალა როგორც ცენტრალური, ასევე ადგილობრივი მმართველობა. დავითის მიერ გატარებული დიდი გარდაქმნები, უპირველესად, სამეფო კარსა და იქ არსებულ უწყებებს შეეხო: შეიქმნა ახალი თანამდებობები; მეფემ მოაწესრიგა მმართველობა — როგორც საერისთავოებში, ასევე ქალაქებში. დაითხოვა ურჩი მოხელეები და მათ ადგილას თავისი ერთგულები დანიშნა.

მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელის თანამდებობის დაწესება
 
წმინდა გიორგი ჭყონდიდელი

ცენტრალური მმართველობის რეფორმირებისას დავით IV აღმაშენებელმა, ქვეყნის ცენტრალიზაციის გაძლიერების მიზნით, შექმნა ახალი თანამდებობა — მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელი, რომელიც მეფის შემდეგ მეორე პირი ხდებოდა სახელმწიფოში: მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელის ხელში თავმოყრილი იყო როგორც საერო, ისე სასულიერო ხელისუფლება. მის ფუნქციაში შედიოდა სახელმწიფო უწყებების კონტროლი, ქვეყნის ხაზინის შემოწმება, „სააჯო კარის“ ხელმძღვანელობა, ჯარის წვევა და სხვა. ცალ-ცალკე ჭყონდიდელისა და მწიგნობართუხუცესის თანამდებობები მანამდეც არსებობდა, მაგრამ დავითმა მათი გაერთიანებით სამოხელეო იერარქიაში პირველი ვეზირის ინსტიტუტი შემოიტანა. მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელს, როგორც ბერსა და ეპისკოპოსს, მთლიანად სახელმწიფო ინტერესები ამოძრავებდა — მისთვის უცხო იყო ის, რაც ერისკაცისათვის ბუნებრივი იყო — გაეძლიერებინათ საკუთარი ოჯახი და სამკვიდრო, ამიტომ მწიგობართუხუცეს-ჭყონდიდელი ყველაზე დიდი დასაყრდენი იყო მეფისათვის. ეს ადმინისტრაციული რეფორმა დავითს 1104-1105 წლებში უნდა გაეტარებინა.[33][34]

მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელად დავითმა თავისი ერთგული თანამებრძოლი და აღმზრდელი, გიორგი განაწესა. ეს უკანასკნელი მეფის ყველა წამოწყების თანამონაწილე იყო. მიუხედავად იმისა, რომ ეპისკოპოსის პატივს ატარებდა, უშუალოდ იყო ჩართული სამხედრო საქმეებშიც.[34]

მეფე არა მარტო აფასებდა გიორგი ჭყონდიდელს, არამედ ყველაზე დიდ დასაყრდენად მიიჩნევდა. იგი თან ახლდა დავითს ჩრდილო კავკასიაში, ყივჩაყთა გადმოყვანისას, სადაც გარდაიცვალა კიდეც. მეფემ საკუთარ მამასავით იგლოვა გიორგი მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელი და დიდი პატივით დაკრძალა გელათის მონასტერში.[34]

სააჯო კარი
  მთავარი სტატია: სააჯო კარი.
 
დავით IV თავის სასამართლოსთან ერთად. ბენუა დე სენტ-მორის პოემაში „რომანი ტროაზე“, დაახლ. 1155–1160 წწ. მარჯვნივ ნაჩვენებია დავითი ხალათში გამოწყობილი, გვირგვინით.

დავით აღმაშენებლის სახელთანაა დაკავშირებული სასამართლო რეფორმის გატარება და საგანგებო დაწესებულების — „სააჯო კარის“ შემოღება. მეფის განწესებით, ამ უწყებისათვის მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელს უნდა ეხელმძღვანელა. ორშაბათობით ვაზირთა შორის უპირველესი „სააჯო კარში“ დაჯდებოდა და ქვრივთა და ობოლთა, მიმძლავრებულ მომჩივანთა საქმეებს განიხილავდა. მას სამართლის ქმნაში სამეფო კარის სხვა მოხელეებიც ეხმარებოდნენ. „სააჯო კარი“ მუდმივმოქმედი უმაღლესი სასამართლო დაწესებულება იყო, რომელიც ესოდენ ესაჭიროებოდა ქვეყანას. პოლიტიკური დაშლილობისა და ცენტრალური ხელისუფლების დასუსტების ჟამს უსამართლობა მომძლავრებულიყო და დავით აღმაშენებელმა ამ მანკიერების აღმოფხვრა გადაწყვიტა. „სააჯო კარის“ შექმნაც სწორედ ამ მიზანს ემსახურებოდა.

საქართველოს საბოლოო შემომტკიცება

XII საუკუნის დასაწყისში საქართველოს სახელმწიფოს პოლიტიკაში მნიშვნელოვანი ადგილი დაიკავა ქვეყნის საბოლოო შემომტკიცების საკითხმა. მართალია, მტერი თითქმის მთლიანად განდევნილი იყო, მაგრამ ვიდრე ამიერკავკასიის აღმოსავლეთი (შირვანი, რანი) და სამხრეთი (სომხეთი) სელჩუკთა ხელში იყო და საქართველოსთან მიმდებარე ყაბალა-განჯა-ანისში სელჩუკები ბატონობდნენ, საფრთხე მაინც მოსალოდნელი იყო. საქართველოს უშიშროების დაცვის საქმე მოითხოვდა ომის გატანას ქვეყნის საზღვრებს გარეთ. კავკასიის ხალხები თავადაც ებრძოდნენ სელჩუკებს და ყოველთვის მზად იყვნენ მხარში ამოდგომოდნენ მებრძოლ ქართველებს საერთო მტრის წინააღმდეგ გასალაშქრებლად. ამიერკავკასიის ხალხებს ერთი მოსაზრება ამოძრავებდათ — განედევნათ სელჩუკი დამპყრობლები მათი მიწა-წყლიდან, რასაც ამიერკავკასიის პოლიტიკური გაერთიანება მოჰყვებოდა. გამაერთიანებლის როლში საქართველო გამოდიოდა. ამდენად საქართველოს სახელმწიფომ, მისმა სამეფო კარმა იკისრა მეტად დიდი და რთული ისტორიული ამოცანა, რომლის განხორციელებაც საგანგებო ღონისძიებების გატარებას მოითხოვდა.[35]

ლაშქრის რეორგანიზაცია

საქართველოს სამეფო კარს კარგად ჰქონდა აწონ-დაწონილი სამხედრო რეფორმების გატარების დიდი მნიშვნელობა და გეგმაზომიერად, თანდათანობით შეუდგა ამ საქმეს. უპირველესად, საჭირო იყო ლაშქრის ორგანიზაციის მოწესრიგება. გიორგი II-ის დროიდან მოკიდებული, ფაქტობრივად, მოშლილი იყო ფეოდალური ლაშქარი, დაცემული იყო დისციპლინა. დავითმა შემოიკრიბა ერთგული მოლაშქრეები და მათგან მუდმივი, ძლიერი პირადი გვარდია —მონა-სპა შექმნა. ამასთან, საქართველოს მეფის მიერ ცალკეულ მხარეებში თავისი ერთგული, ღირსეული მოხელეები იქნენ დანიშნული და ბუნებრივია, მათ მიერ გამოყვანილი ლაშქარიც მეფის ერთგული იყო.[35]

დავითი ყოველმხრივ უწყობდა ხელს ლაშქრის გაზრდა-გამრავლებას, სათანადოდ შეიარაღებასა და საგანგებოდ გაწვრთნას. მან განსაკუთრებული მნიშვნელობა მიანიჭა დისციპლინის განმტკიცებას, ყოველივე ეს ობიექტური აუცილებლობით იყო გამოწვეული. დავითმა ჯარში მკაცრი სამხედრო დისციპლინა შემოიღო: „ხოლო საეშმაკონი სიმღერანი, სახიობანი და განცხრომანი, და გინება ღვთისა საძულველი და ყოველი უწესობა მოსპობილ იყო ლაშქართა შინა მისთა“, ე. ი. ამ ღონისძიების გატარებამდე ადგილი ჰქონდა არეულობასა და ყოველგვარ უწესობას.[21]

საქართველოს სამეფო კარმა რეფორმები გაატარა დიდ ლაშქარშიც. მოქმედების სისწრაფე და თვით ქვეითი ჯარი შეიცვალა ცხენოსანი რაზმებით, რომლებიც ყოველთვის მზად უნდა ყოფილიყვნენ. ესოდენ გადახალისებულ-გარდაქმნილი ჯარი მტერს ახალი ტაქტიკით უნდა შებმოდა, მის ხელმძღვანელობასაც ახალი სტრატეგიული ხერხები უნდა გამოეყენებინა. დავითი ხშირად მიმართავდა ისეთ მარჯვე ხერხს, როგორიცაა მტრის შემოტყუება და შემდეგ მოულოდნელად მასზე თავდასხმა. მეფე, სელჩუკთა თვალის ასახვევად, დასავლეთ საქართველოში გადადიოდა, სელჩუკები ეგებოდნენ დაგებულ ანკესზე და ქართლს შემოესეოდნენ. დავითი, მოულოდნელად, თავის სარდლებთან ერთად, რომლებსაც წინდაწინ პაემანს უნიშნავდა, მიუსწრებდა მტერს და ერთიანად ანადგურებდა.[36] ამ საქმეში ის ფართოდ იყენებდა მზვერავებს, რომელთაც მემატიანე მსტოვრებს უწოდებს. „მსტოვარნი“ თვალყურს ადევნებდნენ მტრის მოძრაობას და ყველაფერს დროულად ახსენებდნენ მეფეს. მსტოვარი ქვეყნის მეთვალთვალის — ჯაშუშის მოვალეობასაც ასრულებდა. დავითს არაფერი დაემალებოდა „არცა სამეფოსა შინა მისთა, არცა ლაშქართა შინა მისთა მყოფთა კაცთა, დიდთაგან მძლეთა საქმე ქმნილი კეთილი გინდა სიტყვა ბოროტი თქმული — არარა დაეფარვოდა“. ბოროტ სიტყვასა და ღალატში შემჩნეულებს ძალზე მკაცრად უსწორდებოდნენ. მეფის ასეთმა მოქმედებამ, მკვეთრმა ღონისძიებებმა განაპირობა, რომ „ორგულებასაც, ზაკუასა და ღალატსა რასმე ვერვინ, დიდთა თუ მცირეთაგანი იკადრებდა“. საქართველოში მკაცრი რეჟიმი დამყარდა, სამეფო ხელისუფლებამ ძლიერი საპოლიციო აპარატი შექმნა, რომელსაც დავითმა სათავეში მანდატურთუხუცესი (მანდატურთა, შინაგანი პოლიციის მსახურთა უფროსი) ჩაუყენა სათავეში.[36]

დავითმა თავისი ლაშქარი სწრაფად მანევრირებადი გახადა. ეს უნარი საერთოდ მნიშვნელოვანი თვისებაა ჯარისა. ლაშქრის სწრაფი მოძრაობის უზრუნველსაყოფად მან გაუვალ მდინარეებზე ააგო ხიდები და „საწყინოდ სავალნი“ გზებიც „ქვა-ფენილ ყვნა“. ყოველივე ამან კი ხელი შეუწყო „სიმრავლითა სპათათა და სიმალითა სვლას“.

დავითის ისტორიკოსი საქართველოს ჯარის მთელი რიგი თვისებების ჩამოთვლასთან ერთად არ ივიწყებს მის მეთაურს დავით IV-ს, რომელიც იყო „უმსგავსო სპასპეტი და წინამბრძოლი... წინაუძღოდა... რამეთუ არ დაშურებოდა, არცა მოეწყინებოდა, არამედ ჟამიერად და წესიერად ალაშქრებდა მათ, მართებდა და განაგებდა მსგავსად მისსა დიდ-გონეობითა, და ვინაღამცა იყო წინამდგომი მისი და ანუ მიმმართი ომისა მის წინაშე“. დავითმა მართლაც უშუალო როლი შეასრულა ამ დიდი მასშტაბის სახელმწიფოებრივი რეფორმების ცხოვრებაში სრული სისრულით გატარებაში. მან, როგორც ჩანს, შეცვალა საომარი ტაქტიკაც, რომლის შესახებ პირდაპირი ცნობები არ მოგვეპოვება, თუ მხედველობაში არ მივიღებთ იმ ორიოდე ცნობას, რომელიც ჯარის ფრონტზე განაწილებას და დაწყობას ეხება.

XII საუკუნის პირველ მეოთხედში, ე. ი. დავითის მეფობის დროს, საქართველოს ლაშქარს მიღებული ჰქონდა ბიზანტიური, ანუ რომის საომარი დაწყობა ჯარისა, ე. წ. „მწკრივებრივი ტაქტიკა“. ეს ტაქტიკა მოითხოვდა, რომ რამდენიმე რაზმი ორ მწკრივად დაწყობილიყო ჭადრაკის ფიგურების მსგავსად. ორივე მწკრივის რიცხვი თანასწორი უნდა ყოფილიყო. პირველი მწკრივი იერიშით მიდიოდა და თუ სიგრძეზე მტრის მოწინავე ჯარს აღემატებოდა, მაშინ ფრთებს შლიდა და ორმხრივ მოეხვეოდა მოწინააღმდეგეს. მეორე მწკრივი პირველს შველოდა და ა შ. დავითს შეუცვლია ეს წესი: ორის მაგიერ სამი მწკრივი შემოუღია, თითოეულ მათგანს თავისი დანიშნულება ჰქონდა. პირველი — წინამძღოლი ჯარი იყო, მეორე — ყოლბი ჯარი, ხოლო მესამე — მაშველი ჯარი. მაშველ მწკრივად ითვლებოდა როქის სპა, რომელსაც მეფე მეთაურობდა.[37]

დიდგორის ბრძოლაში ძალთა არათანაბარი განაწილების შაბლონისაგან თავისუფალი „დიდი ტაქტიკური პრინციპის“ გამოყენებით დავითმა სტრატეგიაში მკვეთრად გაზარდა მოულოდნელ დარტყმათა შესაძლებლობანი, ხოლო ტაქტიკაში საბრძოლო მოქმედებების ფორმათა მრავალფეროვნება დაამკვიდრა. ეს სიახლე იქცა ქართული არმიის ხელში საომარი მოქმედების ინიციატივის გადასვლის ერთ-ერთ ძირითად ფაქტორად.

ზემოდთქმული საინტერესოა, რადგან სამხედრო ხელოვნების მკვლევარები შუა საუკუნეებს სამხედრო სტრატეგიისა და ტაქტიკის განვითარების თვალსაზრისით უნაყოფოდ თვლიან. ისინი მიიჩნევენ, რომ შუა საუკუნეების ევროპის ქვეყნების არმიების სამხედრო ხელოვნების განვითარების დონე მონათმფლობელობის დროის სამხედრო ხელოვნებაზე დაბლა იდგა. საქართველო იმ ქვეყანათა შორის იყო, სადაც სამხედრო ხელოვნების განვითარება არ შენელებულა.[37]

დავითს კარგად ჰქონდა აწყობილი სამობილიზაციო სისტემაც. მუდმივ მზადყოფნაში იყო სასიგნალო კოშკები, პირდაპირი და ესტაფეტის წესით მოქმედი „ჭენებითმავალნი“, რომელთა საშუალებით წვევის წიგნები ან მეფის სიტყვიერი ბრძანება გადაიცემოდა. ქართული ჯარის ასე სწრაფი თავმოყრისათვის მუდმივი მზადყოფნა, როგორც სტრატეგიული ისე ტაქტიკური მასშტაბის დარტყმათა დასწრების დიდ შესაძლებლობას ქმნიდა.[37]

დავითმა დიდი მნიშვნელობა მიანიჭა ლაშქრის ზურგის სამსახურსაც. როგორც ჩანს, ზურგის განკარგულებაში იყო ბევრი „ცხენი ბარგისა“, ჯორი, აქლემი, ხარი და ბორბლიანი ტრანსპორტი, რითაც გადაიზიდებოდა როგორც ლაშქრის საკვები-საზრდელი, ისე სხვადასხვა საჭურველი, სალაშქრო ტექნიკა და სხვა. ის, აგრეთვე, გამოიყენებოდა ალაფის წამოსაღებად და დაჭრილთა ტრანსპორტირებისათვის.[38]

უნდა ვიგულისხმოთ, რომ დავითს ჰქონდა საჭირო საალყო ტექნიკა, სატყორცნი იარაღი და ბუნებრივია, ჰყავდა ამ ტექნიკას დაუფლებული პერსონალიც. სწორედ ტექნიკის გონივრულად გამოყენების შედეგი იყო ციხე-სიმაგრეთა „ადვილად და მოსწრაფედ“ აღება. შინაგანი საოპერაციო მიმართულებების, ზურგისა და საომარი მოქმედების თეატრის გამართულობა დიდად უწყობდა ხელს დავითის ლაშქრის წარმატებებს.[38]

საინტერესოა მონა-სპის საკითხიც. დავითის ისტორიკოსი აღნიშნავს: „კუალად მონანი რომელ ჰყვეს რჩეულნი და განსწავლული ღუაწლსა, ვითარ ხუთი ათასი კაცი, ყოველი ქრისტიანი ქმნილნი, მისანდონი და გამოცდილნი სიმხნითა“. მონა-სპა საგანგებოდ იყო შედგენილი რჩეული და გამოცდილი მოლაშქრეებისაგან. იგი მეფის უშუალო ლაშქარი, გვარდია იყო. 5 000 კაცი დავითთან ერთად იბრძოდა, მათ მეფის დაცვაც ჰქონდათ დავალებული. მეფე ბრძოლის დროს ყოველ მომენტში მონა-სპასთან ერთად იყო. ალბათ იმ რთულ ბრძოლებში, რომლებშიც საქართველოს ჯარი დავითის მეთაურობით იღებდა მონაწილეობას, პირველ რიგში მეფესთან ერთად მონა-სპის მოლაშქრეებიც იბრძოდნენ მტრის წინააღმდეგ და მეფეს იცავდნენ.[39]

ფაქტობრივად, დავით აღმაშენებელმა ჩაუყარა საფუძველი ქართული ლაშქრის იმ სტრატეგიულ და ტაქტიკურ სიახლეებს, რომლებმაც დასრულებული ორიგინალური სახე XII-XIII საუკუნეებში მიიღეს.[39][40]

სრულიად მართებულია ქართულ ისტორიოგრაფიაში გამოთქმული მოსაზრება, რომ ქართული ლაშქრის სრული რეორგანიზაცია, ჯარის ახალი სახეობის შექმნა აუცილებელს ხდიდა სამხედრო საქმეთა განასაგებლის რეორგანიზაციასაც. ამ ახალმა მოთხოვნებმა განაპირობა საქართველოში საგანგებო სამხედრო უწყებისა და მისი მეთაურის — ამირსპასალარის (მთავარსარდლის) თანამდებობის შექმნა.[39]

ამირსპასალარის თანამდებობის შექმნა

ტერმინი ამირსპასალარი ქართულში მხოლოდ XII საუკუნის მეორე ნახევრიდან გვხვდება. ამჟამად სადავო აღარ არის ის ფაქტი, რომ ამირსპასალარის თანამდებობა XII საუკუნის დამდეგიდან საქართველოს ფეოდალური სახელმწიფოს სამოხელეო წყობისათვის რეალური მოვლენა იყო.[41] არაბულ-სპარსული სიტყვებისაგან შედგენილი კომპოზიტი „ამირსპასალარი“, რომელიც ქართულში თურქ-სელჩუკთა სამოხელეო ტერმინოლოგიიდან შემოვიდა, წმინდა ქართული სამოხელეო ინსტიტუტის სახელწოდება იყო. ტერმინოლოგიური ნასესხობა სრულებითაც არ ნიშნავს თვით ინსტიტუტის თანამდებობის გადმოღებას, მით უმეტეს, რომ მთავარსარდლის („ლაშქრის თავი“) ხელისუფლებას (ისე როგორც სხვა სამოხელეო ინსტიტუტებს) საქართველოში დიდი ისტორია აქვს.[41]

საგანგებო სამხედრო უწყებისა და მისი ხელმძღვანელის ამირსპასალარის თანამდებობის შემოღებამ დიდი წვლილი შეიტანა ქართული ლაშქრის ორგანიზაციისა და მისი ხელმძღვანელობის განმტკიცებაში.

ნარატიული და ეპიგრაფიკული წყაროების შესწავლა-შეჯერების შედეგად დგინდება: ა) ამირსპასალარის არსებობა ეპიგრაფიკული მასალით დასტურდება XII საუკუნის პირველ მეოთხედში; ბ) დავითის თანამედროვე ივანე ლიპარიტის ძე იყო მანდატურთუხუცესი და ამირსპასალარი; გ) ამირსპასალარობა და მანდატურთუხუცესობა, დავითის მეფობის გარკვეული დროიდან, ორბელების ხელში იყო; დ) ორბელები ფლობდნენ ამ თანამდებობას დავითის ძის — დემეტრე I-ის მეფობაშიც; ე) დავით V-ის მეფობის დროს ორბელებმა დროებით დაკარგეს აღნიშნული თანამდებობები, მაგრამ XII ს 60-ანი წლებიდან ისევ დაიბრუნეს და შეინარჩუნეს 1178 წლამდე.[41][40]

დავით აღმაშენებელმა თავისი ღონისძიებებით დასრულებული სახით ჩამოაყალიბა საქართველოს ცენტრალური სამოხელეო აპარატი შესაბამისი უწყებებით, რომელთა სათავეშიც „უხუცესები“ იდგნენ. სახელმწიფოს საშინაო საქმეებს მანდატურთუხუცესი განაგებდა, სამხედრო საქმეებს — ამირსპასალარი (მისი პირველი თანაშემწე ამირახორი იყო). ცალკე უწყება განაგებდა სამეფო ფინანსებს. უწყების სათავეში მეჭურჭლეთუხუცესი იდგა, როგორც ირკვევა ეს უწყება და მეჭურჭლეთუხუცესის სახელო XI-XII საუკუნეთა მიჯნაზე ჩნდება, დავითის დროს (პირველ მეჭურჭლეთუხუცესად იხსენიება ივანე ვარდანის ძე სვანთა ერისთავი).[40]

სამხედრო მოქმედებები

 
სამშვილდის ციხის ნანგრევები

დავით აღმაშენებელი გეგმაზომიერად ატარებდა ღონისძიებებს ფეოდალური ქვეყნის ცენტრალიზაციისა და სამხედრო ძლიერებისათვის. 1110 წელს გიორგი მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელის, მისი დისწულის თევდორეს, აბულეთისა და ივანე ორბელის მოხერხებული მოქმედების შედეგად აღებულ იქნა ქალაქი სამშვილდე („სიმარჯჳთ მოიპარეს სამშჳლდე“).[42] სამშვილდის დაკარგვას სელჩუკებზე დიდი გავლენა მოუხდენია: „ცნეს რაჲ თურქთა აღებაჲ სამშჳლდისაჲ, უმრავლესნი ციხენი სომხითისანი დაუტევნეს და ღამით მეოტ იქმნნეს“. სელჩუკებისაგან დაცლილი ტერიტორია, ბუნებრივია, საქართველოს სამეფოს საპატრონო ხდებოდა. დავითის ისტორიკოსი აღფრთოვანებით წერს, რომ „დღითი-დღე შეემატებოდა საზღვართა სამეფოჲსათა“.[43]

1110 წელსვე იქნა აღებული და შემოერთებული ქალაქი ძერნა.[44]

ბუნებრივია, სელჩუკებს უაღრესად მძიმედ ხვდებოდათ ამგვარი მარცხი და ერთხელ დაპყრობილი ტერიტორიის ხელიდან გამოცლას იოლად ვერ ურიგდებოდნენ. ამიტომ იყო, რომ სამშვილდისა და ძერნის დაკარგვის შემდეგ, 1110 წელს, სულთანმა 100 000-იანი ლაშქარი გამოაგზავნა საქართველოში. დავითი მაშინ თავის საზაფხულო რეზიდენციაში ნაჭარმაგევს ყოფილა.[44] როგორც კი შეიტყო მეფემ მტრის მოსვლა თრიალეთამდე, სასწრაფოდ ღამიანად გაემართა ათასხუთასკაციანი ლაშქრით.[42] როგორც ჩანს, მას სახელდახელოდ იმ მომენტში მეტი მოლაშქრე მზად არ ჰყავდა. არის მოსაზრება, რომ ლაშქრის ათას ხუთასკაციანი შემადგენლობა დავითის არმიის ტაქტიკური ერთეული უნდა ყოფილიყო. გამთენიისას მრავალრიცხოვან მტერთან ფიცხელი ბრძოლა გადაიხადეს ქართველმა მოლაშქრეებმა. იძლია მტრის ბანაკი. საღამოხანს „ზარგანხდილი“ სელჩუკები „მიდრიკეს სივლტოლად“. მტრის ასე სასწრაფოდ გაქცევა მოულოდნელი იყო დავითისა და მისი ლაშქრისათვის. მათ დიდხანს სდიეს სელჩუკებს, ვიდრე არ დარწმუნდნენ, რომ მტერი შემობრუნებას ვეღარ გაბედავდა.[44]

1115 წელს, როცა დავითი მუხრანს იმყოფებოდა, გიორგი ჭყონდიდელ-მწიგნობართუხუცესმა ქალაქი რუსთავი აიღო.[44][42] რუსთავის ხელიდან გამოცლამ ახალი პრობლემები შეუქმნა სელჩუკებს — ისინი ვეღარ ბედავენ საზამთრო ადგილებზე დგომას, მით უმეტეს, რომ დავითი მიღწეულით არ კმაყოფილდებოდა, სათანადო დაზვერვის შემდეგ „უგრძნეულად“ ესხმოდა თავს სელჩუკებს და მუსრს ავლებდა.[45]

1116 წლის ზამთარში ტაოს ჩამოდგნენ დიდძალი სელჩუკები. დავითმა ხერხი იხმარა: ქართლის ლაშქარს მზადყოფნის საიდუმლო ბრძანება მისცა, თვითონ კი ქუთაისში წავიდა. ამით მოადუნა მტრის ყურადღება. თებერვალში, მეფის ბრძანებით, ქართლისა და მესხთა ლაშქარი კლარჯეთს შეიყარა, თვითონ დავითი შიდა სპით შეუერთდა მათ და მოულოდნელად დაესხა თავს სელჩუკებს. დავითის მოლაშქრეებმა მოსრეს მტერი, „აღიღეს დედა-წული მათი, ცხენები, ცხოვარი, აქლემები და ყოველი ნაქონები მათი“.[45]

 
დავით აღმაშენებელი ბრძოლისას (იისფერ სამოსში) ბენუა დე სენტ-მორის პოემაში „რომანი ტროაზე“, დაახლ. 1155–1160 წწ.

1117 წელს დავითმა აიღო ციხე-ქალაქი გიში და შეიპყრო ასათ და შოთა გრიგოლისძენი. გიში წუქეთის საერისთაოს ცენტრი და ამასთან, ფეოდალური საგვარეულოს — გიშელების იგივე გრიგოლის ძეთა რეზიდენცია იყო.[46] იმავე წელს დავითმა თავისი ძე დემეტრე შირვანს გაგზავნა „სპითა ძლიერითა“ სალაშქროდ. დემეტრემ „ქმნნა ომნი საკვირველნი, რომლითა განკჳრნა მხილველნი და მსმენელნი“, აიღო ციხე ქალაძორი, ურიცხვი ტყვე წამოიყვანა და დიდძალი ალაფი წამოიღო. ასე ძლევამოსილი წარუდგა უფლისწული მეფეს.[47]

1118 წლის ადრე გაზაფხულზე, ბზობას, დავითმა ნახიდურს ზატიკი (სააღდგომო ზეიმი) გადაიხადა. აქ მას მოახსენეს ამბავი თურქთა მიერ ჯავახეთში ბეშქენ ჯაყელის მოკვლის შესახებ. მიუხედავად დიდებულთა წინააღმდეგობისა, დავითმა სასწრაფოდ გაილაშქრა და რახსის (არაქსის) პირას მდგარ სელჩუკებს დაესხა თავს. „მოსრა სიმრავლე მათი, და წამოიღო ტყვე და ალაფი ურიცხჳ“.[47]

დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა იმავე 1118 წელს დავითის მიერ ციხე-ქალაქ ლორის აღებას. ეს ქალაქი 1065 წლიდან კვირიკიანების დინასტიის მიერ შექმნილი ტაშირ-ძორაკერტის სამეფოს ცენტრს წარმოადგენდა. დავითმა ლორე თავისი მიმდებარე ტერიტორიით საქართველოს შემოუერთა და განსაკუთრებული სამხედრო მნიშვნელობის გამო ამირსპასალართა რეზიდენციად აქცია.[46]

 
აგარანი

დავით აღმაშენებელმა 1118 წლის ივლისში ერთ დღეში აიღო აგარანი. „ცხოვრება მეფეთ-მეფისა დავითისა“ მოგვაგონებს, რომ იგივე აგარანის აღებას დავითის პაპა ბაგრატი სამ თვეს მოუნდა.[48]

პოლიტიკურად, ეკონომიკურად და კულტურულად ზეაღმავალი საქართველოსათვის, რომლის საშინაო და საგარეო გეგმები სულ უფრო მზარდი და მრავლისმომცველი იყო, აუცილებელი იყო ლაშქრის გამრავლებისათვის ქმედითი, გონივრული ზრუნვა. სახელმწიფოსა და მისი მეფის მიერ დასახული დიდი ამოცანების გადასაწყვეტად საკმარისი არ იყო ის ღონისძიებები რაც დავითმა თავისი მეფობის პირველ ეტაპზე სამხედრო საქმის ორგანიზაციის მიზნით გაატარა.[46] ლაშქრის სიმრავლე განსაკუთრებით საჭირო გახდა მას შემდეგ, რაც დავითმა ზედიზედ აიღო მრავალი ციხე-ქალაქი. რა თქმა უნდა, გამუდმებულმა ბრძოლებმა ქართული ლაშქარი დაღალა და რიცხობრივადაც შეამცირა. ამასთან, მოპოვებული გამარჯვების განმტკიცების მიზნით, ლაშქრის ერთი ნაწილი „ქალაქთა და ციხეთა შინა მდგომად და დამჭირველად“ იქნა განწესებული.[49]

ამოცანა მნიშვნელოვანი იყო — ლაშქარი ისე უნდა გამრავლებულიყო, რომ ქვეყნის ზეაღმავალი ეკონომიკის განვითარება არ შეფერხებულიყო, ე. ი. მატერიალური დოვლათის მწარმოებელი მასა არ უნდა მოწყვეტილიყო თავისი ძირითადი სამუშაოდან. საქართველოს სამეფო კარმა ლაშქრის გამრავლება არაქართული წარმოშობის მოლაშქრეთა ჩამოსახლების გზით გადაწყვიტა. არჩევანი ყივჩაყებზე შეჩერდა.[48]

ყივჩაყთა ჩამოსახლება

ყივჩაყები თურქული წარმოშობის ხალხი იყო. ისინი კავკასიონის ჩრდილოეთით მდინარე დონიდან მოკიდებული კასპიის ზღვის ნაპირებამდე ცხოვრობდნენ. ისინი განვითარების დაბალ საფეხურზე იდგნენ, მათში, XII საუკუნეში, ჯერ კიდევ გვაროვნული წყობილება იყო და ტომებად ცხოვრობდნენ. ისინი ცნობილი იყვნენ კარგი საბრძოლო თვისებებით, ამასთან ნების დამყოლნი და უპრეტენზიონი იყვნენ. დავით აღმაშენებელს ცოლად ჰყავდა ყივჩაყთა მთავრის ათრაქა შარაღანის ძის ასული გურანდუხტი და კარგად „უწყოდა კეთილად ყივჩაყთა ნათესავისა სიმრავლე, წყობათა შინა სიმხნე, სისუბუქე და მიმოსვლა, სიფიცხე მიმართებისა, ადვილად დასამჭირველობა და ყოვლითურთ მომზავებლობა ნებისა თჳსისა“.[48]

გასათვალისწინებელი იყო ისიც, რომ ყივჩაყები კიევის დიდი მთავრის ვლადიმირ მონომახის მიერ გამოდევნილი იყვნენ რუსეთიდან.

არსებობს ცნობა იმის თაობაზე, რომ დავით აღმაშენებელმა ყივჩაყთა ჩამოსახლების საკითხი, მას შემდეგ რაც თვით ყივჩაყებისაგან მიიღო თანხმობა, ვლადიმირ მონომახთან შეათანხმა. მეფე თავად გაემგზავრა ოსეთს გიორგი მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელთან ერთად. მას ოსეთის მეფე-მთავრები მიეგებნენ და „ვითარცა მონანი დადგნენ მის წინაშე“. დავითმა დარიალის უღელტეხილი დაიკავა, მძევლები ჩამოართვა ოსებსა და ყივჩაყებს და ამგვარად შექმნა „გზა მშვიდობისა – ყივჩაყთათვის“.

„გზა მშვიდობისა“, რა თქმა უნდა, მხოლოდ ყივჩაყთა ლაშქრის გადმოსაყვანად არ სჭირდებოდა დავითს. ასეთი პირობა საჭირო და აუცილებელი იყო იმ მნიშვნელოვანი კულტურული ურთიერთობისათვის რომელიც საქართველოსა თუ ამიერკავკასიისა თუ „ჩრდილოჲს“ ქვეყნებს შორის არსებობდა ამ დროს. დავითის ეს საქმიანობა — დარიალის კარების ხელში აღება, იყო არა თავდაცვის აქტი ჩრდილოეთიდან მოწოლილ მომთაბარეთა შემოსევების წინააღმდეგ, არამედ ღონისძიება შეტევისა და გავლენის მიზნით კავკასიის მთიანეთსა და ამიერკავკასიის ხალხებზე. ეს ერთი ეპოქალური ტეხილი იყო დარიალის გზის ისტორიაში. გზის ეს მშენებლობა იმ დროის საქმეა, როცა საქართველოში „კლდე-კარებსა“ და „გზაჭრილებს“ აკეთებდნენ, როცა დარიალის კარებს კი არ კეტავდნენ, არამედ ფართოდ აღებდნენ.[50]

დავითმა, მისივე ისტორიკოსის ცნობით, „ყივჩაყნი დააყენა ადგილთა მათ მარჯუეთა დედა-წულითა მათითა“. დავითმა საქართველოში გადმოიყვანა ყივჩაყთა 40 000 ოჯახი. დავითის ისტორიკოსი არ ასახელებს ადგილს რომელზეც ისინი დასახლდნენ, ისე კი ამბობს „ადგილთა მათ მარჯუეთა“ დააყენაო. საფუძვლიანი უნდა იყოს ვარაუდი, რომ ყივჩაყების დასასახლებლად გამოყენებული იყო უმთავრესად ის ადგილები რომლებიც ჯერ არაბთა, ხოლო შემდეგ სელჩუკთა მძლავრობის დროს დაცარიელდა. ყივჩაყთა სწრაფი გაქრისტიანება და მათი შერწყმა ადგილობრივ ქართულ მოსახლეობასთან საქართველოს სამეფო კარის ინტერესებში იყო, ამიტომ, რა თქმა უნდა, ისინი ქართულ ტერიტორიაზე დაასახლეს.[50]

დავითმა ყივჩაყები რაზმებად („გუარად-გუარად“) დაყო და დაუნიშნა სპასალარნი და მმართებელნი, ამასთან, უზრუნველყო ისინი საჭურვლითა და ცხენებით. ყივჩაყები სწრაფად ასიმილირდნენ ქართველებში. უპირველესად, ისინი ქრისტიანდებოდნენ: „უმრავლესნი ქრისტიანე იქმნებოდეს დღითიდღე და სიმრავლე ურიცხჳ შეეძინებოდა ქრისტესა“.[50]

ამათ გარდა დავითს 5 000 კაცი მონა-სპაში ჰყავდა — „ყოველი ქრისტიანე ქმნულნი, მისანდონი და გამოცდილნი სიმხნითა“. ამგვარად დავითს ყოველი შემთხვევისათვის მზად ჰყავდა 45 000 გაწვრთნილი ცხენოსანი მოლაშქრე, ხოლო საჭირო შემთხვევაში მეფეს შეეძლო შეეყარა „თვისისა სამეფოსა სპანი, რჩეულნი და მოკაზმულნი, ცხენკეთილნი და პირშეუქცეველნი“.[51]

ყივჩაყები თავიანთი ოჯახებითურთ იქნენ გადმოსახლებული. ამასთან, თითოეული ოჯახის ფეოდალური ვალდებულება იყო თითო მოლაშქრე მუდმივად მიეცა ქვეყნისათვის. ყივჩაყებს მეომრისათვის ყველა საჭირო ატრიბუტთან ერთად მიეცათ მიწა, ბუნებრივია, რომ ამ გზით შექმნილი ჯარი ჩვეულებრივი დაქირავებული გვარდია არ იყო, იგი არსებითად განსხვავდებოდა ისეთი დაქირავებული ჯარისგან როგორიც როქის სპა იყო. ყივჩაყები უშუალოდ ჩაებნენ ფეოდალური საქართველოს ცხოვრებაში, მათი განსხვავება ქართველი გლეხებისაგან სახელმწიფოსადმი ვალდებულება-დამოკიდებულებაში უნდა გამოხატულიყო, კერძოდ, ყივჩაყთა ვალდებულება მხოლოდ სამხედრო სამსახურში უნდა ყოფილიყო. სხვა მხრივ კი ყივჩაყი მოსახლეობა ალბათ თავისუფალი იყო. არ არის გამორიცხული ისიც, რომ სამხედრო სამსახური ბეგარის სახით დაწესებულიყო.[51]

ყივჩაყთა გადმოყვანისათვის ქმედითი ღონისძიებების გატარება დავითმა 1118 წლის მეორე ნახევარში დაიწყო (ლორისა და აგარანის აღების შემდეგ) და უნდა ვიფიქროთ, რომ 1119 წელს მთლიანად მოაგვარა ეს საქმე (დაასრულა ყივჩაყთა ჩამოსახლება). იმავე 1119 წელს ჩაატარა ძირითადი საწვრთნელი სამუშაო.[51]

ამგვარად, 1118-1119 წლებში ძირითადად გადაწყდა მუდმივი ლაშქრის შექმნის პრობლემა, ამ ლაშქრის მნიშვნელოვან ნაწილს შეადგენდნენ ყივჩაყები. დავითის ისტორიკოსის მიხედვით ისინი 40 000 იყვნენ. მათ გარდა მუდმივ ლაშქარში, როგორც დასტურდება, ქართველებიც იყვნენ.[51]

ბრძოლები თურქ-სელჩუკების განსადევნად

სელჩუკები როგორც კი მეფეს შორს დაიგულებდნენ (მათი მსტოვრების მონაცემების მიხედვით), დასაზამთრებლად ჩამოდგებოდნენ ხოლმე. 1120 წლის თებერვალში დავითი ჯერ გეგუთში წავიდა იქიდან კი ხუფათს გადავიდა, სელჩუკებმა „სცნეს რა სიშორე მისი ჩამოდგეს ბოტორას, დიდნი ფრიად, და დაიზამთრეს“. მეფეს მხედველობიდან არ გამოჰპარვია მტრის მოქმედება, სწრაფად „გარდამოიფრინვა“, 14 თებერვალს დაესხა თავს და ერთიანად გაავლო მუსრი, თანაც ქართველებმა დიდძალი ტყვე და ალაფი იგდეს ხელთ.[52]

შემდეგ დავითმა შირვანის ქალაქი ყაბალა აიღო, გამობრუნდა ქართლში, სწრაფად შეკრიბა ლაშქარი, ჩავიდა შირვანს, „მაისსა შჳდსა არბია ლიჟათათ“ ვიდრე ქურდევანამდე და ხიშტალანთამდე. 1120 წლის ნოემბერში დავითის ლაშქარმა „მოსრნა და იავარყვნა“ სელჩუკები აშორნიას და სევგელამეჯს. დავითის ისტორიკოსი გადმოგვცემს რა სელჩუკთა ამ მწარე მარცხის შესახებ, აღნიშნავს, რომ დავითმა მტერს „არა დაუტევა მოტირალი კარავთა მათთა“.[52]

1120-21 წლების ზამთარში დავითი ჩავიდა „აფხაზეთს ბიჭჳნტამდე და განაგნა საქმენი მანდაურნი“. ისტორიკოსი განმარტავს თუ რას ნიშნავს „განაგნა საქმენი“. მეფემ წყალობის ღირსი შეიწყალა, ხოლო „შემცოდენი“ შეიპყრო და „წუართნა“.[52]

დავითის სიშორით ისარგებლეს სელჩუკებმა და მშვიდად ჩამოდგნენ მტკვრის პირს. როგორც მემატიანე გადმოგვცემს, მაშინ დიდი თოვლი ყოფილა, როცა დავითმა გადაათხრევინა ლიხის მთა, თოვლის სიმაღლე „სამი მჴარი“ ყოფილა. მეფეს ჯარი მზადყოფნაში დახვდა. 1121 წლის მარტში დავითი დაესხა ხუნანს და ისე გაანადგურა მტერი, რომ აღარავინ დარჩა „მთხრობი ამბისა“.[52]

დავითი ყივჩაღთა რაზმით ადიდებულ მტკვარზე გადავიდა და 1121 წლის ივნისში დაარბია ბარდავის საზამთრო საძოვრებზე დაბანაკებული სელჩუკები. როგორც აშკარად ჩანს, დავითი სელჩუკებს უსპობდა საარსებო წყაროებს და მიერეკებოდა საქართველოდან.[52]

საქართველოს სამეფო კარის მიერ გატარებულმა ღონისძიებებმა ქვეყანა გაამაგრა და გააძლიერა. სამეფო ხელისუფლების ავტორიტეტი განუზომლად გაიზარდა. დავით აღმაშენებელმა ქვეყნის ცხოვრების ყველა მხარე თავის ძალაუფლებას დაუმორჩილა და ხელისუფლების სრული კონცენტრირება მოახდინა: საქართველოს მეფე თვითმპყრობელი გახდა.[53]

დიდგორის ბრძოლა

  მთავარი სტატია: დიდგორის ბრძოლა.

გაუთავებელმა მარცხმა მაჰმადიანები ძალიან გაამწარა. ისინი კარგად ხედავდნენ, რომ მათ ბატონობას მალე თბილისშიც მოეღებოდა ბოლო და გადაწყვიტეს ერთიანი ძალით კვლავ შეეტიათ საქართველოსათვის. ამისათვის

 
„ესევითარცა ჭირთაგან შეიწრებულნი თურქმანნი და კუალად ვაჭარნი განძელ-ტფილელ-დმანელნი წარვიდეს სულტანისა წინაშე... და ესრეთ მიუთხრნეს ყოველნი ჭირნი, მოწევნულნი მათ ზედა.“

სპარსეთში (ისპაჰანში) მჯდომმა სელჩუკთა სულთ„ანმა

 
„მოუწოდა არაბეთისა მეფესა დურბეზს სადაყას ძესა და მოსცა ძე თჳსი მალიქი და ყოველი ძალი მისი; და აჩინა სპასალარად ელღაზი, ძე არდუხისი... უბრძანა თურქმანობასა, სადაღაცა ვინ იყო, დამასკოჲთ და ჰალაბითგან ამოღმართ ყოველსა მჴედრობად შემძლებელსა, ამათ თანა ათაბაგსა განძისასა მისითა ძალითა და ყოველთა სომხითისა ამირათა.“

მაჰმადიანებმა უზარმაზარ კოალიციურ ლაშქარს მოუყარეს თავი, რომლის რაოდენობაც 300 000-ს აღემატებოდა. დავით აღმაშენებლის სამხედრო ძალის რაოდენობა, სომეხი ისტორიკოსის, მათეოს ურჰაეცის ცნობით, შეადგენდა 40 000 ქართველს, 15 000 ყივჩაყს, 500 ოსსა და 100 ფრანგ (ევროპელ) ჯვაროსანს.[54]

 
მემორიალი დიდგორის ბრძოლის ადგილას.

დავითმა აქ გამოავლინა დიდი მხედართმთავრული და სტრატეგიული ნიჭი. მან მარჯვედ შემოიტყუა მოწინააღმდეგის უზარმაზარი არმია დიდგორის ვიწრო ხეობაში, სადაც მტერს თავისი რიცხობრივი უპირატესობის გამოყენება აღარ შეეძლო.

მოწინააღმდეგეები დიდგორის ველზე 12 აგვისტოს შეებრძოლნენ ერთმანეთს. ფრანგი მემატიანე გოტიე გადმოგვცემს დავითის მოწოდებას ჯარისადმი ბრძოლის დაწყების წინ:

ეჰა, მეომარნო ქრისტესანო! თუ ღვთის სჯულის დასაცავად თავდადებით ვიბრძოლებთ, არამც თუ ეშმაკის ურიცხვ მიმდევართა, არამედ თვით ეშმაკებსაც ადვილად დავამარცხებთ, და ერთ რასმეს გირჩევთ, რაც ჩვენი პატიოსნებისა და სარგებლობისათვის კარგი იქნება: ჩვენ ყველამ, ხელების ცისკენ აპყრობით, ძლიერ ღმერთს აღთქმა მივცეთ, რომ მისი სიყვარულისათვის ამ ბრძოლის ველზე დავიხოცებით და არ გავიქცევით. და რათა არ შეგვეძლოს გაქცევა, კიდეც რომ მოვინდომოთ, ამ ხეობის შესავალი, რომლითაც შემოვსულვართ, ხეთა ხშირი ხორგებით შევკარით და მტერს, როცა მოგვიახლოვდება ჩვენზე იერიშის მოსატანად, მტკიცე გულით დაუნდობლად შევუტიოთ.[55]

კარგად იცოდა რა მთელი ქვეყნისათვის ამ ბრძოლის გადამწყვეტი მნიშვნელობა, დავით აღმაშენებელმა სამხედრო თავგანწირვის სასტიკ ღონისძიებებს მიმართა: მან უკანდასახევი გზები ჩუხერგა ქართულ ლაშქარს.[54]

პირველივე შეტაკებისთანავე იძლია მტრის ურიცხვი მხედრობა. დავითის ისტორიკოსის სიტყვით, მეფე დავითმა და მისმა ჯარმა

 
„მოსრნა სახელოვანნი იგი მბრძოლნი არაბეთისანი, ანუ მეოტთა ვითარ სიმარჯჳთ და განკრძალულად სდევნნა და მოსრნა, რომლითა აღივსნეს ველნი, მთანი და ღელენი მძორებითა.“

მაჰმადიანთა ლაშქარი სასტიკად დამარცხდა. გაქცეულ მტერს ქართველებმა დიდ მანძილზე სდიეს. მტრის მხოლოდ მცირე ნაწილმა გააღწია სამშვიდობოს. თვით ილღაზი, ჯარის სარდალი, ძლივს გადაურჩა ბრძოლის ველზე სიკვდილს და თავში მძიმედ დაჭრილი გაბრუნდა უკან.[56]

ამ გამარჯვებამ დიდი გამოხმაურება ჰპოვა მახლობელ აღმოსავლეთსა და ევროპაში. ამ ბრძოლის შესახებ წერდნენ ევროპელი, სომეხი თუ არაბი ისტორიკოსები. ჯვაროსნები დავითს როგორც მოკავშირეს ისე უყურებდნენ და მისგან დახმარებასაც კი ელოდნენ.[56]

თბილისის შემოერთება

  მთავარი სტატია: თბილისის შემოერთება.

1121 წლის მიწურულს დავითმა თბილისს ალყა შემოარტყა. ქალაქმა წინააღმდეგობა სცადა, მაგრამ ქართველთა სამხედრო დარტყმები იმდენად ძლიერი იყო, რომ ბრძოლის გაგრძელებას აზრი არ ჰქონდა. ალყამ მოსახლეობაც მძიმე დღეში ჩააგდო. თბილისის მმართველებმა მეფესთან მოლაპარაკების გამართვა გადაწყვიტეს — მათ ელჩები მიუგზავნეს დავითს და ზავი ითხოვეს, მაგრამ მეფის გადაწყვეტილება ურყევი იყო — თბილისი ცენტრალურ ხელისუფლებას უნდა დამორჩილებოდა და ამიტომაც, დავითმა ელჩებთან მოლაპარაკებაზე უარი განაცხადა.[57] 1122 წლის თებერვლის შუა რიცხვებში ქართულმა ჯარმა გადამწყვეტი იერიში მიიტანა და აიღო ქალაქი. დავით აღმაშენებელმა მოსახლეობის მიმართ დიდი სიმკაცრე გამოიჩინა — ბევრი დახოცა, ხუთასი კაცი წვეტიან სარზე წამოაცვა და წამებით მოკლა.[58] რამდენიმე დღეში ქალაქში წესრიგი დაამყარა და ყოველგვარი ძალადობა აღკვეთა.

„მას შემდეგ რაც დამარცხებულ იქნა მუსლიმთა ლაშქარი, დაბრუნდა აფხაზთა მეფეც და თბილისთან დაბანაკებულმა ალყა შემოარტყა მას, ხოლო შემდეგ მახვილით დაეუფლა (თბილისს) და შევიდა ქალაქში ხუთას თხუთმეტ (1122) წელს და ცეცხლს მისცა მისი დიდი ნაწილი. შემდეგ კი შეიწყალა მცხოვრებნი და კარგად ეპყრობოდა მათ. დაუდგინა მათ (მოქალაქეებს) ის პირობები, რომელიც თვით აირჩიეს.“

დიდგორის ბრძოლის დამთავრებისა და თბილისის აღების შემდეგ, ფაქტობრივად, დასრულდა საქართველოს სამეფოს მიერ წარმოებული ქვეყნის შემომტკიცების პროცესი, ამიერიდან თბილისი სამეფო ქალაქი გახდა. მიუხედავად იმისა, რომ თბილისმა დამოუკიდებლობა დაკარგა, ერთხანს თვითმმართველობა ისევ შეინარჩუნა. ფრიად საგულისხმო ცნობა მოეპოვება დავითის ისტორიკოსს ახლადშემოერთებული თბილისის შესახებ: „ქალაქი ტფილისი იყო, ოდეს ჯერეთ არა სრულიად შემოყენებულ იყო უღელსა ქუეშე მორჩილებისასა, ვითარცა აწ“.[59]

1122 წელს თბილისის მოქალაქეთა ამბოხებას ჰქონდა ადგილი, რომელიც ხან ქრებოდა ხან ახალი ძალით ძლიერდებოდა. ადგილი ჰქონდა მოსახლეობის ხოცა-ჟლეტას, ქვეყანა სავსე იყო „სისხლითა ქრისტიანეთათა“ და „ესრეთ ისვროდა ქვეყანა მრავალჟამ“. დავით აღმაშენებელმა ეს ამბოხებაც ძლევამოსილად ჩააქრო და თბილისი სრულ მორჩილებაში მოიყვანა.[59]

თუ თბილისისათვის ბრძოლას პირობითად ორ პერიოდად დავყოფთ, მაშინ პირველი პერიოდია 1120-1122 წლები — თბილისის მოქალაქეთა მიერ დავითის უფლებების აღიარება, ქალაქში შიჰნის გაგზავნა და ხარკის დაწესება, დიდგორის ბრძოლა, თბილისის აღება (თვითმმართველობის დატოვებით); მეორე პერიოდია 1123 წლიდან, როცა თბილისში თვითმმართველობა გაუქმდა და „სრულიად შემოყენებული იყო უღელსა ქუეშე მორჩილებისასა“. ამ დროიდან საქართველოს სატახტო ქალაქად კვლავ თბილისი იქცა.[59]

არაბთა ბატონობამ მნიშვნელოვნად შეცვალა თბილისის ეთნიკური სურათი: ქალაქში ქართველებთან ერთად ცხოვრობდნენ სომხები, არაბები, ებრაელები და სხვა ეროვნების წარმომადგენლები. თბილისი რელიგიური კუთხითაც ჭრელი ქალაქი იყო: მართლმადიდებელი ქრისტიანები, მუსლიმები, მონოფიზიტი სომხები, იუდეველები გვერდიგვერდ ცხოვრობდნენ. არაბი ავტორები მოგვითხრობენ, რომ მეფეს თბილისის მცხოვრებნი იმ წლის გადასახადისაგან გაუთავისუფლებია, ამასთანავე, უბრძანებია არავის დაეკლა ღორი მუსლიმთა უბანში.[57] ქრისტიანებსა და იუდეველებს აეკრძალათ მუსლიმთა კუთვნილ „ისმაილის“ აბანოში შესვლა. ასეთივე უფლებები ჰქონდათ სომხებსა და ებრაელებს. გადასახადის თვალსაზრისით კი ებრაელები და მუსლიმები ქართველებზე ნაკლებს იხდიდნენ.[57]

დმანისის შემოერთება

  მთავარი სტატია: დმანისის შემოერთება.
 
დმანისის სიონი და ნაქალაქარი

დიდგორის ბრძოლაში მუსლიმური კოალიციის შეკრებაში დმანისელმა დიდვაჭრებმა და წარჩინებულებმა გადამწყვეტი როლი ითამაშეს. მართალია, დმანისი თავისი მასშტაბებით თბილისს ჩამოუვარდებოდა, მაგრამ მასაც ამირა განაგებდა და დამოუკიდებელ პოლიტიკას აწარმოებდა. ქართული მიწა-წყლიდან ეს იყო ბოლო ქალაქი, რომელიც ჯერ კიდევ არ იყო ერთიანი ქართული მონარქიის საზღვრებში მოქცეული.[60]

1123 წლის ზაფხულში, შირვანში ლაშქრობის შემდეგ, დავით აღმაშენებელი დასავლეთ საქართველოში გადავიდა და მცირე ხანს დაასვენა ლაშქარი. მემატიანის თქმით, მეფეს შემოდგომა გეგუთში გაუტარებია,[61] 1124 წლის მარტში კი დავითი ქართლში გადმოვიდა და დმანისზე გაილაშქრა. როგორც ჩანს, დასავლეთ საქართველოში ყოფნისას მეფე საგანგებოდ ამზადებდა დმანისის შემოერთების ოპერაციას. ასეთი მნიშვნელოვანი ქალაქის დაუფლება ადვილი არ იყო და ამისათვის წინასწარი სამზადისიც ჩატარდებოდა.[62]

1124 წლის მარტში დავით აღმაშენებელმა დმანისი აიღო.[61] მემატიანე მშრალად მიუთითებს — „აიღო ქალაქი დმანისი“. როგორც ჩანს, ქალაქის დასაუფლებლად დიდი ბრძოლები არ გამართულა.[61] შესაძლებელია, ყოველმხრივ შევიწროებულ დმანისელებს თავიანთი ნებითაც ეღიარებინათ ერთიანი საქართველოს მეფის უზენაესობა.[62]

შირვანისა და ანისის შემოერთება

  მთავარი სტატია: ანისის შემოერთება.

დავითის ისტორიკოსის ცნობით თბილისის აღების მეორე წელს ე. ი. 1123 წელს თურქთა სულთანი მაჰმუდი მოვიდა შირვანს, რომელიც საქართველოს მეფის ყმადნაფიცი ქვეყანა იყო. სულთანმა აიღო ქალაქი შამახია, შირვანშაჰი კი შეიპყრო, თანაც საგანგებო ელჩის ხელით დავითს წერილი გაუგზავნა: „შენ ტყეთა მეფე ხარ და ვერა ოდეს გამოხვალ ველთა; ხოლო მე ესე-რა შარვანშა შევიპყარ ჴელთა და ხარაჯასა ვითხოვ; შენ თუ გენებოს, ძღუენი ჯეროვანი გამოგზავნე და თუ გინდა სამალავად გამოვედ და მნახე“.[63]

კადნიერ სულთანს სათანადო პასუხი უნდა მიეღო. დავითმა სასწრაფოდ შეკრიბა 50 000 კაცი და საბრძოლოდ მოემზადა. როგორც კი ეს ამბავი შეიტყო სულთანმა, შეშინებული აიყარა და „ფრიად რამე სიმდაბლით არა სულტნურად“ ითხოვა „გზა სამლტოლვარო“. სულთანის დასახსნელად რანის ათაბაგი აღსუნღული მოადგა შამახიას და ბრძოლა გაუმართა ქართველებს, მაგრამ სასტიკად დამარცხდა. ამის შემდეგ სულთანი ღამით გაიპარა „სოფლად თაჳსად“. შირვანიდან სელჩუკთა განსადევნად ბრძოლა ამით არ დამთავრებულა. 1 თვის შემდეგ, 1123 წლის ივნისში, დავითი ისევ ლაშქრობს შირვანზე. მან „აღიღო გულისტანი, სახლი თავადი შარვანისა, სიცხეთა მათ საშინელთა, მოირთო შარვანი და აღავსნა კეთილითა ყოველნი მორჩილნი ბრძანებათა მისთანა“.[61]

დავით აღმაშენებლის ბრძოლებს მეტად დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა როგორც საქართველოს, ასევე, განსაკუთრებით, შირვანისათვის. ქართველებისა და შირვანელების ერთობლივმა ბრძოლამ უზრუნველყო შირვანის დამოუკიდებლობა სელჩუკიან დამპყრობელთაგან. ამიერიდან საქართველო და შირვანი უფრო მჭიდროდ დაუკავშირდნენ ერთმანეთს.[61]

1124 წლის აპრილში დავითმა დაიკავა „შარვანისა ციხენი ღასანნი და ხოზაონდი და მიმდგომი მათი ქვეყანა“, მაისში „აღიხუნა ციხენი სომხითისანი: გაგნი, ტერონაკალი, ქავაზინნი, ნორბედი, მანასგომნი და ტალინჯაქარი“.[64]

1124 წელი საქართველოს დიდ გამარჯვებათა წელი იყო. დავითმა ამავე წლის ივნისში, როგორც მისი მემატიანე გადმოგვცემს, „წარემართა ლაშქრითა, განვლო ჯავახეთი, კოლა, კარნიფორა, ბასიანნი სპერმამდის და რაც პოვა თურქმანნი მოსრა და ტყუე ყო“.[64]

ძლიერი საქართველოს სამეფო დიდგორის ბრძოლასა და შემდგომ მოპოვებული წარმატებების წყალობით იწყებს აქტიურ მოქმედებას მეზობელი სომხეთის ყოფილი სამეფოების ტერიტორიების სელჩუკი დამპყრობლებისაგან გათავისუფლებისათვის. დავითის ისტორიკოსი საოცარი სიზუსტით გადმოგვცემს ანისის თავკაცების მისიის შესახებ. „და აგვისტოსა ოცსა მივიდეს მწიგნობარნი ანელთა თავადთანი და მოახსენეს მოცემა ქალაქისა“. მემატიანის თანამიმდევრულობაში ეჭვის შეტანა შეუძლებელია. როგორც „ცხოვრება მეფეთ მეფისა დავითისიდან“ ჩანს, ანელი თავადები დავითს ეახლნენ დმანისის აღების (1124 წლის მარტი), სომხეთის ციხეთა დაკავების (1124 წლის აპრილი), ჯავახეთიდან ბასიანამდე დავითის მიერ ჩატარებული ექსპედიციის (1124 წლის ივნისი) შემდეგ, აგვისტოს თვეში. სრულიად უეჭველია დავითის ისტორიკოსის ცნობა იმის შესახებ, რომ ანელი თავადები საქართველოს მეფეს ეახლნენ 1124 წლის აგვისტოში. ამ თარიღის მართებულობას ამაგრებს სომეხი ისტორიკოსი მათე ურჰაელი, რომელიც ხაზგასმით აღნიშნავს „კუალ სომეხთა წელთაღრიცხვის 573 (1124) წელს ქართველთა მეფე დავითმა მოახდინა სპარსთა ჯარების სასტიკი ჟლეტა, თითქმის 20 000 კაცი მოსპო და აიღო სომეხთა სატახტო ქალაქი ანი, რომელიც სამოც წელს იმყოფებოდა ტყვეობაში“. ამრიგად, დავითის ისტორიკოსისა და ურჰაეცის ცნობებით სრულიად ნათელია, რომ მეფემ ანისი 1124 წელს აიღო.[65]

როგორც ჩანს, სომეხმა თავკაცებმა დავითი მიიწვიეს ანისიდან მუსლიმანთა განსადევნად და ქალაქის გასათავისუფლებლად. ქალაქი ანისი მახლობელი აღმოსავლეთის მნიშვნელოვანი ეკონომიკური ცენტრი იყო, ამ პერიოდში ქალაქს ფლობდა აბულ-ასვარი, რომელმაც 1118 წელს მამამისი მანუჩარი შეცვალა.[66]

 
ანისის ნაქალაქარი

აბულ-ასვარი ძალზე ავიწროებდა ქალაქის მოსახლეობას, უდიერად ეპყრობოდა მათ სარწმუნოებას. ვარდან ბარძბერდეცი გადმოგვცემს, რომ მან ქალაქ ხლათიდან ჩამოიტანა ვერცხლისაგან გამოჭედილი უზარმაზარი ნალი (ნახევარმთვარე) და სომხური ეკლესიის გუმბათზე დაადგმევინა. ამასთან, აგრესიულმა მფლობელმა გადაწყვიტა ანისი 60 000 დინარად ქალაქ კარის ამირასათვის (იგი სელჩუკი იყო) მიეყიდა. ბუნებრივია, აბულასვარის ამგვარმა მოქმედებამ ანისის მოსახლეობის დიდი გულისწყრომა გამოიწვია. ანელებმა გადაწყვიტეს დახმარებისათვის მიემართათ საქართველოს მეფისათვის. სომეხი ისტორიკოსი სამუელ ანელის ცნობით ანისისა და შირაკის ოლქის მცხოვრებლებმა გადაწყვიტეს გამოსავალი ეპოვათ იმით, რომ თხოვნის ხელი გაეწოდათ ქართლის მეფის დავითისთვის, მათ უღალატეს აბულსუვარ მანუჩეს ძეს, რომელიც ფლობდა ქალაქს მამის სიკვდილის შემდეგ და გაუღეს რა ქალაქის კარი შემოუშვეს შიგნით ის მეფე დავითი. დავითი თანაგრძნობით შეხვდა ანელ თავადთა თხოვნას, სასწრაფოდ გააგზავნა „წიგნები წვევისა“, სამ დღეში 60 000 მხედარი შეკრიბა და ანისისკენ გაემართა. დავითმა „მესამესა დღესა აიღო ქალაქი ანისი და ციხენი მისნი უჭირველად და სოფელნი და ქვეყანანი მიმდგომნი ანისისანი.“ ისტორიკოსები ერთხმად აღნიშნავენ, რომ „უჭირველად“ მოხდა ანისის აღება. სამუელ ანელი აღნიშნავს, რომ „ერთ სულსაც არ მოსვლია სისხლის ზიანი“. დავითს მანუჩეს შვილები ანისიდან გაუძევებია, თბილისს გაუგზავნია.[66]

საქართველოს მეფემ ანისის მიზგითად ქცეული ტაძარი გაათავისუფლა. ტაძრის აღმშენებელი ბერძენთა დედოფალი კატრონიკე იქვე იყო დაკრძალული. დავითმა კათალიკოსთან და ეპისკოპოსებთან ერთად მიცვალებულს წესი აუგო და საფლავს სამგზის ჩასძახა „გიხაროდეს შენ წმინდაო დედოფალო რამეთუ იხსნა ღმერთმა საყდარი შენი უსჯულოთა ხელთაგან.“[67]

დავითმა ანისი და მისი მიმდგომი ქვეყანა საქართველოს სამეფოს შემოუერთა და მცველებად მესხი აზნაურები დატოვა. ვარდან ბაზბერდეცის მიხედვით, მეფემ ანისის გამგებლად ქართველი დიდებულები აბულეთი და მისი შვილი ივანე დატოვა, შემდეგ დავითმა დაიპყრო ვანანდისა და არარატის პროვინციაში მდებარე ოლქები, რომლებიც ერთ დროს სომეხ მეფეებს კვირიკესა და აბასს ეკუთვნოდათ, აგრეთვე ქვეყნები კასპიის ზღვამდე ხაბანდა დიდი სომხეთის აცახის პროვინციაში და სხვა.[67]

 
საქართველოს სამეფო 1125 წლისათვის, დავით აღმაშენებლის მმართველობის დასასრულს.

სომხეთის საკითხის მოწესრიგების შემდეგ დავითი კვლავ შირვანს დაუბრუნდა. 1124 წლის შემოდგომაზე ილაშქრა შირვანზე, „აღიღო ქალაქი შამახია და ციხე ბირიტი, სრულად ყოველი შარვანი“, ე. ი. დავითს შირვანი მთლიანად გაუთავისუფლებია სელჩუკებისაგან, თანაც ციხეებსა და ქალაქებში თავისი მოლაშქრეები ჩაუყენებია. დავითის ისტორიკოსი მიუთითებს, რომ ეს მოლაშქრეები იყვნენ ჰერნი და კახნი. შირვანის ზედამხედველობა და გამგებლობა დაევალა სიმონ ჭყონდიდელ-მწიგნობართუხუცესსა და ბედიელ-ალავერდელს, რომელიც გიორგი ჭყონდიდელ-მწიგნობართუხუცესის დისწული იყო, მისივე მსგავსი, „კაცი ყოვლითურთ სრული და ბრძენი“. მემატიანე კმაყოფილებით წერს, რომ „განაგო მეფემან ყოველი საქმე შარვანისა, აღავსნა კეთილითა და საბოძვარითა ქურდნი, ლეკნი და თარაზნი“. აქედან მოკიდებული დავითი ატარებდა შირვანშაჰის ტიტულსაც.[68]

ანისის სამეფოს მსგავსად შირვანის სელჩუკებისაგან განთავისუფლება დიდგორის ბრძოლის ერთ-ერთი შედეგი იყო. დავითის მიერ მოპოვებულმა დიდმა წარმატებებმა და ამიერკავკასიიდან სელჩუკების განდევნამ გააფართოვა საქართველოს სამეფოს პოლიტიკური საზღვრები ნიკოფსიიდან (ადგილი თანამედროვე სოჭსა და ტუაფსეს შორის) დარუბანდამდე (დერბენტამდე) და ოვსეთიდან არეგაწამდე (სომხეთში).[68] განუზომლად გაიზარდა საქართველოს საერთაშორისო მნიშვნელობა. საქართველო უძლეველ ქვეყნად მიიჩნიეს იმდროინდელმა მახლობელი აღმოსავლეთის მუსლიმანურმა სახელმწიფოებმა. „რამეთუ თჳთ სულტანი მუნ, სადა იყო, ძრწოდა შიშისაგან მისისა და არცაღა თჳთ ძუელად ქონებულთა ქალაქთა და ქუეყანათა ჰგონებდა თჳსად ქონებად, არამედ რაოდენცა შორს იყო, ეგრეცა ეოცებოდა მძინარესა შიში და მღჳძარესა სიკუდილი“. საქართველოს მეფე უხვ ძღვენს იღებდა სულტნისაგან, რომელიც ეძიებდა „მშვიდობასა და სიყვარულსა და ყივჩაყთაგან არა რბევასა“.[68]

საფინანსო ღონისძიებები

XII საუკუნის პირველი მეოთხედის საქართველოს ეკონომიურად დაწინაურების საქმეში თავისი როლი შეასრულა ფულის რეფორმამ. X საუკუნის დამლევს საქართველომ მჭიდრო ურთიერთობა დაამყარა ბიზანტიასთან, ამან კი თავისი ასახვა ჰპოვა ქართული მონეტის განვითარებაში. მონეტაზე გაქრა მუსლიმანური ნიშნები და მისი ადგილი დაიკავა ქრისტიანულმა ემბლემამ — ჯვარმა ან კიდევ ღვთისმშობლის გამოსახულებამ. ძირითადი წარწერები ქართულია და შეიცავს არა მარტო მეფეთა სახელებს, არამედ მათ ბიზანტიურ ტიტულებსაც. ხაზგასმულია ის გარემოებაც, რომ იმდროინდელი მონეტა მხოლოდ ვერცხლისაა, ასეთებია, მაგალითად, დავით კურაპალატის, ბაგრატ IV-ის, გიორგი II-ის, დავით აღმაშენებლის მონეტები.[69]

დავით კურაპალატის მიერ მოჭრილ მონეტაზე გამოსახულია ჯვარი და მოთავსებულია დაქარაგმებული ასომთავრული ზედწერილი, რომელიც ასე იკითხება: „ქრისტე, შეიწყალე დავით კურაპალატი“, ხოლო ბაგრატ IV-ს მონეტაზე გამოსახულია ვლაქერნის ღვთისმშობელი და მოთავსებულია ზედწერილი: „ქრისტე, ადიდე ბაგრატ, აფხაზთა მეფე და ნოველისიმოსი“. ამისგან განსხვავდება ბაგრატ IV-ს მეორე მონეტის ზედწერილი, სადაც ბაგრატს „სევასტოსის“ ტიტული აქვს. ერთმანეთის თანამიმდევრობით ჩნდება ტიტულები ნოველისიმოსი, სევასტოსი, კესაროსი.

ამ პერიოდის მონეტათა უმრავლესობაზე გამოსახულია ვლაქერნის ღვთისმშობელი. ასეთი ტიპის მონეტების უკანასკნელი მომჭრელია დავით აღმაშენებელი.

XI-XII საუკუნეების ქართული მონეტები შემდეგ ცვლილებებს განიცდიან:

  1. კლებულობს წონა, თუ დავით კურაპალატის მონეტა 3,5 გრამს იწონიდა, ბაგრატ IV-ს 1,56 გრამია, ხოლო დავით აღმაშენებლის მონეტის წონა 0,51-0,87 გრამს შეადგენს.[70]
  2. იცვლება წარწერები როგორც მეფფეთა ტიტულებისა ასევე ვლაქერნის ღვთისმშობლის გამოსახულების წარწერისაც. ასე მაგალითად, თუ ბაგრატ IV-ს მონეტაზე ხელაპყრობილი ღვთისმშობლის გამოსახულების ირგვლივ წარწერილია „HAGIA QEOTOKOC“, ე. ი. „წმინდა ღვთისმშობელი“, გიორგი II-ს მიერ მოჭრილ მონეტაზე წერია „M-PQBLAXEPNITIKA“, ე. ი. „დედა ღვთისა ვლაქერნის“.[70]
  3. გამოსახულება თანდათან უარესდება და უხეშდება.

XII საუკუნის პირველი მეოთხედის საქართველოს ხაზინა მდიდარი იყო. დავითის წინამორბედ მეფეებს ურთიერთობა ჰქონდათ ბიზანტიასთან. ეს ურთიერთობა იმდენად მჭიდრო იყო, რომ ქართული ფული იჭრებოდა ბიზანტიურის მიბაძვით, რაც მისი ფორმისა და ნაწილობრივ, წარწერების შინაარსიდან ჩანს. თვით ბიზანტიურ მონეტებს საქართველოში ფართო მიმოქცევა ჰქონია. ასე მაგალითად, დავით აღმაშენებელი თავის „ანდერძში“ აღნიშნავს: „ხოლო დრაჰკანი კონსტანტი ცუატა (ს) და ჩემნი ლალნი და თუალ-მარგალიტნი, ხახულის ღვთისმშობლისადა შემიწირავს, ხოლო დუკატი და პოტინატი (ბოტინატი) ატენისა საჭურჭლისა, იგიცა ჩემისა სისხლითა მოგებული, თუ ელეოდეს მეფე დემიტრე ყოველი მისცეს მოძღვარსა ჩემსა“.[70]

XII საუკუნის ქართულ ფულზე შეიძლება ვიმსჯელოთ, ძირითადად, იმ ნუმიზმატიკური მასალების საფუძველზე, რომლებიც დღესდღეობით ჩვენს ხელთ არის, თუმცა უნდა აღინიშნოს, რომ ეს ფაქტობრივი მასალა ძალზე მცირე ოდენობითაა შემორჩენილი.

დავით აღმაშენებლის მიერ გატარებული ფულის რეფორმის შესახებ ძვირფას ცნობებს იძლევა არაბი ისტორიკოსი ალ-ფარიკი, რომელიც ამბობს: დავითმა მოჭრა ფული, რომლის ერთ მხარეზე ეწერა ხალიფას და სულთნის სახელები, მეორეზე — ალაჰისა და მოციქულის (მუჰამედის), ხოლო კიდეზე თვით მისი — დავითის სახელიო.[71]

 
დავით აღმაშენებლის მიერ მოჭრილი მონეტა ვლაქერნის ღვთისმშობლის გამოსახულებით, პირველი ემისია.[72]
 
დავით აღმაშენებლის მიერ მოჭრილი მონეტა ვლაქერნის ღვთისმშობლის გამოსახულებით, მეორე ემისია.[73]

დავითმა გააგრძელა ვლაქერნის გამოსახულებიანი მონეტების მოჭრა და მანვე დაუსვა წერტილი ამ ტიპის ფულის შემდგომ წარმოებას. ბაგრატ IV-ისა და გიორგი II-ის მონეტებთან შედარებით, ვლაქერნის გამოსახულება აქ გაუხეშებულია. დავით არმაშენებლის მონეტის წონა დავით კურაპალატის მონეტის წონასთან შედარებით ერთი მეხუთედით ნაკლებია, წონის დაკლება თანდათანობით ხდებოდა და სხვადასხვა მიზეზით იყო გამოწვეული. აღსანიშნავია, რომ მონეტების გაუარესება მხოლოდ საქართველოსთვის არაა დამახასიათებელი. მსგავს პროცესებს ადგილი ჰქონდა ახლო აღმოსავლეთის თითქმის ყველა ქვეყანაში, რაც, სპეციალისტების აზრით, ე. წ. „ვერცხლის კრიზისის“ შედეგია. ნაწილი მეცნიერებისა მიიჩნევს, რომ ეს კრიზისი აღმოსავლურ ქვეყნებში ვერცხლის საბადოების გამოფიტვის შედეგი უნდა ყოფილიყო, ზოგი მეცნიერი კი ამ ფაქტს უკავშირებს აღმოსავლური მონეტების მასობრივ გაზიდვას დასავლეთის ქვეყნებსა და ჩრდილოეთში. მაგრამ, სამწუხაროდ, არც ერთი ვერსია „ვერცხლის კრიზისის“ გამოწვევისა დამაჯერებელი არ არის.[74]

იმდროინდელი წერილობითი წყაროები ქართული ფულის ზომისა და წონის თანდათანობით შემცირების მიზეზების შესახებ ცნობებს არ იძლევიან. „ვერცხლის კრიზისს“ შეიძლება გამოეწვია ჩვენში მონეტების წონის შემცირება, მაგრამ ეს არ უნდა იყოს არსებითი და ძირითადი, იმიტომ, რომ საქართველო XII საუკუნის პირველ მეოთხედში ეკონომიურად მომძლავრებული ქვეყანაა და ხაზინაც მდიდარი აქვს. თანაც, მონეტათა შემცირება რომ მხოლოდ „ვერცხლის კრიზისის“ ბრალი იყოს ვლაქერნის გამოსახულების კარგად ამოკვეთას რაღა დაუდგებოდა წინ. ამდენად, ე. წ. „ვერცხლის კრიზისი“ არ ყოფილა ის ძირითადი მიზეზი რამაც XI საუკუნიდან მოყოლებული ქართული მონეტების წონის დამცრობა გამოიწვია.[75]

ეკონომიკურად დაწინაურებულ საქართველოში ფულის კურსი თანდათან მტკიცდებოდა. ფულის კურსის სიმტკიცე მის სამონეტო ფუნქციას დამოუკიდებელს ხდიდა მისივე წონისაგან, ე. ი. უფრო ნაკლები წონის მქონე ვერცხლის მონეტას შეიძლებოდა წინანდელი ფუნქცია შეესრულებინა.[75]

ცნობილია დავითის მიერ მოჭრილი ახალი ტიპის მონეტა, რომელსაც ადრე გიორგი II-ს მიაკუთვნებდნენ. ეს მონეტა ტიპოლოგიურად არ განსხვავდება ბაგრატ IV-სა და გიორგი II-ს მიერ მოჭრილი ფულისაგან, აქედან დასკვნა: დავითი თავისი ფინანსური მოღვაწეობის პირველ ეტაპზე იმავე სქემის მიხედვით ჭრიდა ფულს, რომლითაც ბაგრატ IV და გიორგი II, შემდგომში კი მან მონეტის ტიპი შეცვალა.[75]

XII საუკუნის პოლიტიკურად და ეკონომიურად ძლიერი საქართველოსათვის დამახასიათებელია ნუმიზმატიკის „სპილენძის ხანა“. სპილენძის მონეტებს იძულებითი ვერცხლის კურსი ჰქონია. ეს მონეტები საკრედიტო ფულის ფუნქციას ასრულებდნენ.[75]

სპილენძის მონეტები, რომლებიც საქართველოდან გადიოდა, ალბათ ოქროსა და ვერცხლის ფუნქციას ასრულებდა. ამნაირი საკრედიტო მონეტების არსებობაზე იმდროინდელი არაბი მოგზაური ალ-ფარიკიც იტყობინება. ამასთან დაკავშირებით, მეტად საინტერესოა გვირგვინოსანი მხედრის გამოსახულებიანი სპილენძის მონეტა, რომელსაც ასეთი არაბული წარწერა აქვს: „მეფე მეფეთა დავით, ძე გიორგისი, მახვილი მესიისა“. ეს მონეტა პირველად ფრანგმა მეცნიერმა ლანგლუამ გამოაქვეყნა და დავით აღმაშენებელს მიაკუთვნა,[75] მაგრამ ეს განსაზღვრა არ გაიზიარა ზოგიერთმა სპეციალისტმა, თუმცა აშკარაა, რომ აღნიშნული მონეტა დავით აღმაშენებლის მიერაა მოჭრილი, რომლისთვისაც აღნიშნული მედიდური ტიტული და ამაყი ეპითეტი მართლაც რომ მთლიანად შესაფერისი იყო.

როგორც ჩანს, XI-XII საუკუნეთა მიჯნისათვის საქართველოში სამონეტო ტიპის შეცვლის პირობები შეიქმნა. ვლაქერნის ღვთისმშობლის გამოსახულებიანი მონეტის ტიპი ერთგვარ ცვლილებას განიცდის სწორედ ამ დროს, ხოლო XII საუკუნის პირველ მეოთხედში ეს სამონეტო ტიპი ძირფესვიანად იცვლება (ფაქტურა, წარწერების შინაარსი). არაბი ისტორიკოსი ალ-ფარიკი ხაზგასმით მიუთითებს, რომ სამონეტო საქმეში ცვლილება სწორედ დავით აღმაშენებელს შეუტანია. იგი აღწერს დავითის მიერ ახლადმოჭრილ ფულს, რაც ნათლად ადასტურებს, რომ მუსლიმანური ტიპის არაბულზედწერილიანი მონეტის მომჭრელი დავით აღმაშენებელი ყოფილა.[76]

 
ბრიტანეთის მუზეუმში დაცული დავით აღმაშენებლის მონეტა, სადაც მეფე საიმპერატორო ტანსაცმლითა და მისი სრული ტიტულატურითაა გამოსახული.[74]

ინგლისელი მეცნიერი ლანგი, რომელიც შეეხო ქართულ ნუმიზმატიკურ ძეგლებს, საგანგებოდ შეჩერდა დავითის მიერ მოჭრილ კიდევ ერთი ტიპის სპილენძის მონეტაზე, რომელიც 1857 წლიდან ინახება ბრიტანეთის მუზეუმში და დიდხანს გამოუქვეყნებელი იყო. ეს უნიკალური მონეტა ლანგმა გამოაქვეყნა სათანადო კომენტარებით.[74] ამ მონეტაში ჩანს ბიზანტიური და ქართული იკონოგრაფიის შერწყმა. მონეტის შუბლზე დავითის გამოსახულებაა მოთავსებული. მეფე წვერებიანია, დამშვენებულია საიმპერატორო გვირგვინით — სტემით, მას ერთ ხელში უპყრია კვერთხი, მეორეში — სფერო.[42] გამოსახულების მარცხენა მხარეს მოთავსებულია ასომთავრული წარწერა „ႣႧ“ (დთ — დავით), ხოლო მარჯვნივ — „ႫႴ“ (მეფე). მონეტის ზურგის ცენტრში ჯვარია მოთავსებული ჩარჩოში. ირგვლივ ასომთავრული წარწერაა (ქარაგმით): „ქრისტე, დავით მეფე აფხაზთა, ქართველთა, რანთა, კახთა და სომეხთა“.[74] მონეტა შეიცავს დავით აღმაშენებლის პორტრეტსა და მის სრულ სამეფო ტიტულს, რომელიც ეხმიანება XII საუკუნის პირველი მეოთხედის საქართველოს პოლიტიკურ ძლიერებას.[76] აღნიშნული მონეტა ნათლად მეტყველებს დავითის ფინანსური მოღვაწეობის მრავალფეროვნებაზე და ახალ ტიპს წარმოადგენს დავითის მიერ მოჭრილ ფულთა შორის. მონეტის შინაარსის ანალიზი (დავითის სომეხთა მეფედ მოხსენიება და სხვ.) ადასტურებს, რომ იგი XII საუკუნის 20-იან წლებს განეკუთვნება.[76]

ნათელია, რომ საქართველოს მძლავრმა და ზეაღმავალმა ეკონომიკურმა პოტენციალმა არსებული ფულის საფუძვლიანი შეცვლა მოითხოვა. საჭირო იყო ფული, რომელიც ფართო მოქმედების საგანი იქნებოდა არა მხოლოდ ქვეყნის შიგნით, არამედ მის ფარგლებს გარეთაც. სწორედ ამიტომ, XII საუკუნის პირველ მეოთხედში ეს სამონეტო ტიპი ძირფესვიანად იცვლება. შეიცვალა ფაქტურა და წარწერების შინაარსი.[77]

ფულის რეფორმის პირველი მომენტი გამოიხატა ჯერ კიდევ ვლაქერნის გამოსახულებიანი მონეტის შინაარსის შეცვლაში, ხოლო უფრო დიდმნიშვნელოვანი იყო საერთოდ ბიზანტიური ტიპის მონეტის მუსლიმანურით შეცვლა.[77]

ეს უკვე არა მხოლოდ მონეტის შინაარსში ზოგიერთი დეტალის შეცვლა იყო, არამედ არსებით ცვლილებას წარმოადგენდა. ერთი ტიპის მონეტა მეორე კარდინალურად საწინააღმდეგო მონეტამ შეცვალა. მუსლიმანური ტიპის მონეტის მოჭრა გარკვეული მიზეზებით იყო განპირობებული. XII საუკუნის პირველი მეოთხედის ქართული მონეტა გამოხატავდა ქვეყნის ეკონომიკურ და პოლიტიკურ მდგომარეობას და თავისი შინაარსის შეცვლისას ღებულობდა იმ ფულის სახეს რომელიც იმ დროს მსოფლიო ბაზარზე ბატონობდა. ეს იმიტომ, რომ ამ პერიოდში საქართველოსათვის მთავარი მნიშვნელობა აღმოსავლეთთან ვაჭრობას მიენიჭა და დავითმაც ქართული მონეტა თავისი ფორმით აღმოსავლურს დაუახლოვა.[77] მნიშვნელოვანია ის ფაქტი, რომ მუსლიმანური ტიპის მონეტის გვერდით იჭრებოდა და მიმოქცევაში იყო ქართული ტიპის (ქართულზედწერილიანი) მონეტებიც.[77]

ფულის რეფორმის მეორე მომენტი — ფულის კურსის განმტკიცება უშუალოდ პირველიდან გამომდინარეობს. მონეტის შინაარსის შეცვლა ფულის კურსის განმტკიცებას ემსახურებოდა. თავისთავად, ფინანსური რეფორმის მთელი არსი სწორედ ამაში მდგომარეობდა. ამიერიდან უზრუნველყოფილი იყო ფულის მყარი მიმოქცევა. ფულადი სისტემის გაუმჯობესება განაპირობებდა ეკონომიკის წარმატებით განვითარებას. ამდენად, დავითის მიერ ეკონომიკაში გატარებული ღონისძიებები, მისი პოლიტიკა საქართველოს სახელმწიფოს პოლიტიკურ-ეკონომიკურ და კულტურულ აღორძინებას ემსახურებოდა.[77]

საგარეო პოლიტიკა

საქართველო და ჩრდილოეთის მეზობლები

დავითის საგარეო-პოლიტიკურ თვალსაწიერში მნიშვნელოვანი ადგილი ეკავა ჩრდილოეთის ქვეყნებსა და ხალხებს. ჩრდილო კავკასიის ხალხებში დავითი ხედავდა მნიშვნელოვან ძალას, რომელსაც სელჩუკთა წინააღმდეგ ბრძოლასა და ამიერკავკასიის ხალხთა კონსოლიდაციის საქმეში მნიშვნელოვანი როლის შესრულება შეეძლო.[78]

ქართული ნარატიული წყაროების უძველესი ცნობები რუს-ვარანგებისა და ქართველების კონტაქტის შესახებ XI საუკუნეს განეკუთვნება, თუმცა სავარაუდოა, რომ ქართველებისათვის რუსი ხალხი მანამდეც არ იყო უცხო.[79] XII საუკუნის დასაწყისიდან, დავითის მეფობის დროს, რუსებსა და ქართველებს შორის ურთიერთობა კიდევ უფრო გაიზარდა. დავითის გამარჯვებებმა და წინსვლამ, ბუნებრივია, კიდევ უფრო განამტკიცა კავშირი რუსეთთან. გაძლიერებულ საქართველოსთან კავშირი, რა თქმა უნდა, ძველი რუსეთის ინტერესებშიც იყო, მეტიც, გაძლიერებულ საქართველოს სამეფოსთან კავშირს რუსეთი თვითონ ესწრაფვოდა, მით უფრო, რომ დავითის დროს ყივჩაყები და ოსები უკვე საქართველოს ყმადნაფიცები იყვნენ და ყივჩაყთა თავდასხმების თავიდან აცილება და სამხრეთ-დასავლეთ საზღვარზე მშვიდობიანობის უზრუნველყოფა საქართველოსთან კეთილმეზობლური ურთიერთობის დამყარებით იყო შესაძლებელი.[80]

დავითი განსაკუთრებულ ყურადღებას აქცევდა ჩრდილო კავკასიის ხალხებთან, განსაკუთრებით, ოსებთან და ყივჩაღებთან ურთიერთობას. ოსები გამოირჩეოდნენ სხვა ჩრდილოკავკასიელი ეთნიკური ელემენტებისაგან თავისი სოციალურ-ეკონომიკური და პოლიტიკური განვითარების დონით. ალანთა სამეფოს მნიშვნელოვანი ტერიტორია ეკავა კავკასიის ცენტრალურ და დასავლეთ ნაწილში. დავითის დროს, როცა ყივჩაღთა ჩამოსახლების საკითხი დაისვა, ოსებთან ურთიერთობაც ახლებურ მიდგომას მოითხოვდა. საქმე ისაა, რომ ყივჩაღებს მტრული დამოკიდებულება ჰქონდათ ოსებთან და საქართველოს მეფეს ქმედითი ღონისძიების გატარება დასჭირდებოდა ყივჩაღთა საქართველოში ჩამოსაყვანად, რადგან ყივჩაღეთს და საქართველომდე ოსეთი იყო გასავლელი. საქართველოს მეფემ დროულად იზრუნა ამ საკითხზე. საგულისხმოა, რომ თამარის პირველი ისტორიკოსის ცნობით, დავითის ერთ-ერთი ქალიშვილი ოსეთში ყოფილა გათხოვილი. ისტორიკოსთა ერთი ნაწილი ამ ცნობას სარწმუნოდ მიიჩნევს. ზოგიერთი ფიქრობს, რომ თუ საკუთრივ დავითის ასული არა სამეფო სახლის რომელიღაც წევრი მაინც უნდა ყოფილიყო ოსეთის სამეფო კარზე გათხოვილი.[81]

ოსეთთან ურთიერთობის განმტკიცების მნიშვნელობის დამადასტურებელია ის ფაქტი, რომ თვით დავითი და მისი ვაზირი გიორგი ჭყონდიდელ-მწიგნობართუხუცესი „წარემართა ოვსეთს“. დავითის ოსეთში გადასვლა მხოლოდ ყივჩაღთათვის გზის უზრუნველყოფა არ ყოფილა. არსებითი იყო ჩრდილო კავკასიისა და საქართველოს დამაკავშირებელი საუღელტეხილო გზების დაკავება. იმხანად დარიალსა და სხვა უღელტეხილებზე კონტროლს ოსები ახორციელებდნენ. ძლიერი ფეოდალური საქართველოსათვის აუცილებელი გახდა აღნიშნული გადასასვლელების დაუფლება და დავითის მისიაც ამას ისახავდა მიზნად.[81] ნიშანდობლივია, რომ ოსეთში შესულ დავითს „მოეგებნეს მეფენი ოვსეთისანი და ყოველნი მთავარნი მათნი, და ვითარცა მონანი დადგეს წინაშე მისსა“. აქ საგულისხმო მომენტია, რომ დავითმა მძევლები ჩამოართვა როგორც ოსებს ისე ყივჩაღებს და „ესრეთ ადვილად შეაერთნა ორივე ნათესავნი“. რა თქმა უნდა, არ არის გამორიცხული, რომ დავითს თან ახლდა გარკვეული სამხედრო ძალაც. შემდეგი ეტაპი დავითის მოქმედებისა ის არის, რომ მან აიღო და დაიკავა „ციხენი დარიალისა და ყოველთა კართა ოვსეთისათა და კავკასიისა მთისათანი“. უდავოა, რომ კავკასიის უღელტეხილების დაკავება საქართველოს მიერ უდიდესი მნიშვნელობის პოლიტიკური აქტი იყო. ამასთან, ამ პერიოდიდან თუ უფრო ადრე არა ოსეთი საქართველოს ყმადნაფიცი ქვეყანა გახდა.[82]

ნიშანდობლივია, რომ ოსეთში გადასვლისას დავითს თან ახლდა გიორგი ჭყონდიდელ-მწიგნობართუხუცესი. ამ აქტში ქრისტიანული რელიგიის გავრცელება-განმტკიცებისათვის ზრუნვა მოჩანს.[83]

ფაქტია, რომ დავითმა თავისი ენერგიული მოქმედებით ხელში ჩაიგდო კავკასიის გადასასვლელები, რომელთაც დიდი სტრატეგიული მნიშვნელობა ჰქონდა და ოსეთი მტკიცედ შემოიყვანა თავისი მორჩილების ქვეშ ყმადნაფიცობის პირობაზე. ამიერიდან სხვა ხალხებთან და ქვეყნებთან ერთად, დავით აღმაშენებლის „აჩრდილსა შეკრებილ იყვნეს ერნი, ტომნი და ენანი, მეფენი და ხელმწიფენი ოვსეთისა...“[83]

დავით აღმაშენებლის დროის საქართველოს ურთიერთობა ჰქონდა ჩაჩნეთ-ინგუშეთთან (ქართული წყაროების ძურძუკები, კავკასიონი), დაღესტნის ხალხებთან, ადიღესთან (ჯიქნი, ქაშაგნი).[83]

საქართველოსა და ქართული კულტურის გავლენა ჩრდილო კავკასიის ხალხებზე უდავოა. ქართველებისა და ჩრდილოეთ კავკასიის ხალხთა ურთიერთობამ თავისი კვალი დატოვა. არაერთი ქართული სიტყვა შევიდა ჩრდილო კავკასიელი ხალხების ლექსიკურ ფონდში, გავრცელდა ქართული დამწერლობა, ხშირია ქართული წარწერები (დაღესტანში ოცამდე ქართული წარწერაა დამოწმებული), შეიმჩნევა ქართული სტილის გავლენა არქიტექტურაში.[83]

დავითის საგარეო პოლიტიკაში მნიშვნელოვანი იყო დარუბანდის საკითხი. გეოგრაფიულმა გარემომ, ეთნიკურმა, სოციალურმა და პოლიტიკურმა ვითარებამ შექმნა ის ბაზა, რომელზეც ჩამოყალიბდა დარუბანდის ქალაქი-სახელმწიფო. დარუბანდზე გამავალი საქარავნო გზის მიმართ ქართველები გულგრილნი არ იყვნენ. დავითი დიდად აფასებდა კასპიის კარის სტრატეგიულ მნიშვნელობას და ყოველგვარად ცდილობდა თავის გავლენის გავრცელებას. 1124 წლის აპრილში დავითის მოლაშქრეები

 
„დაესხნეს შაბურანს, დარუბანდელქსა და მოსწყჳდნეს ქურდნი, ლეკნი და ყივჩაყნი დარუბანდელისანი და აღიხუნეს შარვანისა ციხენი ღასანნი და ხოზონდი და მიმდგომი მათი ქვეყანა.“

შემდგომში, როგორც ჩანს, დავითს დარუბანდიც ხელთ უგდია.[84]

ჩრდილო კავკასიის ქვეყნებსა და ხალხებს ფეოდალური საქართველოს სამეფო კარის საგარეო პოლიტიკაში მნიშვნელოვანი ადგილი ეკავათ. დავით აღმაშენებელი საკუთარ ანდერძში აცხადებს, რომ მთელი ჩრდილოეთი კავკასია მას ემორჩილებოდა. ამასთან, დავითი ჩრდილოეთის ქვეყნებთან მხოლოდ თავდაცვის უზრუნველყოფაზე არ ფიქრობდა. გარკვეულ შემთხვევაში, საქართველოს სამეფო კარი შეტევით ოპერაციებსაც ატარებდა და ამ გზითაც (მშვიდობიან მოლაპარაკება-დიპლომატიასთან ერთად) ეუფლებოდა ჩრდილოეთით მიმდებარე ქვეყნებს. ჩრდილო კავკასიელ ხალხთა ქრისტიანიზაცია-ფეოდალიზაციაც მთლად მშვიდობიანი გზით არ ხდებოდა და აქაც ძალა გამოიყენებოდა.[84]

სამხრეთ-აღმოსავლეთის მეზობლები

საქართველოს მსგავსად, მისი სამხრეთ-აღმოსავლეთის მეზობლები — სომხეთი და შირვანი, მასთან ერთად არანიც დიდად დააზიანა თურქ-სელჩუკთა შემოსევებმა XI საუკუნის მეორე ნახევარში.

ბიზანტიის იმპერიის უხეშმა ჩარევამ სომხეთის საშინაო საქმეებში დამანგრეველი გავლენა იქონია. სომხეთმა დაკარგა სახელმწიფოებრიობა და მოსახლეობის მნიშვნელოვანი ნაწილი, ის ნაწილი, რომელიც ბიზანტიელებმა მშობლიური მიწებიდან აჰყარეს და იმპერიის სხვადასხხვა მხარეში ჩაასახლეს. ასეთ მდგომარეობაში მყოფი სომხეთის დაპყრობა სელჩუკებს არ გასჭირვებიათ. სელჩუკთა ოთხგზის დამანგრეველი ლაშქრობის შემდეგ სომხეთი ეკონომიკურ-კულტურული დაცემისა და ეთნიკური გადაშენება-გაქრობის საფრთხის წინაშე დადგა. ცალკეული სომხური სამეფოები (ლორე, სივნიეთი) უბრძოლველად ჩაბარდნენ სელჩუკებს და მათი მორჩილების ქვეშ იყვნენ. წარმოიქმნა დვინის, ანისისა და შაჰ-არმენების სელჩუკური საამიროები. თვით სელჩუკთა აგრესიისათვის ამიერკავკასიაში მნიშვნელოვან პლაცდარმად იქცა ქალაქი განძა, რომელიც 1068 წლიდან მათი გავლენის ქვეშ იყო. სწორედ აქედან დაიწყო ლაშქრობები სომხეთისა და საქართველოს წინააღმდეგ. განძის დაპყრობამ, ფაქტობრივად, განაპირობა სელჩუკთა გაბატონება მთელს არანში. შირვანშაჰმა ფარიბურზ I-მაც იძულებით სელჩუკთა სასარგებლოდ ხარკი იკისრა და რეალურად გადამთიელი მტრის უღელქვეშ აღმოჩნდა.[85]

სომხეთისა და შირვან-არანის დაპყრობა დიდი დანაკლისი იყო საქართველოსათვის. ამიერიდან სამხრეთითა და სამხრეთ-აღმოსავლეთით მოძმე ხალხების ნაცვლად მას დამპყრობელი გაუმეზობლდა. ეს იმას ნიშნავდა, რომ სამხრეთის საზღვარი ფაქტობრივად მორღვეული იყო.

ურთიერთობა სომხეთთან

დავითის მიერ სომხეთის მიმართ გატარებული პირველი დიდი ღონისძიება ლორეს აღება და ტაშირ-ძორაგეტის სამეფოს გაუქმება და საქართველოსთვის შემოერთება იყო. ვარდან ბარძბერდეცი გადმოგვცემს, რომ დავით აღმაშენებელმა საქართველოს შემოუერთა გაგი, ტერუნაკანი, კაინი, კაიწონი, ტავუში, მაჰკანაბერდი და სხვ.[85]

უდიდესი მნიშვნელობა ჰქონდა დავითის მიერ შირაკის სამეფოს დედაქალაქის — ანისის გათავისუფლებას და საქართველოსათვის შემოერთებას. დავითზე სომეხი ხალხის კურსის აღება არ იყო შემთხვევითი. საქართველოს მეფე XII საუკუნის 20-იან წლებში ძლევამოსილი იყო და განუზომელი ავტორიტეტით სარგებლობდა. დავითის წინამძღოლობით ქართველი ხალხის წარმატებები აღაფრთოვანებდა სომხებს და იმედს უჩენდა, რომ საქართველოს დახმარებით თვითონაც შეძლებდნენ მომხდური მტრის ბატონობისაგან თავის დახსნას. არ არის გამორიცხული, რომ ანელ თავადთა ორიენტაცია საქართველოს მეფეზე წინასწარი შეთანხმების შედეგი ყოფილიყო. სავარაუდოა, რომ სომხეთით დაინტერესებული დავითი გაითვალისწინებდა ანელი ქრისტიანების განწყობილებას, მათ სიძულვილს შედადიანებისადმი და გარკვეულ ღონისძიებებსაც გაატარებდა მათ საქართველოსადმი კეთილად განსაწყობად.[86]

დავით აღმაშენებლის მოქმედება თანაგრძნობასა და მოწონებას პოულობდა სომეხ ხალხში იმიტომ, რომ საქართველოსა და სომხეთს შორის რელიგიური, სოციალურ-ეკონომიკური და კულტურული სიახლოვე იყო, თანაც საქართველოს მეფე ებრძოდა სომეხი ხალხის დამპყრობლებს, ამიტომ, სრულიად ბუნებრივია, რომ სომეხმა ისტორიკოსებმა დიდების შარავანდედით შემოსეს საქართველოს მეფე.[86]

საქართველო-სომხეთის ურთიერთობაში მეტად საინტერესო მოვლენაა საქართველოს მესვეურთა მცდელობა სომხეთის ეკლესიის შემოსაერთებლად. სომხური ეკლესიის ქართულთან გაერთიანების სურვილმა განსაკუთრებულად იჩინა თავი დავითის მოღვაწეობის პერიოდში. საქართველოს მეფე, რომელიც უდიდეს პატივს სცემდა სომხური სარწმუნოების აღმსარებლებს, ცდილობს სომეხთა და ქართველთა სარწმუნოებრივ გაერთიანებას. აღნიშნული პრობლემის გადასაჭრელად საგანგებო კრება გაიმართა. დავითის ისტორიკოსის გადმოცემით, კამათი დილაადრიან დაწყებულა და „ცხრა ჟამამდე“ გაგრძელებულა, მაგრამ საბოლოო დასკვნამდე ვერ მისულან. მაშინ თვით დავითი ჩარეულა პაექრობაში. საქართველოს მეფის სიტყვას დიდი შთაბეჭდილება მოუხდენია საზოგადოებაზე, სომხებს დამარცხებულად უცვნიათ თავი და დარცხვენილები წასულან. მეფისთვის მიუმართავთ

 
„ჩვენ, მეფეო მოწაფე გუეგონე ამათ მოძღვართა თქვენთა, გარნა, ვითარ ვხედავთ, შენ სამე ხარ მოძღუარი მოძღუართა, რომლისა ბრჭყალსა ვერ მიმწუთარ არიან ეგე მოძღუარ საგონებელნი თქუენნი.“

ქართლის ცხოვრების სომხურ თარგმანში არ ჩანს, რომ ქართველებმა გაიმარჯვეს პაექრობაში. თარგმანის მიხედვით, დავითმა „მარტივი და ცხადი სიტყვით დააწყნარა ორივე მხარე და გაუშვა კრება“.[87]

დავითის ისტორიკოსის თხზულებისა და მისი სომხური თარგმანის კრიტიკული განხილვა აშკარას ხდის, რომ საეკლესიო კრების მიზანი ქართული და სომხური ეკლესიების გაერთიანება იყო. ეს აქტი კი ვერ განხორციელდა. დავითის ისტორიკოსი, როგორც ჩანს, გადაჭარბებულად აფასებს კრების შედეგს, მიაჩნია რა იგი ქართველების გამარჯვებად. სომეხი მთარგმნელი კი თავშეკვავებულია აღნიშნული საკითხის გადმოცემისას, იგი ზუსტად კი არ თარგმნის არამედ კორექტივი შეაქვს ფაქტობრივი მასალის ასახვაში.

კრების შედეგის მიუხედავად (საქართველოს სამეფოს სურვილი ვერ განხორციელდა სომხური ეკლესიის შემოერთების საკითხი კი დავითის შემდეგ ხანაშიაც იდგა), ქართველ-სომეხთა ურთიერთობა მეგობრული და კეთილი იყო, სომხური მიწები კი დავითის დროიდან მოკიდებული, საქართველოს უშუალო შემადგენლობაში იყო (ეს დამოკიდებულება მონღოლების შემოსევამდე გაგრძელდა).[88]

ურთიერთობა შირვანთან

საქართველოს სამეფო კარი დიდ ყურადღებას უთმობდა შირვანთან ურთიერთობის საკითხს. მას შემდეგ, რაც კახეთ-ჰერეთი შემოერთებული იქნა, შირვანი საქართველოს უშუალო მეზობელი გახდა და შირვანშაჰთან უშუალო დამოკიდებულებას უფრო დიდი მნიშვნელობა მიეცა. გარკვეული პოლიტიკური შინაარსი იყო ჩადებული დავითის ასულის — თამარის შირვანშაჰის მემკვიდრესთან ქორწინებაში. დავით აღმაშენებლის ისტორიკოსი როცა 1116 წელს მომხდარ ამბებს გადმოგვცემს, აღნიშნავს, რომ

 
„მასვე წელსა ასული თჳსი კატა გაგზავნა საბერძნეთს სძლად ბერძენთა მეფისად, რამეთუ პირველ ამისა პირმშო სული თჳსი თამარი გაეგზავნა დედოფლად შარვანისა, რათა ვითარცა ორნი მნათობნი — ერთი აღმოსავლეთს, ხოლო მეორე — დასავლეთს — ცისკროვან ჰყოფდენ სფეროსა, მამისაგან მიმღებელნი მზეებრთა შარავანდედთანი.“

თამარის ქორწინება 1105-06 წლებშია სავარაუდებელი. დავითის მიერ გადადგმული ეს ნაბიჯი გამიზნული იყო შირვანშაჰთან კეთილი დამოკიდებულების დასამყარებლად და მის ჩასაბმელად სელჩუკებთან ბრძოლაში. დავითის ასული თამარი დაქორწინებულია აფრიდუნ შირვანშაჰის ძეზე — მანუჩეჰრ II-ზე.[89][2]

როგორც ჩანს, ქორწინების აქტმა დავითის მოლოდინი არ გაამართლა და საქართველოს მეფე აქტიურ პოლიტიკურ მოქმედებაზე გადავიდა შირვანის მიმართ. მან რამდენიმეჯერ დალაშქრა ეს ქვეყანა. შირვანის ციხე-ქალაქებში საქართველოს მეფის გარნიზონები ჩადგნენ, საქმეთა გამრიგებლად კი ვაზირი სვიმეონი —მწიგნობართუხუცეს-ჭყონდიდელი და ბედიელ-ალავერდელი იყო. აქედან მოკიდებული, შირვანი ვასალურ დამოკიდებულებაში იყო ფეოდალური საქართველოს მონარქიასთან. სავარაუდოა, რომ სწორედ ამ დროიდან (XII საუკუნის 20-იანი წლები) ატარებდნენ ქართველი მეფეები შირვანშაჰის ტიტულს. ამ ტიტულით XII საუკუნის საქართველოს მეფეთა მოხსენიება წერილობით წყაროებში არის ერთ-ერთი მაჩვენებელი შირვანშაჰის ყმადნაფიცობისა საქართველოს მიმართ. იმ ფაქტზე, რომ XII საუკუნის 20-იანი წლებიდან მონღოლთა შემოსევებამდე შირვანი საქართველოს პოლიტიკური გავლენის ქვეშ იყო, საგანგებოდ მიუთითებენ მკვლევარები.[90]

ყურადღება უნდა მიექცეს იმ გარემოებასაც, რომ შირვანის გამგებლად დავითმა სამეფო კარის პირველი ვაზირი დანიშნა, ეს კი იმაზე უნდა მიგვანიშნებდეს, რომ საქართველოს სამეფო კარის პოლიტიკა შირვანში არა მხოლოდ სამხედრო ოკუპაციას, არამედ სამოქალაქო-ადმინისტრაციული ღონისძიებების გატარებასაც ისახავდა მიზნად.[90]

დავითის მემკვიდრეების დროს შირვანის აღმოსავლეთ ნაწილში შირვანშაჰის ხელისუფლება აღდგა ვასალური დამოკიდებულების პირობით, დასავლეთი ნაწილი კი საარიშიანოს შემოუერთდა ე. ი. საკუთრივ საქართველოს საზღვრებში შემოვიდა. საქართველო-შირვანის ამგვარი დამოკიდებულება მონღოლთა შემოსევებამდე გაგრძელდა. მთელი XII საუკუნის განმავლობაში საქართველო და შირვანი ერთმანეთის მხარდამხარ იბრძოდნენ საერთო მტრის წინააღმდეგ.[90]

ურთიერთობა ბიზანტიასთან

დავითის აქტიურმა საგარეო პოლიტიკამ ბიზანტიასთან ურთიერთობის პრობლემებიც მოიცვა. XI საუკუნის თითქმის მთელ სიგრძეზე საქართველო ბიზანტიის გავლენის ქვეშ იყო. 1071 წლის აგვისტოში მანასკერტის ბრძოლაში მძიმე მარცხის შემდეგ ბიზანტიის იმპერიის როლი და გავლენა თანდათან კლებულობს. განუხორციელებელი დარჩა ამიერკავკასიაში შესვლისა და საქართველოზე თავისი უზენაესობის განმტკიცების გეგმაც. დავითი ერთიანი საქართველოს მეფეთაგან პირველი იყო რომელმაც უარყო ბიზანტიური საკარისკაცო ტიტულები. ნიშანდობლივია, რომ XI საუკუნის საქართველოს ყველა მეფე ატარებდა კურაპალატის, ნოველისიმოსის, სევასტოსის, მაგისტროსის თუ კესაროსის ტიტულებს. თვით დავითი, როგორც ერთ-ერთი საბუთიდან ჩანს, ჯერ კიდევ გამეფებამდე ატარებდა სევასტოსის ტიტულს. იგი ერთ საბუთში „პანიპერსევასტოსადათაც“ იწოდება. ფაქტია, რომ დავითმა გარკვეული პოლიტიკური და ეკონომიკური წარმატებების მიღწევის შემდეგ უარყო ბიზანტიური ტიტულები. სწორედ ამიტომ XI საუკუნის 90-იანი წლებიდან მოკიდებული იგი არც ერთ წყაროში ბიზანტიური საკარისკაცო ტიტულით აღარ მოიხსენიება. ეს სრულიად გარკვევით მიუთითებდა იმ ფაქტზე, რომ საქართველო ამიერიდან თავს ბიზანტიის თანასწორ ქვეყნად თვლიდა.[91]

დავითი, რომელიც სელჩუკთა ამიერკავკასიიდან განდევნისათვის იბრძოდა, კარგად გრძნობდა რომ ბიზანტიასთან ურთიერთობა თანაბარ ვითარებაში აუცილებელი იყო. სწორედ ბიზანტიასთან ურთიერთობის განმტკიცების ინტერესებმა გადაადგმევინა საქართველოს ნაბიჯი დინასტიური ქორწინებისაკენ, როცა თავისი ქალიშვილი კატა 1116 წელს „გაგზავნა საბერძნეთს სძალად ბერძენთა მეფისად“. დავითის ასული კატა დაქორწინდა ბიზანტიის იმპერატორის ალექსი I კომნენოსის უმცროს ვაჟზე — ისაკზე. ასეთი დამოყვრების შემდეგ დავითის ისტორიკოსს ჰქონდა სრული უფლება განეცხადებინა, რომ საქართველოს მეფისათვის „მეფე ბერძენთა“ იყოო „ვითარცა სახლეული თვისი“. ბიზანტიასთან ურთიერთობის კეთილმეზობლური პოლიტიკა არ შეცვლილა დავითის მეფობის ბოლო წლებამდე (დავითი არ ჩარეულა მისი სიძის — ისაკისა და ალექსი კომნინოსის უფროსი ვაჟის — იოანეს შორის ატეხილ უთანხმოებაში, რითაც საქართველოს სამეფომ უზრუნველყო სამხრეთ-დასავლეთი საზღვრების უსაფრთხოება).[91]

ურთიერთობა ჯვაროსნებთან

ნიშანდობლივია დავითის ისტორიკოსის სიტყვები:

 
„ამას ჟამსა გამოვიდეს ფრანგნი, აღიღეს იერუსალიმი და ანტიოქია და შეწევნითა ღვთისათა მოეშენა ქვეყანა ქართლისა, განძლიერდა დავით და განამრავლნა სპანი და არღარა მისცა სულტანსა ხარაჯა და თურქნი ვერღარა დაიზამთრებდეს ქართლს.“

„ფრანგნი“-თ დავითის ისტორიკოსი ევროპელ ჯვაროსნებს აღნიშნავს. იგი ისეთ მნიშვნელოვან მოვლენებს, როგორიც სელჩუკებისათვის ხარკის შეწყვეტა და ქვეყბნის მოშენება-გაძლიერება იყო, იერუსალიმისა და ანტიოქიის აღებას უკავშირებს.[92]

ჯვაროსანთა გამოჩენამ, მათმა წარმატებებმა ახლო აღმოსავლეთში დავითის პოლიტიკის გატარებას შეუწყო ხელი. თავის მხრივ, საქართველოს მეფის წარმატებული ბრძოლა სელჩუკებთან ჯვაროსნების წისქვილზე ასხამდა წყალს. ამიტომ იყო, რომ ჯვაროსნების მიერ ახლად დაარსებული სამთავროები სელჩუკთა განდევნისა და დამოუკიდებლობისათვის მებრძოლ საქართველოს თავიანთ მეგობრად თვლიდნენ.[92]

წყაროებიდან აშკარაა, რომ დავითი მეტად პოპულარული იყო ჯვაროსანთა შორის. იოანე ბატონიშვილის „კალმასობაში“ დაცულია ცნობა, რომ იერუსალიმის მეფე ბალდუინ II-ს გარკვეული კავშირი ჰქონდა დავით აღმაშენებელთან. ისინი საიდუმლოდაც ხვდებოდნენ ერთმანეთს.[92]

დავით აღმაშენებელი და მისი დროის საქართველო კასპიის კარის დამცველად და თურქ-სელჩუკთა წინააღმდეგ ბრძოლაში ჯვაროსანთა „წინაბურჯად“ მოიხსენიებოდა. საქართველო ჯვაროსანთათვის განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი გახდა.[92]

საქართველოსა და ჯვაროსნების ურთიერთობას მეტად საინტერესოდ გამოხატავს ამ უკანასკნელთა დამოკიდებულება იერუსალიმის ქართველთა ჯვრის მონასტრისადმი. ჯვაროსნების მიერ 1099 წელს იერუსალიმის აღების შემდეგ დაარსდა დასავლეთევროპული ტიპის მსხვილი სამხედრო-ფეოდალური სახელმწიფო, რომელსაც იერუსალიმის სამეფო ეწოდებოდა. ამ დროიდან მოკიდებული, სამეფოს ტერიტორიაზე მდებარე მართლმადიდებლური ტაძრები ლათინებმა დაისაკუთრეს, მაგრამ ქართველთა ჯვრის მონასტერს ხელი არ ახლეს. ჯვაროსანთა ეს მოქმედება განაპირობა იმ სამხედრო-პოლიტიკურმა ურთიერთობამ, რაც ქართველებსა და ჯვაროსნებს შორის იყო. ჯვაროსნები, თურმე, დიდ სიმდიდრეს სწირავდნენ ქართულ მონასტრებს, რის გამოც ისინი საგანგებოდ მოიხსენიებიან აღაპებში.[92]

დიდგორის ბრძოლის დროს დავით აღმაშენებლის ლაშქარში ჯვაროსნების („ფრანგების“) ყოფნა ასევე მიგვანიშნებს საქართველოს კონტაქტებზე ევროპის ქვეყნებთან.[92]

დავითის დროის საქართველოს ფართო მასშტაბის პოლიტიკური და კულტურული ურთიერთობა ჰქონდა ჩრდილო კავკასიისა (ოსები, ყივჩაყები, დაღესტნის ხალხები) და სხვა ხალხებთან, ძველ რუსეთთან, სომხეთთან, შირვანთან, ბიზანტიასა და ჯვაროსნებთან.

დავითის საგარეო პოლიტიკა აქტიური იყო და ფეოდალური საქართველოს პროგრესის პოლიტიკური, ეკონომიკური და კულტურული წინსვლის საქმეს ემსახურებოდა.

კულტურულ-საგანმანათლებლო და სააღმშენებლო მოღვაწეობა

 
ფრესკა, გელათი
 
დავით აღმაშენებლის ჯვარი

გაუთავებელ ომიანობაში მყოფი მეფე არც კულტურულ-საგანმანათლებლო საქმიანობას ივიწყებდა. დავითი ფრიად განსწავლული ადამიანი იყო და ერის განათლებაზეც რეალურად ფიქრობდა. ეს შეუმჩნეველი არ დარჩენია სომეხ მემატიანეს ვარდან ბაზბერდეცს, რომელიც აღნიშნავს, რომ „დავითი ძლიერ ზრუნავდა ცოდნის მოყვარე ივერიის ხალხზე“. ცოდნის მიღების მიზნით საქართველოს მეფეს 40 ბავშვი აურჩევია და საბერძნეთში (ბიზანტიაში) გაუგზავნია,[93][94] რათა ესწავლათ ენები, შეესრულებინათ თარგმანები და ჩამოეტანათ, რაც მათ გააკეთეს კიდევაც. სამი მათგანი შემდეგში ცნობილი გახდა თავისი მოღვაწეობით.[95]

სწავლა-აღზრდის საქმე თვით საქართველოშიც დაწინაურებული ჩანს დავითის მოღვაწეობის პერიოდში. სკოლები, ძირითადად, ეკლესია-მონასტრებთან არსებობდა. XI-XII საუკუნეების საქართველოში ეკლესია-მონასტრებთან არსებული სკოლები ოფიციალური სახისა იყო სადაც ასწავლიდნენ თეოლოგიას, ჰიმნოგრაფიას, ლიტურგიკასა და ქართულ მწიგნობრობას, რომელთან ერთად გავრცელებული იყო კერძო, საშინაო სწავლება სამეფო კარის და დიდგვაროვანი ფეოდალების ოჯახის შვილებისათვის.[96]

დავითის დროინდელ საქართველოში, როგორც ჩანს არაერთი უმაღლესი სკოლა და აკადემია იყო, რომელთა შორის გამორჩეული ადგილი გელათს უკავია. დავითმა 1106 წელს „მოიგონა აღშენება მონასტრისა“ და „ადგილსა ყოვლად შვენიერსა და ყოვლითურთ უნაკლოსა“ ააგო ტაძარი, რომელიც იყო „აღმატებული ყოველთა წინანდელთა ქმნულთა“, განთქმული თავისი „სივრცითა და ნივთთა სიკეთითა და სიმრავლითა, და მოქმნულობისა შეუსწორებლობითა“. ეს იყო გელათი, სადაც დაფუძნებული იქნა ქართული განათლებისა და კულტურის მნიშვნელოვანი კერა — გელათის აკადემია. დავითის ისტორიკოსი გელათს მოიხსენიებს „ყოვლისა აღმოსავლეთისა მეორედ იერუსალიმად, სასწავლოდ ყოვლისა კეთილისად, მოძღუარად სწავლულებისად, სხუად ათინად, ფრიად უაღრეს მისსა საღმრთოთა შინა წესთა...“ (ქართლის ცხოვრება).[96]

 
დავით აღმაშენებლის მიერ დაარსებული გელათის აკადემია საქართველოს უმნიშვნელოვანეს კულტურულ-საგანმანათლებლო კერას წარმოადგენდა.

უპირველეს ყოვლისა საჭირო იყო გელათის აკადემიის სათანადო კადრებითა და მატერიალური ბაზით უზრუნველყოფა. საქართველოს მეფე სწავლულ-მეცნიერებს ეძებდა არა მარტო „თჳსთა ოდენ სამეფოთა შინა, არამედ ქუეყანისა კიდეთად“.[96] დავითი მაღალი კრიტერიუმებით უდგებოდა სწავლულთა შერჩევას. მეფემ გამოძებნა და „შემოკრიბნა კაცნი პატიოსანნი ცხოვრებითა და შემკული ყოვლითა სათნოებითა“.[96]

გელათის აკადემია დაარსებული უნდა იყოს 1106-1110 წლებში ე. ი. ტაძრის მშენებლობის დასრულებამდე. ამ ტაძრის მთლიანი კომპლექსი დემეტრე I-ის დროს დასრულდა.[96]

გელათის აკადემია შუა საუკუნეების პირველი აკადემიაა. იგი რეალური მოთხოვნილებების ნიადაგზე შეიქმნა და უწინარა იმ იდეოლოგიურ მოძრაობას, რომელიც გზას უკაფავდა ქართულ რენესანსს.[96] XII საუკუნის 10-იან წლებში მოსულა გელათის აკადემიაში სამოღვაწეოდ იოანე პეტრიწი. იგი დავითს მოუწვევია. პეტრიწიც მინდობია საქართველოს მეფეს და მთელი ძალით შესდგომია მოღვაწეობას. 1114 წელს გელათის აკადემიაში მოღვაწეობა დაიწყო ქართველმა სასულიერო მოღვაწემ ფილოსოფოსმა, მწერალმა და ჰიმნოგრაფმა არსენ იყალთოელმა.[96]

გელათის აკადემიაში მოღვაწეობდნენ ქართული მეცნიერებისა და კულტურის ყველაზე უფრო მეტად გამოჩენილი პირები, რამაც მისი როგორც უმაღლესი კულტურული და სასწავლო ცენტრის მნიშვნელობა უაღრესად გაზარდა და ფრიად ავტორიტეტული გახადა.

აკადემიაში ისე როგორც იმდროინდელი ბიზანტიის სქოლასტიკურ უმაღლეს სკოლებში ისწავლებოდა მეცნიერების 7 ძირითადი დარგი: გრამატიკა, ფილოსოფია, რიტორიკა, არითმეტიკა, გეომეტრია, მუსიკა და ასტრონომია.[96][94]

 
შიომღვიმის მონასტრის ზემო ეკლესია, რომლის აგება დავით აღმაშენებლის სახელს უკავშირდება.
 
დავით აღმაშენებლის ხელნაწერი სინას მთის წმ. ეკატერინეს მონასტრიდან, სადაც ვკითხულობთ: „ქ. მე დავით უნარჩევესმან მონამან ჴელითა მონითა ქრისტესთა მან გავგზავნე წიგნი ესე მთას წმიდას სინას ვინც მოიხარებდეთ ლოცვა ყავთ ჩემთვინ.“

დავითი დიდ ყურადღებას აქცევდა კულტურული ცენტრების გამრავლებას საზღვარგარეთაც. მრავალმხრივ განათლებულ საქართველოს მეფეს თავისი დამხმარე ხელი შორს გაუწვდენია საზღვარგარეთული სავანეებისათვის, „...აღავსო ზღუა და ხმელი ქუელის საქმემან მისმან. რამეთუ ლავრანი და საკრებულონი და მონასტერნი არა თჳსთ ოდენ სამეფოთა, არამედ საბერძნეთისნიცა მთაწმინდისა და ბორღალეთისანი, მერმეცა ასურეთისა და კჳპრისა, შავისა მთისა, პალესტინისანი, აღავსნა კეთილითა, უფროსღა საფლავი უფლისა ჩვენისა იესო ქრისტესი, და მყოფნი იერუსალიმისანი თჳთოფერთა მიერ შესაწირვთა განამდიდრნა. კუალად უშორესცა ამათსა: რამეთუ მთასა სინასა... აღაშენა მონასტერი და წარსცა ოქრო მრავალათასეული, და მოსაკიდელნი ოქსინონი, და წიგნები საეკლესიო სრულებით, და სამსახურებელი სიწმინდეთა ოქროსა რჩეულისა“.[97] საზღვარგარეთ ქართული კულტურულ-საგანმანათლებლო ცენტრების გაჩენა დავითის დიდი გავლენისა და ავტორიტეტის მაჩვენებელია საერთაშორისო მასშტაბით.[97]

XI-XII სს-ის საქართველოში განსაკუთრებულ აღმავლობას განიცდის ხუროთმოძღვრება, ამ პერიოდში შეიქმნა შუა საუკუნეების საქართველოს ყველაზე მნიშვნელოვანი და დიდი ტაძრები, რომელშიაც მკაფიოდ გამოჩნდა ახალი სტილისტიკური ნიშნები. დავითს დიდი სააღმშენებლო საქმიანობა გაუშლია: „რაოდენნი ეკლესიანი აღაშენნა, რაოდენნი ხიდნი მდინარეთა სასტიკთა ზედა, რაოდენი გზანი საწყინოდ სავალნი, ქვა-ფენილქვნა...“ და ა. შ. მისივე ბრძანებით იქნა აგებული შიომღვიმის ზემო ეკლესია.[98]

ჩვენამდე მოღწეულია დავით აღმაშენებლის ორი ანდერძი: ერთი შიომღვიმის ლავრისადმი, ხოლო მეორე გელათისადმი. ამ ანდერძებიდან ჩანს, თუ რა დიდი წყალობა გაუღია მეფეს ამ სასულიერო და საერო სასწავლო ცენტრებისადმი.[93]

ამავე დროს, მეფე არა მარტო თანამემამულეებს მფარველობდა, არამედ უცხოელ მეცნიერებსა და სწავლულებსაც ზრუნვას არ აკლებდა. არაბი ისტორიკოსი, იბნ ალ-ჯაუზი აღნიშნავს, რომ დავითი მუსლიმ პოეტებს, სუფიებსა და სწავლულებს ხშირად იწვევდა სამეფო კარზე და წვეულებებსაც უმართავდა მათ.[93]

პიროვნება

 
დავით IV-ის ფრესკა, XIX ს., შიომღვიმის მონასტერი.

ტოლერანტობა

დავით აღმაშენებლის პიროვნების შესაფასებლად მნიშვნელოვანია მისი ტოლერანტობა როგორც სხვა ეთნოსების, ისე რელიგიების მიმართ. XII საუკუნის პირველი მეოთხედის საქართველოში დავით აღმაშენებელი თავის რელიგიურ პოლიტიკაში ატარებდა სარწმუნოებათა თავისუფლების — რჯულთშემწყნარებლობის პრინციპს, რაც იმ დროისათვის მეტად უჩვეულო მოვლენა იყო. ქართველი ისტორიკოსებისაგან განსხვავებით, თითქმის ყველა უცხოელი ისტორიკოსი, რომელიც იმ პერიოდის საქართველოს შეეხო, არ დარჩენილა გულგრილი ქართველ მეფეთა ტოლერანტობისადმი და საგანგებო მინიშნებებით დაახასიათა იგი. დავითი მკაცრად იცავდა მაჰმადიან ქვეშევრდომთა რწმენას და მისი შეურაცხყოფის უფლებას არავის აძლევდა. მუსლიმანთა უფლებები პრივილეგირებულ მდგომარეობაში იყო ეკონომიკურ და ფინანსურ დარგებშიც.

არაბი ისტორიკოსის — იბნ-ალ-ჯაუზის ცნობით, დავით მეფე თავის შვილთან — დემეტრესთან ერთად პარასკევობით მეჩეთში დადიოდა, ლოცვას ესწრებოდა და წასვლისას დიდძალ ფულს სწირავდა.[99] დავით აღმაშენებელმა მქადაგებლებს, სუფიებსა და ასკეტებს სასახლეები აუშენა. თუკი მაჰმადიანი თბილისიდან წასვლას დააპირებდა, მას სამგზავრო ფული ეძლეოდა. იბნ-ალ-ჯაუზი დაასკვნის, რომ საქართველოს მეფეები „მაჰმადიანებს უფრო მეტი პატივისცემით ეპყრობოდნენ, ვიდრე თვით მუსლიმანთა ხელმწიფენი“.[99]

დავით აღმაშენებელი ისლამის დიდი მცოდნე იყო და განჯის ყადის ხშირად იმაზეც კი ეკამათებოდა, თუ ყურანი საიდან წარმოსდგაო. მეფე ყოველმხრივ უწყობდა ხელს საქართველოში მცხოვრებ სომხებს.[99] უფლებრივად ქრისტიან მოსახლეობასთან იყვნენ გათანაბრებულნი ებრაელებიც.[100]

მეფე და წიგნი

დავით აღმაშენებლის წიგნისადმი სიყვარული საყოველთაოდ იყო ცნობილი. ლაშქრობაში თუ ხანგრძლივი მგზავრობისას მეფეს ჯორებსა და აქლემებზე აკიდებული მცირე ბიბლიოთეკა დაჰქონდა. მოსვენების წუთებში ყოველთვის წიგნს კითხულობდა. დავითის მემატიანე ერთ საინტერესო დეტალს აღნიშნავს: ყოველი წიგნის წაკითხვის შემდეგ მეფეს წესად ჰქონია ბოლო ფურცელზე ნიშნის დასმა. მემატიანეს დაუთვლია და აღმოჩენილა, რომ ერთ წელიწადში „წიგნი სამოციქულო“ დავითს ოცდაოთხჯერ წაუკითხავს.[101]

წიგნისადმი ასეთი განსაკუთრებული სიყვარული ერთხელ კინაღამ ძვირად დაუჯდა მეფეს. იმხანად თბილისი ჯერ კიდევ არ იყო შემოერთებული. დავითს ამბავი მოუტანეს, რომ განძიდან შემოსულ ქარავანს სელჩუკთა დიდი რაზმი შემოჰყვა ქალაქში. მეფემ გადაწყვიტა სელჩუკები ქალაქიდან გამოეტყუებინა და ასეთ ხრიკს მიმართა — სამასი კაცით ავჭალაში მოუწყო ჩასაფრება მტერს, ხოლო 15 მეომარი ლოჭინის ხევში გაგზავნა და სელჩუკთა ნახირი გამოარეკინა, იმ იმედით, რომ სელჩუკები პირუტყვის დასაბრუნებლად ქალაქიდან მდევარს გამოუშვებდნენ. სანამ მტერი გამოჩნდებოდა, დავითი იქვე, წიგნის წასაკითხად განმარტოვდა და ისე გაერთო კითხვაში, რომ საფარს გვარიანად დაშორდა. მეფე მხოლოდ მაშინ გამოერკვა, როდესაც ბრძოლის ხმა შემოესმა — ქალაქიდან გამოსულ სელჩუკთა ასკაციანი რაზმი ქართველ მებრძოლებს წამოსწეოდა და უთანასწორო ბრძოლა გამართულიყო. საფარში მჯდომი მეომრების მოხმობის დრო აღარ იყო — დავითი მაშინვე ბრძოლის ველისაკენ გაეშურა და უთანასწორო შეტაკებაში ჩაერთო. სელჩუკები დამარცხდნენ, მხოლოდ რამდენიმე თურქმა გააღწია ცოცხალმა. დავითის ხმალი კი ხშირი ცემისაგან ისე იყო დაგრეხილი, რომ ქარქაშში ვეღარ ჩააგო, „ხრმალმანცა დაღულარჭნილმან უარყო ქარქაში თვისი“, — წერს მემატიანე.[101]

„გალობანი სინანულისანი“

 
დავით მეფის ხატი
  მთავარი სტატია: გალობანი სინანულისანი.

სიკვდილამდე მცირე ხნით ადრე დავით აღმაშენებელმა შექმნა ორიგინალური პოეტური ნაწარმოები „გალობანი სინანულისანი“, რომელიც შუა საუკუნეების ქართული კულტურულ-იდეოლოგიური და ესთეტიკური მრწამსის გამოხატულებაა. მასში მთელი სიღრმითაა გავრცობილი სასულიერო ლირიკაში საფუძვლიანად დამუშავებული (ეფრემ ასურის, იოსებ და თეოდორე სტუდიტეების, ანდრია კრეტელის, იოანე დამასკელისა და სხვათა საგალობლები) სინანულის მოტივი. საგალობელი ზოგადსაკაცობრიო სევდას შეიცავს. დავითი თავს ადარებს უდიდესი ცოდვის ჩამდენთ და ამბობს, რომ არ არსებობს დანაშაული მის სულს რომ არ ამძიმებდეს.[102]

თავის ასეთ დამდაბლებაში ვლინდება სამშობლოსა და რწმენის გადასარჩენად დაუცხრომლად მებრძოლი ადამიანის ზნესრული ბუნება და მაღალი ეთიკური მრწამსი.[4] დავითის „გალობანი სინანულისანიში“ შეცოდებათა შეგნებით უკვე დაძლეულია ცოდვა და ადამიანის დაცემით გამოწვეულ სევდას თან ახლავს ნათელი ტონები ადამიანის სრულქმნის ღრმა რწმენისა.[103]

„გალობანი სინანულისანი“ ქართული ლირიკის ერთ-ერთი შედევრია, რადგან მასში ავტორის ინდივიდუალური განცდა ამაღლებულია ზოგადსაკაცობრიო ტკივილამდე და მეფის ღაღადი თავის ცოდვილ ბუნებაზე საზოგადოებრივ რეზონანსს იძენს.[103]

სამეფო ოჯახი

დავითის ოჯახის შესახებ ცნობები ქართულ წყაროებში მწირადაა შემონახული. ახალგაზრდა უფლისწული ადრეულ ასაკში უნდა დაქორწინებულიყო. მისი პირველი ცოლის შესახებ მხოლოდ ისაა ცნობილი, რომ წარმოშობით სომეხი ყოფილა.[კ 1] დავითს მისგან შეეძინა სამი შვილი: დემეტრე, მოგვიანებით საქართველოს მეფე და ორი ქალიშვილი — თამარი და კატაჲ. თამარი უფროსი იყო მეფის შვილებს შორის. 1105-1106 წლებში იგი შირვანში გაათხოვეს აფრიდუნ შირვანშაჰის ძე მანუჩაჰრ II-ზე.[104] მეფის მეორე ასული გათხოვილი იყო ბიზანტიის იმპერატორის, ალექსი I კომნენოსის, უმცროს ვაჟზე — ისააკზე.[104]

დავით აღმაშენებელს მეორე მეუღლისაგან, ყივჩაყთა მთავრის, ათრაქა შარაღანის ძის ასულ გურანდუხტისაგან, შეეძინა ვაჟი — ვახტანგი. გურანდუხტ დედოფალთან დავითს ქალიშვილებიც შესძენია, თუმცა მათი სახელები ცნობილი არ არის. ისინი მეფის ანდერძში მოიხსენიებიან.[104] თამარ მეფის დროინდელი ისტორიკოსის თქმით, დავითის ერთი ასული, რომელიც სწორედ გურანდუხტ დედოფლისაგან უნდა შესძენოდა მეფეს, გათხოვილი ყოფილა ოსეთში.[104]

ტიტულატურა

დავითის სახელი პირველად 1073 წელს იხსენიება გიორგი II-ის მიერ შიომღვიმის მონასტრისადმი გაცემულ სიგელში, მაგრამ აქ მცირეწლოვანი უფლისწული მხოლოდ ბიზანტიური ტიტულით „კურაპალატობით“ იხსენიება. 1085 წელს დავითი უკვე მეფე და სევასტოსია.[12] ამ დროს გიორგი II ატარებდა ბიზანტიის იმპერიის უმაღლეს ტიტულს — კესაროსს. მისი ვაჟი კი სევასტოსია — შედარებით დაბალი რანგის ტიტულის მატარებელი. მოგვიანებით, დავითი „პანიპერ სევასტოსად“ მოიხსენიება. როგორც ჩანს, გიორგი II-მ მელიქ-შაჰთან მოსალაპარაკებლად წასვლის წინ, სავარაუდოდ, 1083 წელს, თავისი მხოლოდშობილი ვაჟი მეფე-თანამოსაყდრედ აკურთხა.[12] საქართველოს სამეფო კარისთვის ეს ახალი არ იყო, რადგანაც იგივე ნაბიჯი რამდენიმე ათეული წლის წინ გადადგა გიორგი II-ის მამამ, ბაგრატ IV-მ, როდესაც იგი ბიზანტიაში წავიდა და თანამოსაყდრედ შვილი დატოვა.[12]

ერთიანი საქართველოს მეფეთაგან დავითი პირველი იყო რომელმაც ბიზანტიური საკარისკაცო ტიტულები უარყო. აღსანიშნავია, რომ XI საუკუნის საქართველოს ყველა მეფე ატარებდა კურაპალატის, ნოველისიმოსის, სევასტოსის, მაგისტროსის თუ კესაროსის ტიტულებს. თვით დავითი, როგორც ერთ-ერთი საბუთიდან ჩანს, ჯერ კიდევ გამეფებამდე ატარებდა სევასტოსის ტიტულს. იგი ერთ საბუთში „პანიპერსევასტოსადათაც“ იწოდება. ფაქტია, რომ დავითმა გარკვეული პოლიტიკური და ეკონომიკური წარმატებების მიღწევის შემდეგ უარყო ბიზანტიური ტიტულები. სწორედ ამიტომაა, რომ XI საუკუნის 90-იანი წლებიდან მოკიდებული იგი არც ერთ წყაროში ბიზანტიური საკარისკაცო ტიტულით აღარ მოიხსენიება. ეს სრულიად გარკვევით მიუთითებდა იმ ფაქტზე, რომ საქართველო ამიერიდან თავს ბიზანტიის თანასწორ ქვეყნად თვლიდა.

დავით IV-ის სრულ ტიტულატურას წარმოადგენდა: „მეფე აფხაზთა, ქართველთა, რანთა, კახთა და სომეხთა“. შირვანისა და ანისის შემოერთების შემდეგ დავითის ამ ტიტულს, ჩანს, დაემატა „შარვანშა“ და „შაჰანშა“, რაც შემდგომში ქართველი მეფეების ტიტულატურაში აისახა.[9]

გარდაცვალება და დაკრძალვა

 
დავითის საფლავი გელათში

1125 წლის 24 იანვარს, ორმოცდაცამეტი წლის ასაკში, გარდაიცვალა საქართველოს მეფე დავით IV აღმაშენებელი. მემატიანის გადმოცემით, მეფეს დიდხანს არ უავადმყოფია. 1124 წლის შემოდგომაზე მან შირვანი შემოიმტკიცა და იქაური საქმეები განაგო. ზამთარი საქართველოში გაატარა, სადაც უეცრად შეუძლოდ შეიქნა და გარდაიცვალა.[4]

მეფემ გარდაცვალების წინ მიიღო საოცარი გადაწყვეტილება — მან ანდერძად დატოვა, რომ გელათის მონასტრის მთავარ კარიბჭეში დაეკრძალათ, რათა ყველა მომლოცველს მის საფლავზე დაედგა ფეხი. საფლავის ქვა ტაძრის (ამჟამად ეს შესასვლელი გაუქმებულია, ვინაიდან მონასტერში მისასვლელი გზა სხვა მხრიდანაა მოწყობილი) შესასვლელში ისეა დადებული, რომ ყველა შემსვლელი იძულებულია მასზე გაიაროს. ლოდს მხოლოდ ერთი წარწერა ამშვენებს — „ესე არს განსასუენებელი ჩემი უკუნითი უკუნისამდე; ესე მთნავს: აქა დავემკვიდრო მე“. არის ვარაუდი, რომ დავითის წმინდანად შერაცხვის შემდეგ მისი ნაწილები მთავარი ტაძრის საკურთხეველში უნდა გადაესვენებინათ.[101] ანტონ პირველის მიერ ხსენების დღედ დადგენილია 26 იანვარი (ახ. სტ. 8 თებერვალი).

დავით აღმაშენებელი ხალხურ გადმოცემებში, ზეპირსიტყვიერებასა და ლიტერატურაში

ნიშანდობლივია, რომ საქართველოს მეფის ყველა ღირსება-თვისება თავისებურად გარდატეხილი წარმოჩნდა ხალხურ ზეპირსიტყვიერებაში, მასში მკაფიოდაა გამოხატული ხალხის სულისკვეთება და ნება-სურვილი.

ქართველ მეფეთა მრავალგვაროვანი წრიდან ზეპირსიტყვიერებაში ასახული ხალხის განუზომელი სიყვარული მხოლოდ ორს — თამარ მეფესა და ერეკლე II-ს ხვდათ წილად. დავითი, ფეოდალური საქართველოს ერთ-ერთი უდიდესი მეფე, რომლის დროსაც ქვეყანამ უდიდესი პოლიტიკური, ეკონომიკური და კულტურული წინსვლა განიცადა, ხოლო სამეფო ხელისუფლებამ ცენტრალიზაციის მწვერვალს მიაღწია, ხალხურ შემოქმედებაში რამდენადმე მოკრძალებულად მოჩანს,[105] თუმცა ისიც უნდა ითქვას, რომ დავითის სიმტკიცე და ქვეყნის აღმასვლა შეუმჩნეველი არ დარჩენია ხალხს. ერთ ხალხურ ლექსში საქართველოს მეფის მთელი მოღვაწეობაა ასახულ-წარმოჩენილი:

გიამბობ სიფრიადესა

დავითის, აღმაშენთასა,
მტკიცესა მკლავსა, განმგესა,
წყობასა სპარაზენთასა.
მაღლით განცდასა ქვენათა,
ალვათა აღნაგზენთასა,
და ქველთა საქმეთ ურიცხვთა,
გლახაკთად მინაფენთასა.
გითხრობ წმიდათა ადგილთა,
ნიჭთა მათ მოსახსენთასა,
ვინა მიიღო საზომი
უთვალავთა მას ძღვენთასა, —
ხიდთა, გზათა და ზღუდეთა,
ხანაგად კვლავ საყენთასა,
და იყო დიდი სიმრავლე —
განარკვთა, თქმულთა ბრძენთასა! —
მკურნალთ ხადოდის სულისა
და ხორცთ შექმნილთა სენთასა,
მოწლედ სწყალობდის მოძღვართა,
ათონით მონავლენთასა,
ათენსა სწვრთნიდნის ჭაბუკთა,
იყალთოს მონასმენთასა,
და სთესდის მადლს და სიბრძნესა, —

სულმნთებთა აღმაფრენთასა.[105]

 
დავით აღმაშენებელი ქართულ საფოსტო მარკაზე.

ამ ლექსში დავით აღმაშენებლის მოღვაწეობის თითქმის ყველა მხარეა (აღმშენებლობითი საქმიანობა, ლაშქრობები, ქველმოქმედება, კულტურული მოღვაწეობა) მოცემული. ხალხმა მართებულად შენიშნა საქართველოს მეფის მოღვაწეობის ძირითადი მიმართულებები და ლექსში გადმოსცა.

ერთ ხალხურ თქმულებაში, რომელსაც ეწოდება „დარუბანდის კარები“, გადმოცემულია დავითის გალაშქრება ლეკებზე. აღწერილია, რომ დავითმა ხერხს მიმართა: მოაყვანინა 1000 ცხენი, გააკეთებინა 2 000 კიდობანი და თითოში თითო შეიარაღებული ქართველი ჩასვა. ცხენების წინამძღოლები ვაჭრულად გამოაწყო და დარუბანდში გაისტუმრა, თვითონ კი უკან გაჰყვა. როცა დარუბანდს მიუახლოვდნენ, დავითმა გაგზავნა კაცი ლეკთა უფროსთან, საქონელი მომაქვს გასაყიდად და ქალაქის კარი გააღეთო. ლეკებმა კარი გააღეს. შუაღამისას დავითმა კიდობნები გაახსნევინა და გულადი მეომარები დარუბანდს შეესიენ. ლეკთა მთავარს ქალაქის გასაღებები წაართვეს. დავითმა რკინის კარი ჩამოახსნევინა, შიგ ლეკები შეუბა და ისე ჩამოატანინა გელათში.[106]

ამ თქმულებაში XI საუკუნის საქართველოსა და ჩრდილო კავკასიის დამოკიდებულება ჩანს, დამოკიდებულება სიუზერენისა და ვასალისა.[106]

საინტერესო თქმულებაა შემორჩენილი დავითის მიერ გელათის აგების თაობაზე. აქ თვით მეფის მშენებლობაში მონაწილეობაა ნაჩვენები. „გელათის აგებაზე, — გვაუწყებს თქმულება, — მეფე დავითს დიდი შრომა გაუწევია. მდინარე წყალწითელადან თავისი ხელით ამოუტანია ორი უზარმაზარი ქვა და მონასტრის სამხრეთ-დასავლეთის ყურეში დაუტანებია. ერთ მათგანზე დღემდე არის ვითომ დავითის მიერ გაკეთებული მზის საათი. დარუბანდიდან ჩამოუტანია უშველებელი კარი და მონასტრის გალავნისათვის შეუბამს“.[106]

 
დავით აღმაშენებელი, მხატვარი — გიორგი გეგეჭკორი.

გელათის მშენებლობას უკავშირდება კიდევ ერთი ხალხური გადმოცემა:

 
„დავით აღმაშენებელი იყო ძალიან მოწყალე და ღვთის მოყვარე. იმას უყვარდა ეკლესიების შენება და ძალიან ხალისიანადაც ასრულებდა ამ საქმეს. ერთი ომის დამთავრების შემდეგ დავითმა მოისურვა აეგო დიდებული გელათის მონასტერი. მისი ნება, რასაკვირველია, უნდა ასრულებულიყო. მუშები დაიბარეს და დაიწყეს შენება.

წყეულმა ეშმაკმა მოინდომა, ხელი შეეშალა მისთვის ამ წმინდა, ღვთის სასიამოვნო საქმეში. კედლები რამდენჯერაც ააშორეს ბალავერს, იმდენჯერ ანგრევდა ის წყეული ღამღამობით. დღეს-ხვალ, დღეს-ხვალ და არ იქნა, კედლები ბალავერს ვერ ააშორეს. მეფე, რასაკვირველია, მიხვდა, რომ მისი ხელის მცარავი ეშმაკი იყო და გადასწყვიტა, რადაც არ უნდა დასჯდომოდა, ეშმაკი ხელთ ეგდო. იმან აიღო ჯამი, აავსო წყლით და დადგა ბალავრის მახლობლად, თითონ კი კუთხეში მიიმალა და დაუწყო დარაჯი. როცა კარგად დაბნელდა, სად იყო, სად არა, გაჩნდა ის წყეული და გულმოდგინედ შეუდგა თავის საქმეს. ამ დროს იმან შენიშნა წყლიანი ჯამი და ზედ მივიდა. უცებ საფარიდამ გამოხტა დავითი და ხელები სტაცა. ეშმაკი ჯორად იქცა, მაგრამ გულადი მეფე მაინც არ შეშინდა, ამოსდო ჯორს პირში ლაგამი და სწრაფად მოახტა ზედ.

ამ დღის შემდეგ ის ამ ჯორს არ იშორებდა. ამის შემდეგ ადვილად მოათავა გელათის მონასტერიც.[94]“

დავითის ძლევამოსილებამ, მისმა გამარჯვებებმა შექმნეს აშკარა წანამძღვრები, შექმნილიყო ლეგენდა „მეფე-მღვდელთმთავარ იოანეზე“. ლეგენდა ჯვაროსნული რაინდების დროისაა და ფართოდ იყო გავრცელებული ევროპელ, აგრეთვე აღმოსავლეთის ხალხებში: ჩინელებში, მონღოლებში, თურქებში, სპარსელებში, ინდოელებში, არაბებში, სომხებში, რუსეთში.[106]

ოტო ფრაიზენგელის ქრონიკის მიხედვით 1145 წელზე რამდენიმე წლით წინ მეფე-ხუცესი იოანე, რომელიც სპარსეთსა და სომხეთს იქით ცხოვრობს, თავს დაესხა სპარსელთა და მიდიელთა მეფე-ძმებს და აიღო მათი სამფლობელოს დედაქალაქი ეკბატანი. ეს მეფეები თავიანთი ჯარებით, რომელიც სპარსელთა, მიდიელთა და ასურელთაგან შედგებოდა, გამოვიდნენ მის წინააღმდეგ. სამი დღის სისხლისმღვრელი ბრძოლის შემდეგ გაიმარჯვა იოანემ. ამის შემდეგ იგი გაემართა იერუსალიმის ტაძრის გამოხსნაში ჯვაროსანთა დასახმარებლად,[107] ტიგროსს მიადგა, გადასვლა გემების უქონლობის გამო ვერ მოხერხდა. იგი ჩრდილოეთით აუყვა მდინარეს იმ იმედით, რომ გაყინულ ადგილას გადავიდოდა, მაგრამ ასეთი არ აღმოჩნდა და მეფე-ხუცესი იძულებული გახდა უკან გაბრუნებულიყო.[107]

დღეს ლიტერატურაში სადავო აღარ არის, რომ იოანე მეფე-ხუცესი დავით აღმაშენებელია. ამის ნათელი დასტური თვით ლეგენდაში დაცული ცნობებია, აქ კი მოცემულია ის გამოძახილი, რაც დავითის მოღვაწეობას და კერძოდ, დიდგორის ომში მის გამარჯვებას ჰქონდა.[107] ისიც უნდა გავითვალისწინოთ, რომ ლათინურ ენაზე შედგენილ XIII საუკუნის ინგლისურ ქრონიკაში პირდაპირაა მინიშნებული: „მთელს საქრისტიანოში გავრცელდა ხმა, რომ მეფე დავითი, იოანე პრესვიტერად სახელდებული, აურაცხელი ჯარით დაიძრა ინდოეთიდან და უკვე დაიპყრო მიდია და სპარსეთიო“.[107]

ცხადია შემთხვევითი არ იყო თითქმის მთელ მსოფლიოში გავრცელებული თქმულება დავით აღმაშენებელსა და მის მიერ წარმოებულ ბრძოლებზე, ეს იმდროინდელი საქართველოს და მისი მეფის დიდ ავტორიტეტსა და ფართო პოპულარობაზე მეტყველებს.[107]

ჩვენამდე მოღწეულია არსენ იყალთოელის მიერ დავითისადმი მიძღვნილი ეპიტაფია (დავითის საფლავის ქვაზე ხუცურად წარწერილი უნახავს მ. საბანინს და დიდი გაჭირვებით ამოუკითხავს):

ვინ ნაჭარმაგევს მეფენი თორმეტნი პურად დამესხნეს,

თურქნი, სპარსნი და არაბნი საზღვარსა გარე გამესხნეს,
თევზნი ამერთა წყალთაგან იმერთა წყალთა შთამესხნეს,

აწე ამათსა მოქმედსა გულზედან ხელნი დამესხნეს.[108]

ქართველ პოეტებს არაერთი ლექსი აქვთ მიძღვნილი დავით აღმაშენებლისა და მისი ეპოქისადმი. განსაკუთრებით პოპულარულია გიორგი ლეონიძის, ანა კალანდაძის, მურმან ლებანიძის, მუხრან მაჭავარიანის ლექსები.

„ფეხი დამადგით,
გულზე დამადგით ფეხი ყოველმან,
წყალობა ჰყავით...
საქართველოის ყოვლის მპყრობელმან
ვისურვე, დავით...“

დიდმა ქართველმა მწერალმა კონსტანტინე გამსახურდიამ 1942 წელს გამოსცა ტეტრალოგია „დავით აღმაშენებლის“ პირველი წიგნი. ოც წელზე მეტხანს მუშაობდა მწერალი ამ რომანზე — მეოთხე წიგნი 1962 წელს გამოვიდა. მთელი ნაწარმოები გამსჭვალულია ეროვნული სულისკვეთებითა და სამშობლოსადმი თავდადების იდეით.

ქართულ ისტორიოგრაფიაში ასობით გამოკვლევაა მიძღვნილი დავითის ეპოქისადმი. მეფეზე მონოგრაფიული გამოკვლევა ეკუთვნის აკადემიკოს როინ მეტრეველს. პირველად ეს ნაშრომი 1965 წელს გამოქვეყნდა. ამ მონოგრაფიის გადამუშავებული ვარიანტი ავტორმა ხელახლა გამოსცა 1986 წელს.[109]

საინტერესო ცნობები

 
დავით აღმაშენებლის დროშა. დროშაზე გამოსახულია ჯვარი და ცხენი რქოსანი.
  • ჰერალდიკოსთა ერთი ნაწილის აზრით, დავით აღმაშენებლის დროშაზე გამოსახული იყო წმინდა გიორგის ჯვარი და „ცხენი რქოსანი“[110].
  • დავითის მემატიანე მოგვითხრობს, თუ როგორ იხსნა მეფე სიკვდილისაგან გულსაკიდმა ხატმა: დავითი ქართლში ერთ ციხეს იყო შემომდგარი. მეციხოვნეები დანებებას არ აპირებდნენ. მეფის ბრძანებით, ქართველთა ჯარმა ბანაკი დასცა და ბლოკადა დაიწყო. ერთ დღესაც დავითი კარვიდან პერანგისამარა გამოსულა. როგორც ჩანს, მეციხოვნებმა ეს შეამჩნიეს და ერთ-ერთმა მათგანმა, რომელიც ისრის უცდომელი მსროლელი იყო, მეფე მიზანში ამოიღო. ზუსტად ნასროლი ისარი დავითს მკერდში მოხვდა. ყველას ეგონა მეფე დაჭრესო, მაგრამ ის უვნებლად გადარჩა — დავითი მკერდზე დაკიდებულმა მთავარანგელოზის პატარა ხატმა იხსნა, რომელსაც ისარმა ვერაფერი დააკლო.[101]

გენეალოგია

დავით IV აღმაშენებლის წინაპრები
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ბაგრატ III
 
 
 
 
 
 
 
გიორგი I
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
მართა
 
 
 
 
 
 
 
ბაგრატ IV
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
სენექერიმ ჰოვანეს არწრუნი
 
 
 
 
 
 
 
მარიამი
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
გიორგი II
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ბორენა
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
დავით IV აღმაშენებელი
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ელენე
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

ქრონოლოგია

დავით IV აღმაშენებლის ქრონოლოგია

იხილეთ აგრეთვე

ლიტერატურა

  • მეტრეველი რ., ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 3, თბ., 1978. — გვ. 334-335.
  • სამუშია, ჯაბა (2015). საქართველოს ილუსტრირებული ისტორია, ტ. 6 – დავით აღმაშენებელი. თბილისი: პალიტრა L. ISBN 978-9941-21-755-5. 
  • სამუშია, ჯაბა (აპრილი, 2015,). „რა მოხდა 1089 წელს“. ისტორიანი. თბილისი. 4 (52): 16–22. დამოწმებას აქვს ცარიელი უცნობი პარამეტრ(ებ)ი: |laysummary=, |quotes=, და |coauthors= (დახმარება); შეამოწმეთ თარიღის პარამეტრი |date=-ში (დახმარება)CS1-ის მხარდაჭერა: დამატებითი პუნქტუაცია (link)
  • შუბითიძე, ვაჟა (2014). ყველა დროის 100 უდიდესი ქართველი. თბილისი: „გავაზი”. ISBN 978-9941-9276-6-9. 
  • (2012) ქართლის ცხოვრება, ტ. I — „ცხორებაჲ მეფეთ-მეფისა დავითისი“. თბილისი: ბაკურ სულაკაურის გამომცემლობა. ISBN 978-9941-15-581-9. 
  • მეტრეველი, როინ (2011). წმინდა დავით აღმაშენებელი. თბილისი. ISBN 978-9941-425-50-9. 
  • მეტრეველი, როინ (2010). საქართველოს მეფეები და პატრიარქები. თბილისი: არტანუჯი. ISBN 978-9941-421-21-1. 
  • მ. ლორთქიფანიძე, ო. ჯაფარიძე, დ. მუსხელიშვილი, რ. მეტრეველი (2012). საქართველოს ისტორია ოთხ ტომად, ტ. II — საქართველოს ისტორია IV საუკუნიდან XIII საუკუნემდე. თბილისი: პალიტრა L. ISBN 978-9941-19-585-3. 
  • მუსხელიშვილი დ., სამსონაძე მ., დაუშვილი ა., საქართველოს ისტორია უძველესი დროიდან 2009 წლამდე, თბილისი: გუმბათი, 2012, ISBN 978-9941-0-4195-2.
  • მაჩიტაძე, ზაქარია (2009). ქართველ წმიდათა ცხოვრებანი. თბილისი: „ბაკმი“. ISBN 978-99940-27-50-0 Invalid ISBN. 
  • მარიამ ლორთქიფანიძე, როინ მეტრეველი (2007). საქართველოს მეფეები. თბილისი: ნეკერი. ISBN 99928-58-36-2. 
  • მარგიშვილი ს, „მითები და რეალობა დავით აღმაშენებლის მეფობის შესახებ“, თბილისი: „სიესტა“, 2006, ISBN 99940-881-9-X.
  • ზოზრაშვილი, ტარიელ (2008). დიდი ქართველები. თბილისი: პალიტრა L. ISBN 978-99940-53-86-5. 
  • ღვინჯილია, ჯანსუღ (1989). სული აღმაშენებელი. თბილისი: თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა. ISBN 5-511-00293-3. 
  • ჯანაშია ს.; ბერძენიშვილი ნ. (1980). საქართველოს ისტორია. თბილისი: მეცნიერება. 
  • მესხია, შოთა (1972). ძლევაჲ საკვირველი. თბილისი: „მეცნიერება“. 

რესურსები ინტერნეტში

 
 
ვიკიწყარო
ვიკიწყაროში არის სტატია:

კომენტარები

  1. ↑ უცხოური წყაროები მას რუსუდანს უწოდებენ, ქართულ ისტორიულ ცნობებში ის ხშირად მოიხსენიება როგორც სახელით უცნობი სომეხი ქალი.

სქოლიო

  1. ↑ 1.0 1.1 1.2 საქართველოს მეფეები, 2007, გვ. 122
  2. ↑ 2.0 2.1 ჯაბა სამუშია — დავით აღმაშენებელი, 2015, გვ. 40
  3. ↑ 3.0 3.1 ჯაბა სამუშია — დავით აღმაშენებელი, 2015, გვ. 10
  4. ↑ 4.0 4.1 4.2 4.3 ჯაბა სამუშია — დავით აღმაშენებელი, 2015, გვ. 42
  5. ↑ 5.0 5.1 საქართველოს მეფეები, 2007, გვ. 131
  6. ↑ საქართველოს მეფეები, 2007, გვ. 122-123
  7. ↑ ქართველ წმიდათა ცხოვრებანი, 2009, გვ. 43
  8. ↑ 8.0 8.1 როინ მეტრეველი — წმინდა დავით აღმაშენებელი, 2011, გვ. 9
  9. ↑ 9.0 9.1 9.2 საქართველოს მეფეები, 2007, გვ. 130
  10. ↑ ჯაბა სამუშია — დავით აღმაშენებელი, 2015, გვ. 5
  11. ↑ როინ მეტრეველი — წმინდა დავით აღმაშენებელი, 2011, გვ. 8
  12. ↑ 12.0 12.1 12.2 12.3 ჯაბა სამუშია — დავით აღმაშენებელი, 2015, გვ. 12
  13. ↑ 13.0 13.1 13.2 საქართველოს ისტორია, ტ. II, 2012, გვ. 362
  14. ↑ 14.0 14.1 როინ მეტრეველი — წმინდა დავით აღმაშენებელი, 2011, გვ. 23
  15. ↑ საქართველოს ისტორია, ტ. II, 2012, გვ. 363
  16. ↑ საქართველოს ისტორია, ტ. II, 2012, გვ. 364
  17. ↑ 17.0 17.1 17.2 17.3 როინ მეტრეველი — წმინდა დავით აღმაშენებელი, 2011, გვ. 24
  18. ↑ 18.0 18.1 18.2 საქართველოს ისტორია, ტ. II, 2012, გვ. 365
  19. ↑ ჯაბა სამუშია — დავით აღმაშენებელი, 2015, გვ. 15
  20. ↑ 20.0 20.1 20.2 20.3 20.4 20.5 საქართველოს ისტორია, ტ. II, 2012, გვ. 367
  21. ↑ 21.0 21.1 21.2 როინ მეტრეველი — წმინდა დავით აღმაშენებელი, 2011, გვ. 31
  22. ↑ 22.0 22.1 საქართველოს ისტორია, ტ. II, 2012, გვ. 369
  23. ↑ 23.0 23.1 23.2 საქართველოს ისტორია, ტ. II, 2012, გვ. 370
  24. ↑ ჯაბა სამუშია — დავით აღმაშენებელი, 2015, გვ. 23
  25. ↑ საქართველოს მეფეები, 2007, გვ. 124
  26. ↑ 26.0 26.1 საქართველოს ისტორია, 2012, გვ. 199
  27. ↑ როინ მეტრეველი — წმინდა დავით აღმაშენებელი, 2011, გვ. 35
  28. ↑ 28.0 28.1 საქართველოს ისტორია, ტ. II, 2012, გვ. 371
  29. ↑ 29.0 29.1 ქართლის ცხოვრება, ტ. I — „ცხორებაჲ მეფეთ-მეფისა დავითისი“, 2012, გვ. 263
  30. ↑ როინ მეტრეველი — წმინდა დავით აღმაშენებელი, 2011, გვ. 39
  31. ↑ როინ მეტრეველი — წმინდა დავით აღმაშენებელი, 2011, გვ. 40
  32. ↑ საქართველოს ისტორია, 2012, გვ. 197
  33. ↑ საქართველოს ისტორია, ტ. II, 2012, გვ. 382
  34. ↑ 34.0 34.1 34.2 ჯაბა სამუშია — დავით აღმაშენებელი, 2015, გვ. 24
  35. ↑ 35.0 35.1 საქართველოს ისტორია, ტ. II, 2012, გვ. 384
  36. ↑ 36.0 36.1 როინ მეტრეველი — წმინდა დავით აღმაშენებელი, 2011, გვ. 59
  37. ↑ 37.0 37.1 37.2 როინ მეტრეველი — წმინდა დავით აღმაშენებელი, 2011, გვ. 61
  38. ↑ 38.0 38.1 როინ მეტრეველი — წმინდა დავით აღმაშენებელი, 2011, გვ. 62
  39. ↑ 39.0 39.1 39.2 როინ მეტრეველი — წმინდა დავით აღმაშენებელი, 2011, გვ. 63
  40. ↑ 40.0 40.1 40.2 საქართველოს ისტორია, ტ. II, 2012, გვ. 385
  41. ↑ 41.0 41.1 41.2 როინ მეტრეველი — წმინდა დავით აღმაშენებელი, 2011, გვ. 64
  42. ↑ 42.0 42.1 42.2 42.3 ჯაბა სამუშია — დავით აღმაშენებელი, 2015, გვ. 29
  43. ↑ როინ მეტრეველი — წმინდა დავით აღმაშენებელი, 2011, გვ. 65
  44. ↑ 44.0 44.1 44.2 44.3 როინ მეტრეველი — წმინდა დავით აღმაშენებელი, 2011, გვ. 66
  45. ↑ 45.0 45.1 როინ მეტრეველი — წმინდა დავით აღმაშენებელი, 2011, გვ. 67
  46. ↑ 46.0 46.1 46.2 როინ მეტრეველი — წმინდა დავით აღმაშენებელი, 2011, გვ. 68
  47. ↑ 47.0 47.1 საქართველოს ისტორია, ტ. II, 2012, გვ. 386
  48. ↑ 48.0 48.1 48.2 საქართველოს ისტორია, ტ. II, 2012, გვ. 387
  49. ↑ როინ მეტრეველი — წმინდა დავით აღმაშენებელი, 2011, გვ. 69
  50. ↑ 50.0 50.1 50.2 როინ მეტრეველი — წმინდა დავით აღმაშენებელი, 2011, გვ. 75
  51. ↑ 51.0 51.1 51.2 51.3 როინ მეტრეველი — წმინდა დავით აღმაშენებელი, 2011, გვ. 76
  52. ↑ 52.0 52.1 52.2 52.3 52.4 როინ მეტრეველი — წმინდა დავით აღმაშენებელი, 2011, გვ. 80
  53. ↑ როინ მეტრეველი — წმინდა დავით აღმაშენებელი, 2011, გვ. 80-81
  54. ↑ 54.0 54.1 საქართველოს მეფეები, 2007, გვ. 127
  55. ↑ შოთა მესხია – ძლევაჲ საკვირველი, 1972, გვ. 109-110
  56. ↑ 56.0 56.1 საქართველოს მეფეები, 2007, გვ. 128
  57. ↑ 57.0 57.1 57.2 ჯაბა სამუშია — დავით აღმაშენებელი, 2015, გვ. 37
  58. ↑ საქართველოს ისტორია, ტ. II, 2012, გვ. 398
  59. ↑ 59.0 59.1 59.2 როინ მეტრეველი — წმინდა დავით აღმაშენებელი, 2011, გვ. 104
  60. ↑ ჯაბა სამუშია — დავით აღმაშენებელი, 2015, გვ. 38
  61. ↑ 61.0 61.1 61.2 61.3 61.4 როინ მეტრეველი — წმინდა დავით აღმაშენებელი, 2011, გვ. 111
  62. ↑ 62.0 62.1 ჯაბა სამუშია — დავით აღმაშენებელი, 2015, გვ. 39
  63. ↑ როინ მეტრეველი — წმინდა დავით აღმაშენებელი, 2011, გვ. 110-111
  64. ↑ 64.0 64.1 როინ მეტრეველი — წმინდა დავით აღმაშენებელი, 2011, გვ. 112
  65. ↑ როინ მეტრეველი — წმინდა დავით აღმაშენებელი, 2011, გვ. 112-113
  66. ↑ 66.0 66.1 როინ მეტრეველი — წმინდა დავით აღმაშენებელი, 2011, გვ. 113
  67. ↑ 67.0 67.1 როინ მეტრეველი — წმინდა დავით აღმაშენებელი, 2011, გვ. 114
  68. ↑ 68.0 68.1 68.2 როინ მეტრეველი — წმინდა დავით აღმაშენებელი, 2011, გვ. 115
  69. ↑ როინ მეტრეველი — წმინდა დავით აღმაშენებელი, 2011, გვ. 133
  70. ↑ 70.0 70.1 70.2 როინ მეტრეველი — წმინდა დავით აღმაშენებელი, 2011, გვ. 134
  71. ↑ როინ მეტრეველი — წმინდა დავით აღმაშენებელი, 2011, გვ. 135
  72. ↑ geonumismatics.tsu.ge - ვლაქერნის ღვთისმშობლის ტიპის მონეტები – დავით IV-ის პირველი ემისია. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2016-03-04. ციტირების თარიღი: 2015-08-25.
  73. ↑ geonumismatics.tsu.ge - ვლაქერნის ღვთისმშობლის ტიპის მონეტები – დავით IV-ის მეორე ემისია. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2016-03-04. ციტირების თარიღი: 2015-08-25.
  74. ↑ 74.0 74.1 74.2 74.3 geonumismatics.tsu.ge — დავით IV-ის სპილენძის მონეტა, ტიპი – მეფე საიმპერატორო ტანსაცმელში. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2016-03-04. ციტირების თარიღი: 2015-08-25.
  75. ↑ 75.0 75.1 75.2 75.3 75.4 როინ მეტრეველი — წმინდა დავით აღმაშენებელი, 2011, გვ. 136
  76. ↑ 76.0 76.1 76.2 როინ მეტრეველი — წმინდა დავით აღმაშენებელი, 2011, გვ. 137
  77. ↑ 77.0 77.1 77.2 77.3 77.4 როინ მეტრეველი — წმინდა დავით აღმაშენებელი, 2011, გვ. 138
  78. ↑ როინ მეტრეველი — წმინდა დავით აღმაშენებელი, 2011, გვ. 142
  79. ↑ როინ მეტრეველი — წმინდა დავით აღმაშენებელი, 2011, გვ. 143
  80. ↑ როინ მეტრეველი — წმინდა დავით აღმაშენებელი, 2011, გვ. 147
  81. ↑ 81.0 81.1 როინ მეტრეველი — წმინდა დავით აღმაშენებელი, 2011, გვ. 148
  82. ↑ როინ მეტრეველი — წმინდა დავით აღმაშენებელი, 2011, გვ. 149
  83. ↑ 83.0 83.1 83.2 83.3 როინ მეტრეველი — წმინდა დავით აღმაშენებელი, 2011, გვ. 150
  84. ↑ 84.0 84.1 როინ მეტრეველი — წმინდა დავით აღმაშენებელი, 2011, გვ. 151
  85. ↑ 85.0 85.1 როინ მეტრეველი — წმინდა დავით აღმაშენებელი, 2011, გვ. 152
  86. ↑ 86.0 86.1 როინ მეტრეველი — წმინდა დავით აღმაშენებელი, 2011, გვ. 153
  87. ↑ როინ მეტრეველი — წმინდა დავით აღმაშენებელი, 2011, გვ. 154
  88. ↑ როინ მეტრეველი — წმინდა დავით აღმაშენებელი, 2011, გვ. 154-155
  89. ↑ როინ მეტრეველი — წმინდა დავით აღმაშენებელი, 2011, გვ. 155
  90. ↑ 90.0 90.1 90.2 როინ მეტრეველი — წმინდა დავით აღმაშენებელი, 2011, გვ. 156
  91. ↑ 91.0 91.1 როინ მეტრეველი — წმინდა დავით აღმაშენებელი, 2011, გვ. 157
  92. ↑ 92.0 92.1 92.2 92.3 92.4 92.5 საქართველოს ისტორია, ტ. II, 2012, გვ. 409
  93. ↑ 93.0 93.1 93.2 საქართველოს მეფეები, 2007, გვ. 129
  94. ↑ 94.0 94.1 94.2 ჯაბა სამუშია — დავით აღმაშენებელი, 2015, გვ. 27
  95. ↑ როინ მეტრეველი — წმინდა დავით აღმაშენებელი, 2011, გვ. 165
  96. ↑ 96.0 96.1 96.2 96.3 96.4 96.5 96.6 96.7 როინ მეტრეველი — წმინდა დავით აღმაშენებელი, 2011, გვ. 166
  97. ↑ 97.0 97.1 როინ მეტრეველი — წმინდა დავით აღმაშენებელი, 2011, გვ. 169
  98. ↑ როინ მეტრეველი — წმინდა დავით აღმაშენებელი, 2011, გვ. 170
  99. ↑ 99.0 99.1 99.2 როინ მეტრეველი — წმინდა დავით აღმაშენებელი, 2011, გვ. 108
  100. ↑ როინ მეტრეველი — წმინდა დავით აღმაშენებელი, 2011, გვ. 109
  101. ↑ 101.0 101.1 101.2 101.3 ჯაბა სამუშია — დავით აღმაშენებელი, 2015, გვ. 43
  102. ↑ როინ მეტრეველი — წმინდა დავით აღმაშენებელი, 2011, გვ. 176
  103. ↑ 103.0 103.1 როინ მეტრეველი — წმინდა დავით აღმაშენებელი, 2011, გვ. 177
  104. ↑ 104.0 104.1 104.2 104.3 ჯაბა სამუშია — დავით აღმაშენებელი, 2015, გვ. 11
  105. ↑ 105.0 105.1 როინ მეტრეველი — წმინდა დავით აღმაშენებელი, 2011, გვ. 179
  106. ↑ 106.0 106.1 106.2 106.3 როინ მეტრეველი — წმინდა დავით აღმაშენებელი, 2011, გვ. 180
  107. ↑ 107.0 107.1 107.2 107.3 107.4 როინ მეტრეველი — წმინდა დავით აღმაშენებელი, 2011, გვ. 181
  108. ↑ როინ მეტრეველი — წმინდა დავით აღმაშენებელი, 2011, გვ. 183
  109. ↑ ჯაბა სამუშია — დავით აღმაშენებელი, 2015, გვ. 45
  110. ↑ დავით კლდიაშვილი (,). რედ. დავით გულორდავა, მიხეილ მაყაშვილი: ქართული ჰერალდიკის ისტორია : საქართველოს სახელმწიფოებრიობის სიმბოლოები. (20 სმ). თბილისი, გვ. 78-79. ISBN 99928-0-519-6. 
დავით IV აღმაშენებელი
დაიბადა: 1073 გარდაიცვალა: 8 თებერვალი, 1125
წინამორბედი:
გიორგი II 		   საქართველოს მეფე   
1189–1125 		შემდეგი:
დემეტრე I
  ბიოგრაფიების პორტალი – დაათვალიერეთ ვიკიპედიის სხვა სტატიები ბიოგრაფიებზე.
მოძიებულია „https://ka.wikipedia.org/w/index.php?title=დავით_IV_აღმაშენებელი&oldid=4711864“-დან