ჩრდილოეთი ამერიკა
ჩრდილოეთი ამერიკა (ინგლ. North America, ფრანგ. Amérique du Nord, ესპ. América del Norte, Norteamérica, ნაუატ. Ixachitlān Mictlāmpa) — კონტინენტი დედამიწის ჩრდილოეთ და დასავლეთ ნახევარსფეროებში. სამხრეთ ამერიკასთან ერთად ქმნის ამერიკას. ჩრდილოეთ ამერიკის უდიდესი ქვეყნებია: კანადა, აშშ და მექსიკა. კონტინენტის ფართობი კუნძულების გარეშე შეადგენს 20,36 მლნ კმ²-ს, კუნძულებთან ერთად კი 24,709 მლნ კმ²-ს. ჩრდილოეთ ამერიკას ეკუთვნის კუნძული გრენლანდია, კანადის არქტიკული არქიპელაგი, კარიბები, ალეუტის კუნძულები და სხვა.
| ჩრდილოეთი ამერიკა | |
|---|---|
 | |
| ფართობი | 24 709 000 კმ² |
| მოსახლეობა | 565 265 000 ად. (2013) |
| მოს. სიმჭიდროვე | 22,9 ად./კმ² (59,3/sq mi) [1] |
| მოს. შემადგენლობა | ჩრდილოეთ ამერიკელები, ამერიკელები[2] |
| ქვეყნები | 23 (ქვეყნების_სია) |
| ენები | ინგლისური, ესპანური, ფრანგული, და სხვა |
| სასაათო სარტყელი | UTC-10 – UTC |
2008 წლის მონაცემებით ჩრდილოეთ ამერიკის 23 სახელმწიფოში 555 მილიონი ადამიანი ცხოვრობდა. კონტინენტებს შორის ფართობით იგი მესამეა, აზიისა და აფრიკის შემდეგ, ხოლო მოსახლეობის რაოდენობის მიხედვით მეოთხე, აზიის, აფრიკისა და ევროპის შემდეგ.
კონტინენტის ძირითადი გეოლოგიური ბირთვი წარმოიშვა უძველეს კრატონ ლავრენტიაზე. მისი ისტორია დაახლოებით 1,5-1 მილიარდ წელს მოიცავს. მატერიკის ძირითად ნაწილს კანადის ფარი წარმოადგენს. ჩრდილოეთ ამერიკის ტერიტორია ევროპის კონტინენტისგანაა გამოყოფილი. ეს ორი მატერიკი ერთმანეთთან სუპერკონტინენტ პანგეას დროს იყო შეერთებული, სხვა დანარჩენ კონტინენტებთან ერთად. კონტინენტზე არსებული ხელსაყრელი პირობების გამო, მისი ტერიტორია დინოზავრების გავრცელების მთავარ არეალს წარმოადგენდა. თუ საიდან მოხვდნენ ადამიანები კონტინენტზე, ამის შესახებ დანამდვილებითი ინფორმაცია არ არსებობს, თუმცა ყველაზე მყარი ჰიპოთეზის მიხედვით ადამიანები კონტინენტზე დიდი გამყინვარების დროს აზიიდან გადმოსახლდნენ.
კონტინენტის ჩრდილოეთი სანაპირო ძირითადად არქტიკულ სარტყელშია მოქცეული, დანარჩენი ნაწილი კი ზომიერ სარტყელშია. ასეთი ჰავის გამო კონტინენტზე ფართო სასოფლო-სამეურნეო საქმიანობები მიმდინარეობს. კონტინენტზე მიედინება მსოფლიოში სიგრძით მესამე მდინარე — მისისიპი-მისურით.
კონტინენტი ძლიერი ეკონომიკური სისტემებით გამოირჩევა, აქ მდებარეობს მსოფლიოს ყველაზე ძლიერი ეკონომიკის მქონე ქვეყანა — აშშ. ასევე ძლიერი ეკონომიკური სისტემები გააჩნიათ მექსიკასა და კანადას. კონტინეტზე ძირითადად სამი მსხვილი ეკონომიკური გაერთიანება მოქმედებს: ჩრდილოეთ ამერიკის თავისუფალი ვაჭრობის შეთანხმება (NAFTA), კარიბების კავშირი (CARICOM) და ცენტრალური ამერიკის საინტეგრაციო სისტემა (CACM)[3].
ყველაზე გავრცელებული სალაპარაკო ენებია: ინგლისური, ფრანგული და ესპანური. სამივე ენის გავრცელება კონტინენტზე ევროპული კოლონიზაციის დროს მოხდა. მოსახლეობა მრავალფეროვანია ეთნიკური და რასობრივი თვალსაზრისითაც, ძირითად რასობრივ ჯგუფებს ინდოევროპელები, მეტისები და ზანგები წარმოადგენენ.
ეტიმოლოგია
მიჩნეულია, რომ კონტინენტს სახელი ეწოდა იტალიელი მოგზაურის ამერიგო ვესპუჩის, გერმანელი კარტოგრაფების მარტინ ვალდზეემიულერისა და მათიას რინგმანის პატივსაცემად[4]. ამერიგო ვესპუჩიმ სამხრეთ ამერიკაში იმოგზაურა 1497–1502 წლებში, იგი იყო პირველი ევროპელი მოგზაური, რომელმაც აღნიშნა რომ, ამერიკა – ეს არ იყო აღმოსავლეთ ინდოეთი, არამედ ეს იყო ჯერ კიდევ უცნობი ახალი კონტინენტი. 1507 წელს მარტინ ვალდზეემიულერმა შეადგინა მსოფლიოს რუკა, რომელზეც მან დაიტანა სახელწოდება „ამერიკა“[5].
მოგვიანებით ტერმინი „ამერიკა“ უფრო ფართოდ გავრცელდა და იმ დროს შექმნილ თითქმის ყველა რუკაზე იქნა დატანილი. 1538 წელს ცნობილმა გეოგრაფმა და კარტოგრაფმა მერკატორმა ტერმინი „ამერიკა“ გამოიყენა მთელი დასავლეთ ნახევარსფეროს აღსანიშნავად[6].
არსებობს მრავალი ჰიპოთეზა, თუ რატომ დაერქვა კონტინენტს „ამერიკა“. 1908 წელს ალფრედ ჰადმა წამოაყენა მოსაზრება, რომლის თანახმადაც კონტინენტს სახელი დაერქვა უელსელი ვაჭრის რიჩარდ ამერიკას პატივსაცემად, რომელმაც სავარაუდოდ დააფინანსა ჯონ კაბოტის ექსპედიცია, რომელიც 1497 წელს განხორციელდა და ამ ექსპედიციის წევრებმა აღმოაჩინეს კუნძული ნიუფაუნდლენდი. კიდევ ერთი ჰიპოთეზის თანახმად, კონტინენტს სახელი ეწოდა ესპანელი მეზღვაურის — ამაირიკის პატივსაცემად. ასევე, ზოგიერთი ჰიპოთეზის თანახმად, ტერმინი „ამერიკა“ მომდინარეობს ინდიელთა ენებიდან.[6]
ისტორია
მთავარი სტატია: ჩრდილოეთ ამერიკის ისტორია.გეოლოგიური ისტორია
ლავრენტია წარმოადგენს უძველეს კრატონს, რომელზეც წარმოიშვა ჩრდილოეთ ამერიკის ძირითადი გეოლოგიური ბირთვი. კონტინენტის ამ ნაწილმა ფორმა დაახლოებით 1,5-1 მილიარდი წლის წინ, პროტეროზოური ეონის დროს მიიღო.[7] კანადის ფარი კონტინენტის ძირითად გეოლოგიურ ნაწილს წარმოადგენს. პალეოზოური ერის ბოლო პერიოდიდან მეზოზოური ერის ადრეულ პერიოდამდე, მაშინ როდესაც არსებობდა სუპერკონტინენტი პანგეა, ჩრდილოეთ ამერიკის ტერიტორია შეერთებული იყო დღეს არსებული კონტინენტების ტერიტორიასთან, ჩრდილოეთ ამერიკის ტერიტორიას აღმოსავლეთიდან ევრაზიის ტერიტორია ესაზღვრებოდა. სუპერკონტინენტ პანგეას ფორმირების ერთ-ერთი შედეგია აპალაჩები, რომლის ფორმირება დაახლოებით 480 მლნ წლის წინ მოხდა. აპალაჩები მსოფლიოში ერთ-ერთი ყველაზე ძველი მთათა სისტემაა. პანგეას დაშლის შემდეგ წარმოიშვა, ორი კონტინენტი ლავრაზია და გონდვანა. ლავრაზია მოიცავდა დღევანდელ ჩრდილოეთ ამერიკისა და ევრაზიის ტერიტორიებს, ისინი ერთმანეთს ცარცული პერიოდიდან გამოეყვნენ.[8] კლდოვანმა მთებმა და კონტინენტის დასავლეთით მდებარე სხვა მთათა სისტემებმა ფორმირება განიცადეს დაახლოებით 80-დან 55-მდე მილიონი წლის წინ, ლარამის ოროგენის პერიოდში. პანამის ყელის ფორმირება, რომელიც სამხრეთ და ჩრდილოეთ ამერიკას აკავშირებს 3 მილიონი წლის წინ მოხდა.
ჩრდილოეთ ამერიკის გეოლოგიური ისტორიის შესახებ კაცობრიობამ, საკმაოდ ბევრი რამ იცის. გეოგრაფიული რაიონი, რომელიც დღეს აშშ-ის ტერიოტორიას მოიცავს დინოზავრების გავრცელების მთავარი არეალი იყო, სხვა ქვეყნების ტერიტორიებთან შედარებით. პალეონტოლოგ პიტერ დოდსონის აზრით, ეს განპირობებული იყო ამ ტერიტორიის სტრატიგრაფიით, კლიმატით, გეოგრაფიით, ადამიანური რესურსებითა და ისტორიით.
ძველი ისტორია
ანთროპოლოგებს აქვთ მრავალი მოსაზრება იმის შესახებ, თუ როგორ და საიდან მოხვდნენ ადამიანები ჩრდილოეთ ამერიკის ტერიტორიაზე. ინდიელ ხალხს აქვთ მრავალი მითი იმის შესახებ, რომ ისინი დედამიწაზე მისი შექმნის დღიდან ცხოვრობენ. ასევე არსებობს ჰიპოთეზა, იმის შესახებ რომ, ჩრდილოეთ ამერიკის ადგილობრივი პირველი მცხოვრებლები დიდი გამყინვარების პერიოდში წამოვიდნენ აზიიდან, გადმოცურეს ბერინგის ყელი და აქ დასახლდნენ.
ევროპელებთან კონტაქტამდე, ჩრდილოეთ ამერიკის მოსახლეობა დაყოფილი იყო მრავალ სახელწიფოდ, რამდენიმე ჯგუფის გაერთიანებიდან დაწყებული, დიდი იმპერიებით დამთავრებული. მათ გააჩნდათ საკუთარი კულტურა და ტრადიციები. ისინი ეჩვეოდნენ ბიოლოგიურ და გეოგრაფიულ ზონებს, რომელშიც უწევდათ ცხოვრება და მისდევდნენ შესაბამის საქმიანობას, რომელიც ხელსაყრელი იყო გარემო პირობებთან, მაგ: დიდ დაბლობებზე მცხოვრები ხალხი, მონადირეობით ირჩენდა თავს. თანამედროვე მექსიკის უკიდურეს სამხრეთ ნაწილში მცხოვრები ხალხი კი, ფერმერობით ირჩენდა თავს. კონტინენტზე მცხოვრები ხალხი, ასევე დაყოფილი იყო ენობრივი კლასიფიკაციის მიხედვითაც. ერთ ენობრივ კლასში გაერთიანებული ხალხები, ყოველთვის არ იზიარებდნენ ერთმანეთის კულტურასა და ტრადიციებს, ზოგ შემთხვევაში კი ერთმანეთთან კავშირიც არ ჰქონდათ. ანთროპოლოგები თვლიან, რომ ინუიტები აქ სხვა ხალხებზე შედარებით გვიან გადმოსახლდნენ, რასაც არქეოლოგიური, ანთროპოლოგიური და პალეონტოლოგიური ფაქტები ადასტურებს.
ათასობით წლის განმავლობაში ადგილობრივი მცხოვრებლების კულტურა იცვლებოდა და იცვლიდა გავრცელების არეალს. ერთ-ერთი ყველაზე ძველი კონტინენტზე გავრცელებული კულტურა იყო კლოვისის კულტურა (თანამედროვე ნიუ-მექსიკოს კულტურა). ცოტა მოგვიანებით, კონტინენტზე გავრცელებული მისისიპის კულტურა, რომელიც დაკავშირებული იყო ყორღანულ კულტურასთან, მოიცავდა მისისიპის სანაპირო ზოლს. ასევე იყო პუებლოს კულტურა, ანასაზი, რომელიც მოიცავდა კოლორადოს, ნიუ-მექსიკოს, არიზონასა და იუტას შტატებს. ჩრდილოეთ ამერიკის სამხრეთ ნაწილში გავრცელებული მრავალი სასოფლო-სამეურნეო კულტურა, დღეს უკვე გავრცელებულია მთელ მსოფლიოში, ესენია: პომიდორი, ყაბაყი, სიმინდი და სხვა.
კონტინენტის სამხრეთ ნაწილში განვითარებული იყო სოფლის მეურნეობაც, ასევე მრავალი კულტურა წარმოიშვა კონტინენტის სამხრეთ ნაწილში, თუნდაც მაიას დამწერლობა, მესოამერიკული პირამიდებისა და ტაძრების სამშენებლო სტილი, მაიას კალენდარი, ნულის კონცეფცია, რომელიც მესოპოტამიელ ხალხზე რამდენიმე ასეული წლით გვიან დაადგინეს.[9] მაიას ცივილიზაცია მოიცავდა მექსიკის სამხრეთ შტატებს, გვატემალას, ბელიზს, სალვადორსა და ჰონდურასის ნაწილს. მათი კულტურის განადგურება კონტინენტზე ევროპელი მოგზაურების გამოჩენიდან დაიწყო. მაიას ხალხები 1547 წელს ერნან კორტესმა დაიპყრო.[10]
შუა საუკუნეები
დიდი გეოგრაფიული აღმოჩენების პერიოდში ევროპელებმა ჩრდილოეთ ამერიკის ტერიტორიის შესასწავლად დაიწყეს მოგზაურობა. მათ ამ ახლად აღმოჩენილ კონტინენტს უწოდეს „ახალი მსოფლიო“. ევროპელებმა კონტინენტზე შეიტანეს სხვადასხვა დაავადებები, რომლებმაც მალე მილიონობით ადგილობრივის სიცოცხლე შეიწირა, რადგან ადგილობრივებს არ ჰქონდათ იმუნიტეტი ამ დაავადებების საწინააღმდეგოდ.[11] მოსახლეობის რიცხოვნობის შემცირება გამოიწვია ასევე ევროპელებსა და ადგილობრივებს შორის წარმოშობილმა კონფლიქტებმა. კონტინენტზე არსებულმა კულტურებმა თანდათან ცვლილებები განიცადეს, ამ ბრძოლებმა გაანადგურა ათეულობით ტომი, მათი კულტურა და ენები. მრავალ კულტურას ევროპული კვალი დაეტყო.
დიდი ბრიტანეთი, საფრანგეთი და ესპანეთი იბრძოდნენ ჩრდილოეთ ამერიკის ტერიტორიებისთვის, სამივე მათგანს კონტინენტზე გააჩნდათ საკუთარი კოლონიები. თუმცა XVIII საუკუნის ბოლოსა და XIX საუკუნის დასაწყისში მთელ კონტინენტზე დაიწყო ბრძოლა დამოუკიდებლობისთვის. 13-მა ბრიტანულმა კოლონიამ, რომლებიც კონტინენტის აღმოსავლეთ სანაპიროზე მდებარეობდნენ 1776 წელს ხელი მოაწერეს დამოუკიდებლობის დეკლარაციას და საკუთარი თავი დამოუკიდებლებად გამოაცხადეს. კანადა ჩამოყალიბდა კონტინენტის ჩრდილოეთ ტერიტორიებისგან, რომლებსაც საფრანგეთი და ესპანეთი აკონტროლებდნენ. ახალმა ესპანეთმა, ტერიტორია, რომელიც თანამედროვე აშშ-ის სამხრეთ ნაწილსა და ცენტრალურ ამერიკას მოიცავდა, 1810 წელს გამოაცხადა დამოუკიდებლობა და გახდა პირველი მექსიკური იმპერია. 1823 წელს ასევე დამოუკიდებლად სცნო თავი გვატემალის სამეფომ, ადმინისტრაციულმა ერთეულმა, რომელიც ცენტრალური ამერიკის პირველი დამოუკიდებელი სახელმწიფო გახდა.
გეოგრაფია
ჩრდილოეთ ამერიკას უკავია დედამიწის ჩრდილო-დასავლეთ ნახევარსფეროები, რომელსაც პირობითად „ახალ მსოფლიოს“ უწოდებენ, ასევე მას უწოდებენ „ამერიკას“. ჩრდილოეთი ამერიკა მოიხსენიება როგორც ცალკეულ კონტინენტად,[12][13][14] ასევე სამხრეთ ამერიკასთან ერთად ერთ მთლიან სუბკონტინენტად. ჩრდილოეთ ამერიკა სამხრეთ ამერიკასთან დაკავშირებულია პანამის ყელით. კონტინენტის უკიდურეს სამხრეთ-აღმოსავლეთით მდებარეობს პანამის ნაპრალი, რომელიც კოლუმბია-პანამის საზღვართანაა. პანამის ნაპრალის საშუალებით ლათინური ამერიკა და სამხრეთ ამერიკა გამოყოფილია ერთმანეთისგან.[15][16][17] ასევე ჩრდილოეთ ამერიკისა და სამხრეთ ამერიკის გამყოფად მოიხსენიებენ პანამის არხს. ჩრდილოეთ ამერიკის შემადგენლობაშია კარიბებიც (ვესტ-ინდოეთი).
ჩრდილოეთ ამერიკას გარს არტყამს დასავლეთით წყნარი ოკეანე, აღმოსავლეთით ატლანტის ოკეანე. მის შემადგენლობაშია, ასევე მრავალი კუნძული: გრენლანდია, კანადის არქტიკული არქიპელაგი, ალეუტის კუნძულები, ვანკუვერი, ალექსანდრას არქიპელაგი და სხვა. კონტინენტი გამოირჩევა მნიშვნელოვანი თავისებურებებით სხვა კონტინენტებთან შედარებით. მნიშვნელოვან თავისებურებებს შორისაა: დიდი ტბები, კანიონები, ტალახის ვულკანები და გეიზერები.
კონტინენტის უკიდურესი წერტილები: ჩრდილოეთით — მერჩისონის კონცხი, 71°50′ ჩ. გ. 94°45′ დ. გ. / 71.833° ჩ. გ. 94.750° დ. გ. სამხრეთით — მარიატოს კონცხი, 7°12′ ჩ. გ. 80°52′ დ. გ. / 7.200° ჩ. გ. 80.867° დ. გ. დასავლეთით — პრინც უელსის კონცხი, 65°35′ ჩ. გ. 168°05′ დ. გ. / 65.583° ჩ. გ. 168.083° დ. გ. აღმოსავლეთით — სენტ-ჩარლზის კონცხი, 52°24′ ჩ. გ. 55°40′ დ. გ. / 52.400° ჩ. გ. 55.667° დ. გ.
რელიეფი
ჩრდილოეთ ამერიკის ტერიტორიაზე ძირითადი ფართობი ვაკეებს უკავიათ, მთებს კი კონტინენტის ფართობის დაახლოებით მესამედი ნაწილი უკავიათ. კონტინენტის ჩრდილოეთ ნაწილში ჭარბობს დაბლობები და მაღლობი ვაკეები, რომლებიც კრისტალური ქანებითაა აგებული. კონტინენტის სამხრეთ მხარეს მდებარეობს ცენტრალურ ვაკეთა მხარე და მდინარე მისისიპის დაბლობი, კონტინენტის ეს ნაწილი ეროზიული და აკუმულაციური ფორმებით ხასიათდება.
კონტინენტის აღმოსავლეთ ნაწილში მდებარეობს აპალაჩების მთები, რომლებიც დასერილია ხეობებით. მთის კალთები დამრეცია, სიმაღლე სამხრეთ აპალაჩებში 2000 მ-ს აღემატება. დასავლეთ ნაწილში კი კონტინენტს მიუყვება კორდილიერების მთები. კორდილიერები დასერილია ღრმა ხეობებით, კანიონებით. კორდილიერების უმაღლესი მწვერვალია მაკ-კინლი (6193 მ). მწვერვალი მდებარეობს ალასკის ქედზე და მუდმივი თოვლითაა დაფარული. კორდილიერები რთული აგებულების მთათა სისტემას განეკუთვნება თავისი რელიეფის გამო.
ჩრდილოეთ ამერიკა მდიდარია სასარგებლო წიაღისეულით. აქ მოიპოვება მადნეული წიაღისეული: რკინა, სპილენძი, ნიკელი, და სხვა. მექსიკის ყურეში და მისისიპის დაბლობზე მოიპოვება დიდი რაოდენობით ნავთობი, ბუნებრივი აირი და ქვანახშირი. აპალაჩების მთებში მოიპოვება რკინა და ქვანახშირი.
ჰავა
ჩრდილოეთ ამერიკა მდებარეობს თითქმის ყველა კლიმატურ სარტყელში, ეს ყველაფერი კი კონტინენტზე ჰავის დიდ ნაირგვარობას იწვევს. ჰავის ნაირგვარობას ასევე ხელს უწყობს ოკეანეები, თბილი და ცივი დინებები, რელიეფი (ჰუდსონის და მექსიკის ყურეები) და სხვა.
ჩრდილოეთ ამერიკის ერთ-ერთი მთავარი კლიმატწარმომქმნელი ფაქტორია რელიეფის თავისებურებანი. კორდილიერების მაღალი მთები წინ ეღობება წყნარი ოკეანიდან მონაბერ ჰაერის მასას, რის გამოც მთის კალთებზე და შიდა ვაკეებზე ჰაერის მასა სახეშეცვლილია და ნალექს ან მცირე რაოდენობით, ან სულ არ გამოყოფს. ატლანტის ოკეანის გავლენა ჰაერის მასებზე კი შედარებით დიდია, რადგან აპალაჩების მთები ვერ ქმნის სეროიზულ წინაღობას და ჰაერის მასები კორდილიერებამდე აღწევს. კონტინენტის შუა ნაწილში მდებარე ვაკეები კი ყინულოვანი ოკეანიდან მექსიკის ყურემდე ხელს უწყობს არქტიკული და ტროპიკული ჰაერის მასების თავისუფალ გადაადგილებას.
კლიმატი
კონტინენტის ჩრდილოეთი სანაპირო და მიმდებარე კუნძულები არქტიკულ კლიმატურ სარტყელში მდებარეობენ. აქ მთელი წლის განმავლობაში არქტიკული ჰაერის მასებია გავრცელებული. ზამთრის ყველაზე დაბალი ტემპერატურები აღნიშნულია გრენლანდიაში, სადაც ტემპერეტურა - 50 °C-მდე ეცემა. ხშირია ნისლი, ღრუბლიანობა, და თოვლიანი ქარბუქები. ზაფხული ხანმოკლე და ცივია. უთბილესი თვის საშუალო ტემპერატურაა 5 °C-ზე დაბალია.
კონტინენტის დიდი ნაწილი ზომიერ სარტყელშია, სადაც ცივი ზამთარი და შედარებით თბილი, უფრო მეტად კი გრილი ზაფხული იცის. ზომიერი სარტყლის ჩრდილო-აღმოსავლეთში კონტინენტური ჰავაა, სამხრეთში კი მუსონური. სანაპირო რაიონები უმეტესად ნისლიანია. სარტყლის ცენტრალურ რაიონებში კონტინენტური ჰავაა. ზამთარში ხშირია თოვლი და ქარბუქი. ზაფხული თბილია, იშვიათი, ხშირი წვიმებით. იცის გვალვა და ქრის მშრალი ქარი. ზომიერი სარტყლის დასავლეთით ზღვიური ჰავაა. ზამთარის საშუალო ტემპერატურა 0 °C-ის ტოლია, ზაფხული კი (+14 °C- +16 °C).
სუბტროპიკული სარტყლის ჰავაც მრავალფეროვანია. ჰავის ჩამოყალიბებაზე გავლენას ახდენს ზომიერი და სუბტროპიკული ჰაერის მასების მონაცვლეობა, ასევე კონტინენტის რელიეფი.
აღმოსავლეთ პერიფერიაზე სუბტროპიკულ-მუსონური ჰავაა, კონტინენტურ ნაწილში - სუბტროპიკულ-კონტინენტური, ხოლო დასავლეთ პერიფერიაზე - ხმელთაშუა ზღვის ტიპის ჰავა.
ტროპიკული სარტყლის აღმოსავლეთ ოკეანურ ნაწილში მუსონურ-ტროპიკული ჰავაა, დასავლეთ ოკეანურ ნაწილში - სანაპირო უდაბნოს ჰავა, ხოლო შიდა ზეგნებზე - ტროპიკულ-კონტინენტური.
კონტინენტის უკიდურესი სამხრეთი სუბეკვატორულ სარტყელშია. აქ მთელი წლის განმავლობაში მაღალი ტემპერატურაა. ნალექიც საკმაოდ ბევრია წლის განმავლობაში, ზამთარში იცის მხოლოდ ხანმოკლე მშრალი პერიოდი.
კონტინენტის დიდ ნაწილზე კლიმატური პირობები ხელსაყრელია სხვადასხვა სასოფლო სამეურნეო კულტური მოსაყვანად. ზომიერ სარტყელში მოჰყავთ ხორბალი და სიმინდი, სუბტროპიკულში - ციტრუსები, ბრინჯი და ბამბა, ტროპიკულში ყავა, შაქრის ლერწამი, ბანანი და სხვა.
ჰიდროგრაფია
ჰავა და რელიეფი კონტინენტის ძირითად ნაწილზე ხელსაყრელია მდინარეთა ქსელის განვითარებისთვის. მდინარეთა წლიური ჩამონადენით ჩრდილოეთ ამერიკა მესამე კონტინენტია აზიისა და სამხრეთ ამერიკის შემდეგ. ჩრდილოეთ ამერიკის მდინარეები წყნარ, ატლანტის და ყინულოვან ოკეანეთა აუზებს განეკუთვნება, ხოლო დიდი აუზი და მექსიკის ზეგნის ჩრდილო ნაწილი გაუდინარია. მდინარეების უმრავლესობას ძლიერი წყლის ენერგია გააჩნია, რის გამოც ბევრ მდინარეზე ჰიდროელექტროსადგურებია აგებული.
კონტინენტის ყველაზე დიდი და მსოფლიოში სიგრძით მესამე მდინარეა მისისიპი — მისურით, რომელიც წყალს იკრებს აპალაჩებისა და კლდოვანი მთებიდან, ცენტრალური და დიდი ვაკეებიდან.
ინდიელების ენაზე „მისისიპი“ ნიშნავს „დიდ მდინარეს“, „წყლების მამას“. იგი კვეთს მაღალ პლატოს, გამოდის ნაყოფიერ დაბლობზე და მექსიკის ყურეში ჩაედინება, სადაც წარმოქმნილი აქვს დელტა. მისისიპს უდიდესი სატრანსპორტო დანიშნულება აქვს, ის ჩრდილოეთის შტატებს, თავისი სამრეწველო რაიონებით სამხრეთის რაიონებს უკავშირებს. მდინარის აუზი უმეტესად ზომიერ სარტყელშია და ძირითადად წვიმისა და თოვლის ნადნობი წყლით იკვებება. მდინარეზე წყალდიდობები გაზაფხულზე იწყება.
კონტინენტზე უდიდესი ჰიდროგრაფიული მნიშვნელობა აქვს დიდ ტბებს და ასევე მდინარე წმინდა ლავრენტის, რომლითაც ტბები ატლანტის ოკეანეს უკავშირდება.
გეოლოგია
.jpg)
ჩრდილოეთ ამერიკის გეოლოგიური სტრუქტურა რთული და მრავალფეროვანია. ძირითადი ოროგრაფიული ელემენტები განლაგებულია სამხრეთ ამერიკაში, თუმცა ჩრდილოეთ ამერიკის გეოლოგიურ-სტრუქტურული აგებულება ახლოს არის ევროპასთან, ჩრდ. ამერიკის ტექტონიკური ზონები ევროპის ტექტონიკური ზონების მსგავსია. ეს ყველაფერი განპირობებულია გეოლოგიური განვითარების პირველ საფეხურების დროს არსებულ სუპერკონტინენტ პანგეათი, რომლის დროსაც ჩრდ. ამერიკის ტერიტორია ევროპის ტერიტორიასთან იყო შეერთებული.
კონტინენტის ოროგრაფია მის სხვადასხვა ადგილებში განსხავებულია, მექსიკის ყურიდან ჩრდილოეთის ყინულოვან ოკეანემდე არის ვაკეები და დაბლობები. დასავლეთიდან და სამხრეთ-დასავლეთიდან ესაზღვრება რთული აგებულების მთათა სისტემები. ეს მთათა სისტემა ცნობილია, როგორც კორდილიერები. კორდილიერებს კონტინენტის სამხრეთის დიდი ნაწილი უკავიათ. კონტინენტის აღმოსავლეთ მხარე უკავია, შედარებით დაბალ და ფართობით უფრო მცირე ზომის მთათა სისტემას აპალაჩებს.
კონტინენტის გეოლოგიურ საფუძველს წარმოადგენს ჩრდილოეთ ამერიკის ძველი კრატონი, რომელსაც კონტინენტის 3/4, ასევე კანადის არქტიკული არქიპელაგის და გრენლანდიის მნიშვნელოვანი ნაწილი უკავია. ამ კრატონის დაახ. 2/3 ნაწილი შედგება ნაწევი ფილებისაგან, მეტამორფული ქანებისა და გრანიტისაგან, კონტინენტის ამ ნაწილს კანადის ფარს უწოდებენ.[18] კრატონის არეალი თარიღდება პალეოზოური და კაინოზოური ერებით. ამ ტერიტორიებზე მოიპოვებენ რკინას, ნიკელს, თუთიას, სპილენძს, ოქროს, ტყვია, მოლიბდენს და ურანს. ასევე არქტიკაში აღმოჩენილია ალმასის შემცველი ფენები,[19] კანადა რუსეთისა და ბოტსვანის შემდეგ ყველაზე მსხვილი ალმასის მომპოვებელი ქვეყანაა.
ცენტრალური ამერიკის გეოლოგია
ცენტრალური ამერიკა გეოლოგიური თვალსაზრისით, საკმაოდ აქტიურია. ამ ტერიტორიებზე ხშირია მიწისძვრები და ვულკანის ამოფრქვევები. 1976 წელს გვატემალაში მოხდა ძლიერი მიწისძვრა, რომლის შედეგადაც 23 000 ადამიანი დაიღუპა. ნიკარაგუის დედაქალაქ მანაგუაში, მოხდა ორი ძლიერი მიწისძვრა — 1931 და 1972 წლებში, ბოლო მიწისძვრის შედეგად დაიღუპა დაახ. 5000 ადამიანი. სამი საკმაოდ ძლიერი მიწისძვრა მოხდა სალვადორში, ერთი 1986, ხოლო ორი 2001 წელს. 2009 წელს კოსტა-რიკის ჩრდილოეთ და ცენტრალურ ნაწილებში მოხდა მიწისძვრა, რომლის შედეგადაც დაიღუპა დაახ. 34 ადამიანი. ამავე წელს ჰონდურასში მომხდარმა მიწისძვრამ 7 ადამიანის სიცოცხლე შეიწირა.
ცენტრალურ ამერიკაში მრავალი მთათა სისტემაა, მათგან ყველაზე დიდია სიერა-მადრე-დე-ჩიაპასი, ისაბელიას კორდილიერები და კორდილიერა-დე-ტალამანკა.
დემოგრაფია
.png)
ჩრდილოეთ ამერიკის კონტინენტზე ყველაზე გავრცელებული ენებია ინგლისური, ფრანგული და ესპანური. ტერმინი „ანგლო-ამერიკა“ გამოიყენება კონტინენტის იმ ქვეყნებთან მიმართებაში, რომელშიც მთავარი ენა ინგლისურია, მაგ: აშშ-ში, კანადაში (თუმცა კანადაში ინგლისურიც და ფრანგულიც ორივე სახელმწიფო ენაა), ბელიზსა და კარიბებში ნაწილობრივ. ლათინურ ამერიკაში კი, რომელიც აშშ-ის სამხრეთ ნაწილსაც მოიცავს ძირითადი სალაპარაკო ენებია ესპანური და პორტუგალიური. ეს გამოწვევულია XIX საუკუნეში ამ ტერიტორიებზე არსებული ესპანური და პორტუგალიური კოლონიებით. ესპანური და პორტუგალიური ენები ასევე ძირითადი ენებია ლათინური ამერიკის დანარჩენ ქვეყნებში (გარდა ბელიზისა), ასევე კარიბების გარკვეულ ნაწილში, მექსიკაში და სამხრეთ ამერიკის ქვეყნებშიც (გაიანის, სურინამის, საფრანგეთის გვიანის და ფოლკლენდის კუნძულების გარდა).
ფრანგული ენა კონტინენტზე მნიშვნელოვან როლს თამაშობს, თუმცა მხოლოდ გარკვეულ რეგიონებში. ფრანგული ენა კონტინენტზე არსებული საურთიერთობო ენებიდან ერთ-ერთი ყველაზე გავრცელებულია. კანადა არის ორენოვანი ქვეყანა, ფრანგული ოფიციალური ენაა ინგლისურ ენასთან ერთად და მასზე კანადის პროვინცია კვებეკის მოსახლეობის 95 % ლაპარაკობს. ინგლისურთან ერთად ფრანგულია მთავარი სალაპარაკო ენა პროვინცია ნიუ-ბრანსუიკში. ფრანგულად ლაპარაკობენ ონტარიოში (პროვინციაში ოფიციალური ენა ინგლისურია თუმცა დაახლოებით 600 000 ადამიანი ფრანგულად ლაპარაკობს), მანიტობაში (ფრანგულიც და ინგლისურიც ორივე ოფიციალური ენებია), სენ-პიერი და მიკელონში, ასევე აშშს შტატ ლუიზიანაში (სადაც ფრანგულიც ინგლისურიც ოფიციალური ენებია), კუნძულ ჰაიტიზე (კუნძულზე ფრანგულთან ერთად ოფიციალური ენა ჰაიტიური კრეოლია).
ეკონომიკურად კონტინენტის ყველაზე განვითარებული და მდიდარი ქვეყნებია აშშ, კანადა და მექსიკა, რომელიც სწრაფად მზარდი ინდუსტრიული ქვეყანაა, მან ბოლო ათწლეულის მანძილზე მნიშვნელოვანი ეკონომიკური პროგრესი განიცადა. ეკონომიკური განვითარების საშუალო დონე აქვთ ცენტრალური ამერიკისა და კარიბის ზღვის ქვეყნებს, ესენია: ბარბადოსი, ტრინიდადი და ტობაგო და ანტიგუა და ბარბუდა, რომლებსაც მექსიკაზე მაღალი ეშპ მაშვენებელი აქვთ. პანამასა და კოსტა-რიკას უფრო მაღალი აგი და მშპ მაშვენებელი აქვთ, ვიდრე ცენტრალური ამერიკის ქვეყნებს.[20]
კონტინენტის მოსახლეობა რასობრივი და ეთნიკური თვალსაზრისით მრავალფეროვანია. ძირითადი რასობრივი ჯგუფებია ინდოევროპელები, მეტისები და ზანგები. შედარებით მცირერიცხოვანი რასობრივი ჯგუფებია ინდიელები და აზიელები.
ჩრდილოეთ ამერიკა მრავალფეროვანია სოციალური და კულტურული თვალსაზრისითაც. აშშ-ისა და კანადის კულტურაზე ბრიტანული გავლენა იგრძნობა XVII-XVIII საუკუნეებში აქ არსებული კოლონიების გამო. კონტინენტზე იგრძნობა ასევე ესპანური კულტურის კვალი, განსაკუთრებით კი მის სამხრეთ ნაწილებში. აქ მცხოვრებ ინდიელებს კი სრულიად განსხვავებული კულტურული ტრადიციები აქვთ. მათი კულტურა ფორმირდებოდა ჯერ კიდევ აქ არსებული მაიას ცივილიზაციის აყვავების პერიოდში, რომელმაც მნიშვნელოვნად შეცვალა კონტინენტის სამხრეთ ნაწილის კულტურა.
ჩრდილოეთ მექსიკის ქალაქები მონტერეი, ტიხუანა, სიუდად-ხუარესი და მეხიკალი ამერიკული კულტურის ძლიერ ზეგავლენას განიცდიან, მონტერეი უკვე ნამდვილ ამერიკულ ქალაქად გადაიქცა. «იმიგრაცია აშშ-ში» კანადიდან და მექსიკიდან ყოველწლიურად ათობით ათასი ადამიანი ცდილობს გადაკვეთოს აშშ-ის საზღვარი იმ იმედით, რომ იქ უფრო კარგ ცხოვრებას დაიწყებენ. ზოგი ამას ლეგალურად, ძირითადი ნაწილი კი არალეგალურად ცდილობს. ეს ყველაფერი რეგიონში აშშ-ის ეკონომიკურ სიძლიერეზე და იქ არსებულ სტაბილურ გარემოზე მეტყველებს.
მოსახლეობა
მთავარი სტატია: ჩრდილოეთ ამერიკის ქვეყნების სია მოსახლეობის მიხედვით. მთავარი სტატია: აგლომერაცია.
ჩრდილოეთ ამერიკის ქვეყნებს შორის მოსახლეობის მხრივ პირველ ადგილზეა აშშ, რომლის მოსახლეობა 313 827 000 ადამიანია.[21] შემდეგ მოდის მექსიკა, რომლის მოსახლეობა 112 336 538 ადამიანია.[22] მესამე ადგილზეა კანადა, მოსახლეობის რაოდენობა — 33 476 688 ადამიანი.[23] კარიბებში რამდენიმე მილიონიანი ქვეყანაა, ესენია: კუბა, დომინიკელთა რესპუბლიკა, ჰაიტი, პუერტო-რიკო, იამაიკა და ტრინიდადი და ტობაგო.[24][25][26][27][28]
კონტინენტის დიდი ქალაქები აშშ-ის, კანადისა და მექსიკის გარდა, ასევე მდებარეობენ კარიბის ზღვის ქვეყნებშიც. ნიუ-იორკი და მეხიკო ჩრდ. ამერიკის ყველაზე დიდი ქალაქებია, მათი მოსახლეობა 8 მილიონ ადამიანზე მეტია, ჩრდ. და სამხ. ამერიკაში ასეთი სულ სამი ქალაქია – მეხიკო, ნიუ-იორკი და სან-პაულუ. შემდეგ მოსახლეობის რაოდენობის მიხედვით მოდიან: ლოს-ანჯელესი, ჩიკაგო, ტორონტო, ჰავანა, სანტო-დომინგო და მონრეალი. აშშ-ის სამხრეთ რეგიონებში მდებარე სწრაფად მზარდი ქალაქებია — სამხრეთ კალიფორნია, ჰიუსტონი, ფინიქსი, მაიამი, ატლანტა და ლას-ვეგასი. ამ რეგიონებში თბილი კლიმატი, ხელსაყრელი ეკონომიკური პირობები და ასევე მზარდი მრეწველობაა, რაც იმიგრანტთა დიდი რაოდენობით შემოსვლას იწვევს. აშშ-ის სამხრეთ საზღვართან არსებული მექსიკური ქალაქებიც სწრაფად მზარდია, ამის ნათელი მაგალითია ტიხუანა. ტიხუანის მოსაზღვრე ქალაქ სან-დიეგოშიც დიდი რაოდენობით იმიგრანტები ჩადიან ლათინური ამერიკიდან, აზიიდან და ევროპიდან. ქალაქების ასე სწრაფი ტემპით ზრდის გამო ქალაქებში წყლის დეფიციტი იქმნება, ამ ყველაფერს ხელს უწყობს რეგიონში ჰიდრო რესურსების ნაკლებობა.[29]
ჩრდილოეთ ამერიკის კონტინენტზე მდებარე 10 უდიდესი აგლომერაციიდან, რომელთა მოსახლეობა 5,5 მილიონზე მეტია 8 აშშ-ში მდებარეობს. ესენია: ნიუ-იორკი, ლოს-ანჯელესი, ჩიკაგო და დალას-ფორტ-უერთი.[30] კონტინეტზე არსებულია ყველაზე დიდი აგლომერაციაა მეხიკო, რომელიც მექსიკაში მდებარეობს.[31] 10 უდიდესი აგლომერაციიდან ერთი კანადაშიც მდებარეობს ესაა ტორონტო.[32] ასევე დიდი აგლომერაციები მდებარეობს აშშ-ის სამხრეთ და ჩრდილოეთ საზღვრებთან: დეტროიტ-უინძორი და სან-დიეგო-ტიხუანა, ამ აგლომერაციებს დიდი ეკონომიკური და კულტურული რესურსები გააჩნიათ. ამ მეგაპოლისებს ყოველწლიურად საერთაშორისო გადაზიდვებითა და ვაჭრობით მილიონობით დოლარის მოგება აქვთ.
მეგაპოლისებთან ერთად ჩრდილოეთ ამერიკაში ასევე არის 11 მეგარეგიონი, რომელთა ტერიტორია მექსიკის, კანადისა და აშშ-ის საზღვრებშია მოქცეული. აშშ-ის ტერიტორიაზე მდებარე მეგარეგიონებია: არიზონა-სან-კორიდორი, კასკადია, ფლორიდა, დიდი ტბების მეგარეგიონი ფრონტ-რანგი, აშშ-ის ყურის სანაპირო, ჩრდილო-აღმოსავლეთის მეგაპოლისი, პიემონტ ატლანტიკი, ტეხასის სამკუთხედი. მექსიკისა და კანადის მეგარეგიონებია: კვებეკის დერეფანი და გოლდენ-ჰორსშუ, რომელთა ტერიტორია ნაწილობრივ მოიცავს დიდი ტბების მეგარეგიონისა და მექსიკის ცენტრალურ ნაწილს.
| აგლომერაცია | მოსახლეობა | ფართობი (კმ²) | ქვეყანა |
| მეხიკო | 21 163 226 | 7346 | მექსიკა |
| ნიუ-იორკი | 18 897 109 | 17 405 | აშშ |
| ლოს-ანჯელესი | 12 828 837 | 12 562 | აშშ |
| ჩიკაგო | 9 461 105 | 24 814 | აშშ |
| დალას-ფორტ-უერთი | 6 371 773 | 24 059 | აშშ |
| ტორონტო | 6 054 191 | 7124 | კანადა |
| დელავერი | 5 965 343 | 13 256 | აშშ |
| ჰიუსტონი | 5 946 800 | 26 061 | აშშ |
| ვაშინგტონი | 5 582 170 | 14 412 | აშშ |
| მაიამი | 5 564 635 | 15 896 | აშშ |
ეკონომიკა
| ადგილი | ქვეყანა | მშპ (ეშპ, 2010) მილიონი დოლარი |
|---|---|---|
| 1 |  აშშ |
14 657 800 |
| 2 |  მექსიკა |
1 629 917 |
| 3 |  კანადა |
1 330 272 |
| 4 |  კუბა |
125 500 |
| 5 |  დომინიკელთა რესპუბლიკა |
85 391 |
| 6 |  გვატემალა |
69 958 |
| 7 |  კოსტა-რიკა |
51 130 |
| 8 |  პანამა |
43 725 |
| 9 |  სალვადორი |
43 640 |
| 10 |  ჰონდურასი |
33 537 |
აშშ-ს, მექსიკასა და კანადას მნიშვნელოვანი, მრავალმხრივი და ძლიერი ეკონომიკური სისტემები აქვთ. აშშ კონტინენტის და ასევე მსოფლიოს ყველაზე დიდი ეკონომიკური რესურსების მქონე ქვეყანაა.[33] 2011 წელს აშშ-ის მშპ მაჩვენებელი ერთ სულ მოსახლეზე 47 200 დოლარი იყო, იგი ამ მაჩვენებლით პირველია კონტინენტზე. აშშ-ის მშპ-ის 76,7 % მომსახურეობის სფერო მოიცავს, 22,2 % მრეწველობა, ხოლო 1,2 % სოფლის მეურნეობა. კანადას აშშ-ის მსგავსი ეკონომიკური პოლიტიკა აქვს მომსახურეობის სფეროში, მრეწველობასა და სოფლის მეურნეობაში.[34] მისი მშპ მაჩვენებელი ერთ სულ მოსახლეზე 39 400 დოლარია 2010 წლის მონაცემებით.[34] მშპ-ის 78 % მომსახურეობის სფეროს მოიცავს, 20 % მრეწველობას და 2 % სოფლის მეურნეობას.[34] მექსიკის მშპ მაჩვენებელი ერთ სულ მოსახლეზე 15 113 დოლარია, ის ამ მაჩვენებლით მე-11 ადგილზეა მსოფლიოში.[35] მექსიკა იყენებს, როგორც მოძველებულ, ასევე ახალ სოფლის მეურნეობის სისტემებს.[36] მექსიკის ეკონომიკის ზრდას უზრუნველყოფს ნავთობი, წარმოებული საქონლის ექსპორტი, მძიმე მრეწველობა, ელექტროტექნიკის და ავტომობილების წარმოება, კვების მრეწველობა, სამშენებლო სფერო, საბანკო და ფინანსური მომსახურეობის სფერო.[37]
ჩრდილოეთ ამერიკის ეკონომიკა შედგება სამი ძირითადი სავაჭრო-ეკონომიკური გაერთიანებისგან.[3] ესენია: ჩრდილოეთ ამერიკის თავისუფალი ვაჭრობის შეთანხმება (NAFTA), კარიბების კავშირი (CARICOM) და ცენტრალური ამერიკის საინტეგრაციო სისტემა (CACM).[3] ამ სამი გაერთიანებიდან აშშ მხოლოდ ორის მონაწილეა. ასევე არსებობს კიდევ დიდი სავაჭრო-ეკონომიკური გაერთიანება, კანადისა და კოსტა-რიკის თავისუფალი ვაჭრობის შეთანხმება (CCRFTA), რომლის მეშვეობითაც სავაჭრო ურთიერთობები მყარდება სხვა ქვეყნებთანაც ცენტრალურ ამერიკასა და კარიბებში.
ჩრდილოეთ ამერიკის თავისუფალი ვაჭრობის შეთანხმება (NAFTA) ყველაზე დიდი სავაჭრო-ეკონომიკური გაერთიანებაა მსოფლიოში.[38] ეს გაერთიანება შექმნა 1994 წელს, მიზანი კი იყო ეკონომიკური თანამშრომლობის გზით ერთად აღმოეფხვრათ სავაჭრო სფეროში არსებული ბარიერები ჩრდილოეთ ამერიკის სამ ქვეყანას (აშშ, მექსიკა, კანადა).[39] მიუხედავად იმისა, რომ კანადასა და აშშ-ს უკვე ჰქონდათ გატარებული რეფორმები სავაჭრო სფეროში და დღესაც აგრძელებენ (კანადისა და აშშ-ის სავაჭრო ურთიერთობები) ტვირთების საერთაშორისო გადასახადებისგან განთავისუფლებას,[40] NAFTA-მ მაინც დართო მექსიკას ნება ჰქონოდა თავისუფალი სავაჭრო პოლიტიკა. NAFTA-ს ხელშეკრულებით გაუქმდა სატვირთო ტარიფები, რომელიც მანამდე იყო. ეს ყველაფერი კი ყოველწლიურად ზრდიდა ამ ქვეყნებს შორის საერთო ტვირთბრუნვის მოცულობას და 2010 წელს ამ მაჩვენებელმა რეკორდულ ნიშნულს მიაღწია, NAFTA-ს ქვეყნებმა 24,3 პროცენტიანი ზრდა ნახეს, რომელიც 791 მილიარდ დოლარს შეადგენდა. NAFTA-ს მშპ მსოფლიოში ყველაზე დიდია და იგი შეადგენს 17,617 ტრილიონ დოლარს.[41] ეს ყველაფერი კი აშშ-ის ეკონომიკის სიძლიერის მაშვენებელია, მისი ეკონომიკა მსოფლიოში ყველაზე დიდი და ძლიერია. 2011 წელს აშშ-ის მთლიანი შიდა პროდუქტის საერთო მოცულობამ 15.094 ტრილიონი დოლარი შეადგინა, ის ამ მაშვენებლით მსოფლიოში პირველ ადგილზეა ქვეყნებს შორის.[42] NAFTA-ს წევრ მექსიკასა და კანადასაც უდიდესი ეკონომიკა გააჩნიათ, აშშ მათთვის ყველაზე დიდი სავაჭრო პარტნიორია.[43] ასევე კანადა და მექსიკაც ერთმანეთისთვის დიდი სავაჭრო პარტნიორები არიან.[44][45]
კარიბების კავშირს (CARICOM) ხელი მოეწერა 1973 წელს და მასში გაერთიანდა 15 ქვეყანა. 2000 წელს CARICOM-ის ვაჭრობის საერთო მოცულობამ 96 მილიარდი დოლარი შეადგინა. CARICOM-ის ქვეყნებს შემუშავებული აქვთ საერთო საპასპორტო სისტემა, რომელიც ახლაც ძალაშია. ბოლო ათწლეულის მანძილზე კავშირი ორიენტირებული იყო ძირითადად თავისუფალი ვაჭრობის სისტემის მისაღებად, მათ შეიმუშავეს ეს სისტემა და ახლა უკვე მოქმედებს CARICOM-ის ქვეყნებს შორის.
ცენტრალური ამერიკის სავაჭრო-ეკონომიკური გაერთიანება (CACM) შეიმუშავეს და მიიღეს 1961 წელს. ეს ცენტრალური ამერიკის ქვეყნებისთვის პირველი მსხვილმასშტაბიანი ეკონომიკური თანამშრომლობის აქტი იყო. 1990-იანი წლები ამ გაერთიანებისთვის ყველაზე კარგი პერიოდი იყო, თუმცა ამ გაერთიანების (CACM) როლი შესუსტდა მას შემდეგ, რაც შეიქმნა დომინიკელთა რესპუბლიკისა და ცენტრალური ამერიკის თავისუფალი ვაჭრობის შეთანხმება (CAFTA-DR).[46] CAFTA-DR-ის შეთანხმებაში თავიდან 5 ცენტრალური ამერიკის ქვეყანა, დომინიკელთა რესპუბლიკა და აშშ გაერთიანდნენ. CAFTA-DR გაერთიანების წევრი ქვეყნები ცდილობდნენ ისეთივე თავისუფალი სავაჭრო ზონა შეექმნათ, როგორიც NAFTA-ს წევრ ქვეყნებს შორის იყო. კანადამ დაამყარა CAFTA-DR-ის ქვეყნებთან ისეთივე სავაჭრო კონტაქტები, როგორიც აშშ-თან ჰქონდა.
ჩრდილოეთ ამერიკის ქვეყნებს ასევე აქვთ ინტერ-კონტინენტალური სავაჭრო გაერთიანება. მექსიკა G3 თავისუფალი ვაჭრობის შეთანხმებით თანამშრომლობს კოლუმბიასთან და ვენესუელასთან. აშშ ტრანსატლანტიკური თავისუფალი ვაჭრობის ზონის ფარგლებში თანამშრომლობს ევროკავშირის ქვეყნებთან, აშშ ასევე თანამშროლობს აშშ-ახლო აღმოსავლეთის თავისუფალი სავაჭრო ზონის ფარგლებში ახლო აღმოსავლეთის ქვეყნებთან, ხოლო წყნარი ოკეანის სტრატეგიულ-ეკონომიკური პარტნიორობის შეთანხმებით (TPP) აშშ თანამშრომლობს სამხრეთ-აღმოსავლეთ აზიის, ავსტრალიისა და ახალი ზელანდიის ქვეყნებთან.
ინფრასტრუქტურა
პანამერიკული გზატკეცილი წარმოადგენს ამერიკის ყველაზე გრძელ და მნიშვნელოვან საგზაო ქსელს, რომლის საერთო სიგრძე დაახ. 48 000 კმ-ია. ამ გზატკეცილს მრავალი განშტოება აქვს, ჩრდილო და სამხრეთ ამერიკაში. აშშ-სა და კანადაში ამ გზის განშტოებები ოფიციალურად მას არ ეკუთვნის, თუმცა ჩვეულებრივ უერთდება პანამერიკულ გზატკეცილს და წარმოქმნის კონტინენტის ძლიერ და ერთიან საგზაო სისტემას. სამხრეთ ამერიკაში პანამერიკული გზატკეცილის საერთო სიგრძე დაახ. 26 000 კმ-ს შეადგენს.
კონტინენტის ტერიტორიაზე, პირველი ტრანსკონტინენტური სარკინიგზო მონაკვეთი აშშ-ში აშენდა 1860-იან წლებში. ეს სარკინიგზო მონაკვეთი აშშ-ის აღმოსავლეთ ნაწილს კალიფორნიასთან და წყნარი ოკეანის სანაპიროსთან აკავშირებდა. 1869 წლის 10 მაისს დასრულდა ამ მონაკვეთის მშენებლობა, ეს მოვლენა ე. წ «ოქროს ლურსმნის» სახელითაა ცნობილი. ამ მონაკვეთის საშუალებით შეიქმნა ქვეყნის ერთიანი მექანიზირებული სატრანსპორტო ქსელი, ამ ქსელმა სერიოზული ეკონომიკური მოგება მოიტანა და ასევე მან შეცვალა მანამდე არსებული ე. წ ეტლების სავაგონო სისტემით გადაადგილება. კანადის მთავარი სარკინიგზო მაგისტრალის სიგრძე 1867 წელს უკვე დაახ. 2055 კმ-ს აღწევდა. ეს მაგისტრალი ერთმანეთთან აერთებდა პორტლენდს, მეინს და ახალი ინგლისის სამ შტატს, ასევე ჰურონის პორტს, მიჩიგანის შტატს, სარნიასა და ონტარიოს.
ჩრდილოეთ ამერიკის ქვეყნების უმრავლესობა იყენებს ერთიან სატელეფონო ნუმერაციის სისტემას, რომელსაც ჩრდილოეთ ამერიკის ნუმერაციული სისტემა (NANP). ეს სისტემა ინტეგრირებულია საერთო სატელეფონო ნუმერაციულ სისტემასთან, ამ სისტემას იყენებს აშშ და მის დაქვემდებარებაში მყოფი ქვეყნები, კანადა, ბერმუდის კუნძულები და კარიბების 17 ქვეყანა.
რეგიონები
ჩრდილოეთ ამერიკის კონტინენტი გეოგრაფიულად იყოფა მრავალ რეგიონებად და სუბრეგიონებად. კონტინენტი მოიცავს მრავალ კულტურულ, ეკონომიკურ და გეოგრაფიულ რეგიონს. ეკონომიკური რეგიონები შეიძლება ასევე მივაკუთვნოთ სავაჭრო ბლოკებს, რომელიც თავის მხრივ მოიცავს ჩრდილოეთ ამერიკის თავისუფალი ვაჭრობის შეთანხმებაში (NAFTA) შემავალი ქვეყნების ტერიტორიებსა და ცენტრალური ამერიკის საინტეგრაციო სისტემაში (CACM) შემავალი ქვეყნების ტერიტორიებს. კულტურული თვალსაზრისით, კონტინენტი შეიძლება დაიყოს ანგლო-ამერიკულ და ლათინოამერიკულ რეგიონებად. ანგლო-ამერიკა მოიცავს კონტინენტის ჩრდილოეთ ნაწილს, ბელიზსს და კარიბებს, ინგლისურენოვანი მოსახლეობით. რეგიონი მოიცავს ასევე ფრანგულენოვან ლუიზიანასა და კვებეკის შტატებს.
ჩრდილოეთ ამერიკა ასევე მოიცავს ორ რეგიონს, ესენია: ცენტრალური ამერიკა და კარიბები.[47][48] ტერმინი „ჩრდილოეთი ამერიკა“ გამოიყენება, როგორც მთლიანი კონტინენტის ასევე, მხოლოდ კანადის, მექსიკის, აშშ-ისა და გრენლანდიის აღსანიშნავად.[49][50]
კონტინენტის უდიდესი ქვეყნებია: კანადა და აშშ, ეს ქვეყნები თავის მხრივ იყოფა რეგიონებად. კანადა იყოფა შემდეგ რეგიონებად: ბრიტანეთის კოლუმბიის სანაპირო, კანადის პრერიები, ცენტრალური კანადა, ატლანტის კანადა და ჩრდილოეთი კანადა. ზოგიერთი რეგიონი კი იყოფა სუბრეგიონებად. აშშ-ის რეგიონებია: ახალი ინგლისი, შუა-ატლანტიკური შტატები, ჩრდილო-აღმოსავლეთის ცენტრალური შტატები, ჩრდილო-დასავლეთის ცენტრალური შტატები, სამხრეთ-ატლანტიკური შტატები, სამხრეთ-აღმოსავლეთის ცენტრალური შტატები, სამხრეთ-დასავლეთის შტატები, მთოვანი შტატები, წყნარ-ოკეანური შტატები. კონტინენტი ასევე მოიცავს მრავალ მეგარეგიონებსაც, მაგ: დიდი ტბების მეგარეგიონი. კონტინენტზე ასევე მრავალი მეგაპოლისია.
პოლიტიკური რუკა
დამოუკიდებელი ქვეყნები (ან მათი ადმინისტრაციული ერთეულები)
ჩრდილოეთ ამერიკაში მდებარეობს 23 დამოუკიდებელი ქვეყანა და 1 დამოუკიდებელი ქვეყნის ადმინისტრაციული ერთეული (დანიის 1 ავტონომიური ოლქი: გრენლანდია).
| № | ქვეყნები და ავტონომიები | ფართობი (კმ²) |
მოსახლეობა (2008 წ) |
სიმჭიდროვე (ად./კმ²) |
დედაქალაქი |
|---|---|---|---|---|---|
| ჩრდილოეთ ამერიკა | |||||
| 1 | კანადა
|
9 984 670 | 33 573 000 | 3,4 | ოტავა |
| 2 |  გრენლანდია (დან.)
|
2 166 086 | 57 000 | 0,026 | ნუუკი |
| 3 | მექსიკა
|
1 964 375 | 112 322 757 | 57,1 | მეხიკო |
| 4 | აშშ
|
9 629 091 | 311 630 000 | 32,7 | ვაშინგტონი |
| კარიბები | |||||
| 5 |  ანტიგუა და ბარბუდა
|
442 | 88 000 | 199,1 | სენტ-ჯონზი |
| 6 |  ბაჰამის კუნძულები
|
13 943 | 342 000 | 24,5 | ნასაუ |
| 7 |  ბარბადოსი
|
430 | 256 000 | 595,3 | ბრიჯტაუნი |
| 8 | კუბა
|
109 886 | 11 204 000 | 102,0 | ჰავანა |
| 9 |  დომინიკა
|
751 | 67 000 | 89,2 | როზო |
| 10 | დომინიკელთა რესპუბლიკა
|
48 671 | 10 090 000 | 207,3 | სანტო-დომინგო |
| 11 |  გრენადა
|
344 | 104 000 | 302,3 | სენტ-ჯორჯესი |
| 12 |  ჰაიტი
|
27 750 | 10 033 000 | 361,5 | პორტ-ო-პრენსი |
| 13 |  იამაიკა
|
10 991 | 2 719 000 | 247,4 | კინგსტონი |
| 14 |  სენტ-კიტსი და ნევისი
|
261 | 52 000 | 199,2 | ბასტერი |
| 15 |  სენტ-ლუსია
|
539 | 172 000 | 319,1 | კასტრი |
| 16 |  სენტ-ვინსენტი და გრენადინები
|
389 | 109 000 | 280,2 | კინგსტაუნი |
| 17 |  ტრინიდადი და ტობაგო[51]
|
5 130 | 1 339 000 | 261,0 | პორტ-ოვ-სპეინი |
| ცენტრალური ამერიკა | |||||
| 18 |  ბელიზი
|
22 966 | 307 000 | 13,4 | ბელმოპანი |
| 19 | კოსტა-რიკა
|
51 100 | 4 579 000 | 89,6 | სან-ხოსე |
| 20 | სალვადორი
|
21 041 | 6 163 000 | 293,0 | სან-სალვადორი |
| 21 | გვატემალა
|
108 889 | 14 027 000 | 128,8 | გვატემალა |
| 22 | ჰონდურასი
|
112 492 | 7 466 000 | 66,4 | ტეგუსიგალპა |
| 23 |  ნიკარაგუა
|
130 373 | 5 743 000 | 44,1 | მანაგუა |
| 24 | პანამა
|
75 417 | 3 454 000 | 45,8 | პანამა |
| სულ | 24 486 027 | 549 923 757 | 22,5 | ||
დამოკიდებული ტერიტორიები
ჩრდილოეთ ამერიკაში მდებარეობს დიდი ბრიტანეთის, საფრანგეთის, ნიდერლანდების და აშშ-ის კუთვნილი 20 დამოკიდებული ტერიტორია.
იხილეთ აგრეთვე
რესურსები ინტერნეტში
- სრული ინფორმაცია
- დემოგრაფიული ინფორმაცია დაარქივებული 2012-10-24 საიტზე Wayback Machine.
- ვიკისაწყობი - ჩრდილოეთ ამერიკის ატლასი
- UN Statistics Division: კონტინენტის გეოგრაფიული რეგიონები, სუბ-რეგიონები, გამოყოფილი ეკონომიკური ჯგუფები
- Houghton Mifflin Company, "ჩრდილოეთი ამერიკა"
- ინფორმაცია დასავლეთ ნახევარსფეროს შესახებ
- ჩრდილოეთ ამერიკის საგანმანათლებლო კონსორციუმები დაარქივებული 2016-01-19 საიტზე Wayback Machine.
- Crystal Reference Encyclopedia, "ჩრდილოეთი ამერიკა" დაარქივებული 2010-12-29 საიტზე Wayback Machine.
სქოლიო
- ↑ ჩრდილოეთ ამერიკის კონტინენტის სიმჭიდროვე გამოთვლილია საერთო სახმელეთო ფართობის მიხედვით, რაც 23 090 542 კმ²-ს შეადგენს და არა მთლიანი ფართობის მიხედვით, რომელიც წყალთან ერთად 24 709 000 კმ²-ს შეადგენს
- ↑ ამერიკელები, Merriam-Webster OnLine.
- ↑ 3.0 3.1 3.2 De la Torre, Miguel; Benigno Benavides, José Saldaña, Jesús Fernández (2008). „Las profesiones en México: condiciones económicas, culturales y sociales“, Sociología y Profesión. Monterrey: Nuevo León Autonomous University (UANL), გვ. 116. ISBN 970-24-0051-1. „La economía de América del Norte se encuentra bien definida y estructurada en tres principales áreas económicas: el Tratado de Libre Comercio de América del Norte (TLCAN), el CARICOM y el Mercado Común Centroamericano“
- ↑ ამერიგო ვესპუჩი. ენციკლოპედია ბრიტანიკა.
- ↑ p. 9, The Cosmographiæ Introductio of Martin Waldseemüller in Facsimile, translated by Edward Burke and Mario E. Cosenza, introduction by Joseph Fischer and Franz von Wieser, edited by Charles George Herbermann, New York: The United States Catholic Historical Society, 1907.
- ↑ 6.0 6.1 The Naming of America: Fragments We’ve Shored Against Ourselves. By Jonathan Cohen
- ↑ Dalziel, I.W.D. (1992). „On the organization of American Plates in the Neoproterozoic and the breakout of Laurentia“. GSA Today. 2 (11): 237–241.
- ↑ Zeeya Merali, Brian J. Skinner, Visualizing Earth Science, Wiley, ISBN 978-0-470-41847-5
- ↑ Robert Kaplan. (16 January 2007) What is the origin of zero? How did we indicate nothingness before zero?. Scientific American. ციტირების თარიღი: 19 February 2008.
- ↑ Bernard Grunberg, "La folle aventure d'Hernan Cortés", in L'Histoire n°322, July–August 2007
- ↑ pp. 42–46, A Concise History of World Population: An Introduction to Population Processes, Massimo Livi Bacci, Malden, Massachusetts: Blackwell Publishing, 2001, 3rd ed., ISBN 0-631-22335-5.
- ↑ The Olympic symbols. International Olympic Committee (2002). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 7 მარტი 2008. ციტირების თარიღი: 23 ოქტომბერი 2012. The five rings of the Olympic flag represent the five inhabited, participating continents (Africa, America, Asia, Europe, and Oceania დაარქივებული 2002-02-23 საიტზე Wayback Machine. ).
- ↑ Océano Uno, Diccionario Enciclopédico y Atlas Mundial, "Continente", page 392, 1730. ISBN 84-494-0188-7
- ↑ Los Cinco Continentes (The Five Continents), Planeta-De Agostini Editions, 1997. ISBN 84-395-6054-0
- ↑ "Americas" Standard Country and Area Codes Classifications (M49), United Nations Statistics Division
- ↑ "ჩრდილოეთ ამერიკა" დაარქივებული 2006-10-21 საიტზე Wayback Machine. კანადის ატლასი
- ↑ North America Atlas National Geographic
- ↑ Encyclopædia Britannica. Canadian Shield. ციტირების თარიღი: 2009-02-10.
- ↑ «Digging for Diamonds 24/7 Under Frozen Snap Lake» Wired.com.
- ↑ 2010 Human development Report გვ. 148–151. United Nations Development Programme. ციტირების თარიღი: 6 May 2011.
- ↑ U.S. POPClock Projection. U.S. Census Bureau. Figure updated automatically.
- ↑ Resultados Definitivos Censo de Población y Vivienda 2010 Spanish. INEGI (2011-03-03). ციტირების თარიღი: 2012-05-23.
- ↑ 2011 Census: Population and dwelling counts. Statistics Canada (February 8, 2012). ციტირების თარიღი: February 8, 2012.
- ↑ Anuario Estadístico de Cuba 2009. Edición 2010 დაარქივებული 2010-07-16 საიტზე Wayback Machine. , Oficina Nacional de Estadísticas, República de Cuba. Accessed on 6 November, 2010. Note: An exchange rate of 1 CUC to 1.08 USD was used to convert GDP.[1] დაარქივებული 2016-02-10 საიტზე Wayback Machine.
- ↑ Presidencia de la República; Generalidades. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 10 სექტემბერი 2012. ციტირების თარიღი: 14 December 2009.
- ↑ CIA - The World Factbook: Haiti, Central Intelligence Agency, http://www.webcitation.org/5wu9PoobA. წაკითხვის თარიღი: 11 June 2011
- ↑ 2010 U.S. Census Data. 2010.census.gov. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 15 თებერვალი 2012. ციტირების თარიღი: 6 February 2011.
- ↑ CIA - The World Factbook: Jamaica. Central Intelligence Agency. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 24 დეკემბერი 2018. ციტირების თარიღი: 11 June 2011.
- ↑ Cetron, Marvin J.; O'Toole, Thomas: Encounters with the future: a forecast of life into the 21st century, Mcgraw-Hill, April 1982, pg. 34
- ↑ Population and Housing Occupancy Status: 2010 - United States -- Metropolitan Statistical Area; and for Puerto Rico more information 2010 Census National Summary File of Redistricting Data. 2010 United States Census. United States Census Bureau, Population Division (14 April 2011). ციტირების თარიღი: 14 April 2011.
- ↑ CIA - The World Factbook: Mexico. Central Intelligence Agence. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 25 დეკემბერი 2018. ციტირების თარიღი: 20 June 2011.
- ↑ Statistics Canada. (Census 2006)Toronto, Ontario (Census metropolitan area). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 14 იანვარი 2015. ციტირების თარიღი: 29 January 2010.
- ↑ "United States, Economy. დაარქივებული 2018-12-25 საიტზე Wayback Machine. U.S. Central Intelligence Agence. Accessed June 2011.
- ↑ 34.0 34.1 34.2 "Canada, Economy. დაარქივებული 2019-04-30 საიტზე Wayback Machine. U.S. Central Intelligence Agence. Accessed June 2011.
- ↑ World Economic Outlook Database, October 2010. IMF. ციტირების თარიღი: 5 March 2011.
- ↑ "Mexico, Economy. დაარქივებული 2018-12-25 საიტზე Wayback Machine. U.S. Central Intelligence Agence. Accessed June 2011.
- ↑ Stratfor Global Market - Mexico. Stratfor (30 August 2007). ციტირების თარიღი: 30 May 2010.
- ↑ Regional Trade Blocs, UCSC, http://ucatlas.ucsc.edu/trade/subtheme_trade_blocs.php. წაკითხვის თარიღი: 10 June 2011 დაარქივებული 1 July 2011[Date mismatch] საიტზე Wayback Machine.Category:Webarchive-ის თარგის შეტყობინებები
- ↑ North American Free Trade Agreement, Encyclopædia Britannica, http://www.britannica.com/EBchecked/topic/418784/North-American-Free-Trade-Agreement-NAFTA. წაკითხვის თარიღი: 10 June 2011
- ↑ Fergusson, Ian, CRS Report for Congress: United States-Canada Trade and Economic Relationship - Prospects and Challenges, Congress Research Service, http://www.nationalaglawcenter.org/assets/crs/RL33087.pdf. წაკითხვის თარიღი: 9 June 2011 დაარქივებული 6 August 2006[Date mismatch] საიტზე Wayback Machine.Category:Webarchive-ის თარგის შეტყობინებები
- ↑ 2010 Report Countries by GDP (PPP). IMF (14 September 2006). ციტირების თარიღი: 31 October 2011.
- ↑ United States. International Monetary Fund. ციტირების თარიღი: April 22, 2012.
- ↑ United States Foreign Trade Highlights. United States of America Bureau of the Census.
- ↑ Canadian Manufacturing Association. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 4 ივნისი 2011. ციტირების თარიღი: 9 June 2011.
- ↑ Mexico Free Trade Agreements. ციტირების თარიღი: 9 June 2011.
- ↑ Central American Community and Market. Pearson Education. ციტირების თარიღი: 9 June 2011.
- ↑ Central America. Encarta Encyclopedia. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 3 ნოემბერი 2009. ციტირების თარიღი: 30 May 2011.
- ↑ Caribbean. The Free Dictionary. ციტირების თარიღი: 30 May 2011.
- ↑ CIA - The World Factbook -- North America. Central Intelligence Agency. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 23 ივნისი 2011. ციტირების თარიღი: 20 June 2011.
- ↑ North America: World of Earth Science. eNotes Inc.. ციტირების თარიღი: 20 June 2011.
- ↑ Depending on definitions, Aruba, Bonaire, Curaçao, Panama, and Trinidad and Tobago have territory in either or both of North and South America.
- ↑ 52.0 52.1 52.2 52.3 52.4 Population estimates are taken from the Central Bureau of Statistics Netherlands Antilles. Statistical information: Population. Government of the Netherlands Antilles. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 1 მაისი 2010. ციტირების თარიღი: 14 October 2010.
- ↑ Insee - Populations légales 2008 - 971-Guadeloupe. Insee.fr. ციტირების თარიღი: 31 October 2011.
- ↑ Insee - Populations légales 2008 - 972-Martinique. Insee.fr. ციტირების თარიღი: 31 October 2011.
- ↑ 55.0 55.1 55.2 Land area figures taken from The World Factbook: 2010 edition. Government of the United States, Central Intelligence Agency. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 31 იანვარი 2014. ციტირების თარიღი: 14 October 2010.
- ↑ 56.0 56.1 56.2 These population estimates are for 2010, and are taken from The World Factbook: 2010 edition. Government of the United States, Central Intelligence Agency. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 25 დეკემბერი 2018. ციტირების თარიღი: 14 October 2010.