ვიკიპედია

მალავი

მალავი (ინგლ. Republic of Malawi; მალავის რესპუბლიკა) — ზღვაზე გასასვლელის არმქონე სახელმწიფო აღმოსავლეთ აფრიკაში. შედის ერთა თანამეგობრობაში. საერთო ფართობი — 118 494 კმ² (ხმელეთის ფართობია — 94 080 კმ²). 2008 წლის აღწერით მოსახლეობის რაოდენობა შეადგენს 13 077 160 ადამიანს.[1][2][3] დედაქალაქი — ლილონგვე. ოფიციალური ენები — ჩინიანჯა (მალავის ენა) და ინგლისური. ეროვნული დღესასწაული 6 ივლისი — დამოუკიდებლობის დღე (1964). ფულის ერთეული მალავიური კვაჩა.

მალავის რესპუბლიკა
Dziko la Malaŵi, Chalo cha Malawi
Republic of Malaŵi
მალავი
მალავის
დევიზი: ერთიანობა და თავისუფლება
(ინგლ. Unity and Freedom)
ჰიმნი: Mlungu dalitsani Malawi
მალავის მდებარეობა
დედაქალაქილილონგვე
13°57′ ს. გ. 33°42′ ა. გ. / 13.950° ს. გ. 33.700° ა. გ. / -13.950; 33.700
უდიდესი ქალაქი ბლანტირე
ოფიციალური ენა ინგლისური, ჩიჩევა
მთავრობა რესპუბლიკა
 -  პრეზიდენტი ლაზარუს ჩაკუერა
 -  ვიცე-პრეზიდენტი საულოს ჩილიმა
ფართობი
 -  სულ 118 484 კმ2 (99-ე)
 -  წყალი (%) 20,6
მოსახლეობა
 -  2010 შეფასებით 14 901 000 (64-ე)
 -  2008 აღწერა 13 077 160 
 -  სიმჭიდროვე 110,37 კაცი/კმ2 (91-ე)
მშპ (მუპ) 2005 შეფასებით
 -  სულ $7.67 მილიარდი (143-ე)
 -  ერთ მოსახლეზე $596 (181-ე)
აგი (2007) 0.437 (დაბალი) (164-ე)
ვალუტა კვანჩა (MWK)
დროის სარტყელი UTC+02:00
 -  ზაფხულის (DST) UTC+02:00 (UTC)
ქვეყნის კოდი MWI
Internet TLD .mw
სატელეფონო კოდი 265

საზღვრების საერთო სიგრძეა 2881 კმ. სახელმწიფო მალავის სამხრეთით და სამხრეთ-აღმოსავლეთით ესაზღვრება მოზამბიკის რესპუბლიკა (1569 კმ), დასავლეთით ზამბია (837 კმ), ჩრდილოეთით ტანზანია (475 კმ).

მალავი რესპუბლიკაა. საკანონმდებლო ხელისუფლებას ახორციელებს პრეზიდენტი და ერთპალატიანი პარლამენტი. სახელმწიფოს მეთაურია პრეზიდენტი.

ადმინისტრაციულად მალავი იყოფა 3 პროვინციად.

ისტორია

რედაქტირება

ძველი დრო

რედაქტირება

მალავიში აღმოჩენილია ანთროპოიდების ნაშთები და ქვის იარაღები ასაკით ერთ მილიონ წლამდე.

თანამედროვე ტიპის პირველი ადამიანები სახლობდნენ ნიასას (მალავის) ტბის მიდამოებში დაახლოებით 50-60 ათასი წლის წინ.

ადამიანის ნაშთები, დათარიღებული დაახლოებით ჩვენს წელთაღრიცხვამდე 8000 წლით, ანთროპოლოგიური დახასიათებით ახლო დგას სომალის ნახევარკუნძულის თანამედროვე მოსახლეობასთან. სხვა ადგილის ნაშთები, დათარიღებული დაახლოებით ჩვენს წელთაღრიცხვამდე 1500 წლით, ჰგავს თანამედროვე ბუშმენების აკაფულას ან ბატვას ტომის ხალხს. სავარაუდოდ, ზუსტად ამ კულტურის მატარებელმა ხალხმა შექმნა კლდეზე ნაკვეთი გამოსახულებები ლილონგვედან სამხრეთში ჩენჩერერეს გამოქვაბულში და მფუნზიში. მოგვიანებით მალავის ტერიტორია განიცდის ბანტუს ტომის მეცხოველეების მიგრაციას.

მალავის ტერიტორიაზე ასევე აღმოჩენილია ჩვენი წელთაღრიცხვის 250—1100 წლების არქეოლოგიური ძეგლები, რომლებიც კლასიფიცირდებიან, როგორც კაპენის, ნკოპეს, ლონგვეს კულტურა.

მალავის იმპერია

რედაქტირება

მალავის იმპერიის მოსახლეობამ იცოდა რკინის დამუშავება. დასახელება მალავი ნიშნავს „სინათლის სხივებს“ და შეიძლება დაკავშირებული იყო ღამით მომუშავე ბევრი სამჭედლო ღუმელებიდან გამოსულ კაშკაშა შუქთან. დინასტია დააარსა ამარავის ხალხმა XV საუკუნის ბოლოს. ამარავი, დღეისათვის ცნობილი, როგორც ჩევა (სიტყვა, რომელიც შეიძლება საწყის ეტაპზე ნიშნავდა „უცხოს“), ომებისა და ავადმყოფობების თავიდან აცილების მიზნით მალავიში შემოვიდა თანამედროვე კონგოს რესპუბლიკის ტერიტორიიდან. ჩევას ტომები თავს დაესხნენ პიგმეების ტომებს, რომლებიც ცხოვრობდნენ მცირე ოჯახურ კლანებად და არ ჰყავდათ საკუთარი ჯარი. განადგურების ორგანიზებული სისტემის გამოყენებით, რომელსაც მოგვიანებით იყენებდნენ მტაცებელ ცხოველებზე ნადირობისას, ჩევას ტომმა გაანადგურა პიგმეების ტომი.

გარკვეული დროის შემდეგ, მოიცვეს რა მალავის თანამედროვე ტერიტორიის დიდი ნაწილი, ასევე თანამედროვე მოზამბიკისა და ზამბიის ტერიტორიის ნაწილი, მალავის იმპერია იწყებოდა მალავის ტბის სამხრეთ-დასავლეთი სანაპიროს ტერიტორიიდან. მისი ექსპანსიების დროს იმპერიის მმართველი იყო კალონგა (ან კარონგა), რომელიც მას მართავდა დედაქალაქ მანხამბადან (Mankhamba).

კონტაქტი პორტუგალიელებთან

რედაქტირება

ევროპელებთან ვაჭრობამდე მალავის იმპერიის ეკონომიკა, სადაც ხელისუფლება ხელში ეკავა ჩევას ტომის ხალხს, მნიშვნელოვანწილად დამოკიდებული იყო მიწადმოქმედებაზე, სადაც ჭარბობდა ფეტვის და სორგოს წარმოება. იმ დროისათვის მისი ტერიტორია აღწევდა თანამედროვე მოზამბიკის ნაპირებს.

პორტუგალიელებმა ამ ტერიტორიას მიაღწიეს ტეტეს პორტის საშუალებით XVI საუკუნეში და შეადგინეს მალავის პირველი წერილობითი აღწერა. ზუსტად მათ მოიტანეს აქ სამხრეთ ამერიკიდან სიმინდი, რომელმაც მალე განდევნა სორგო ქვეყნის მაცხოვრებლების რაციონიდან.

სანაპირო ტერიტორიების საშუალებით ჩევას ტომის ხალხი პორტუგალიელებისგან და არაბებისგან იღებდა სპილოს ძვალს და რკინას მონებში გასაცვლელად, რომლებიც იგზავნებოდნენ პორტუგალიის კოლონიების — მოზამბიკის და ბრაზილიის პლანტაციებში სამუშაოდ. ვაჭრობას ხელს უწყობდა ის ფაქტორიც, რომ ჩევას ხალხის ენა გავრცელებული იყო მთელ იმპერიაში.

მალავის იმპერიის დაცემა

რედაქტირება

მალავის იმპერიამ დაცემა დაიწყო XVIII საუკუნის დასაწყისში, როდესაც დაბალი რანგის სამხედრო მეთაურებს შორის ომებმა და მზარდმა მონათვაჭრობამ დაასუსტა იმპერიის ცენტრალური ხელისუფლება.

დიდი ბრიტანეთის პროტექტორატი

რედაქტირება

1859 წელს მალავის ესტუმრა დეივიდ ლივინგსტონი. XIX საუკუნის შუა პერიოდიდან დაიწყო დღევანდელი მალავის ტერიტორიის ბრიტანული კოლონიზაცია, 1891 წელს შეიქმნა დიდი ბრიტანეთის პროტექტორატი — ბრიტანეთის ცენტრალური აფრიკა (British Central Africa), რომელსაც 1907 წელს სახელად დაერქვა ნიასალენდი. ამ პერიოდიდან მუდმივად ხდებოდა აჯანყებები, ყველაზე უფრო დიდი მოხდა 1915 წელს. 1929—1933 წლების დიდი დეპრესიის დროს საკმაოდ შემცირდა ჩაის და თამბაქოს წარმოება. 1944 წელს შეიქმნა აფრიკელების პირველი პოლიტიკური ორგანიზაცია — „ნიასალენდის აფრიკული კონგრესი“. 1959 წელს ქვეყანაში შემოღებული იქნა საგანგებო მდგომარეობა და დააპატიმრეს გამანთავისუფლებელი მოძრაობის ლიდერი ჰეისტინგზ კამუზუ ბანდა. სექტემბერში „ნიასალენდის აფრიკული კონგრესი“ გადაკეთდა „მალავის კონგრესის პარტიად“. 1961 წელს მიღებული იქნა ახალი კონსტიტუცია, რომლის თანახმადაც აფრიკელებმა პირველად მიიღეს საარჩევნო უფლება. 1963 წლის 1 თებერვალს ნიასალენდი გამოცხადდა თვითმმართველ ტერიტორიად.

დამოუკიდებლობა

რედაქტირება

1964 წლის 6 ივლისს გამოცხადდა მალავის დამოუკიდებლობა. სახელმწიფოს მეთაური გახდა ჰეისტინგზ კამუზუ ბანდა. ოფიციალურად გამოცხადდა მიუმხრობლობის კურსი, მაგრამ რეალურად ბანდა ორიენტირებული იყო დიდ ბრიტანეთზე, დასავლეთ გერმანიაზე, აშშ-ზე. მალავი იყო ერთადერთი ქვეყანა აფრიკის კონტინენტზე, რომელსაც ოფიციალურად ჰქონდა დამყარებული დიპლომატიური ურთიერთობა სამხრეთ აფრიკის რესპუბლიკის მაშინდელ რასისტულ რეჟიმთან. ბანდას პოლიტიკამ გამოიწვია მალავის ბევრი პოლიტიკოსის უკმაყოფილება, მათ შორის მისი თანაგუნდელებისაც. პასუხად ბანდამ მათ მიმართ გაატარა რეპრესიული ღონისძიებები. 1964 წლის ოქტომბერში მიღებული იქნა შესწორებები კონსტიტუციაში, რომლებმაც ბანდას მიანიჭეს განსაკუთრებული უფლებები ქვეყნის უსაფრთხოების უზრუნველყოფაში. 1965 წლის თებერვალში იფეთქა შეიარაღებულმა აჯანყებამ, ხოლო 1967 წლის ოქტომბერში იყო სახელმწიფო გადატრიალების მცდელობა. 1966 წლის 6 ივლისს გაუქმდა მალავის დომინიონი და გამოცხადდა მალავის რესპუბლიკა. მალევე პარლამენტმა ბანდა გამოაცხადა პრეზიდენტად სიცოცხლის ბოლომდე. შემდგომ წლებში შეიქმნა სასამართლოების სისტემა, რომლებსაც შეეძლოთ გამოეტანათ სასიკვდილო განაჩენი. ბანდა გახდა დიქტატორი. ოპოზიცია მკაცრად იდევნებოდა, დამყარდა ბანდას პიროვნების კულტი. 1980-იანი წლების დასაწყისში მსოფლიო ბაზარზე დაეცა ჩაის და თამბაქოს ფასები, რამაც გამოიწვია ეკონომიკური კრიზისი ქვეყანაში. ბანდას რეჟიმის პოზიციები დასუსტდა. 1990-იანი წლების დასაწყისში დაიწყო სისხლისმღვრელი შეტაკებები ბლანტაირში და ლილონგვეში. ჩამოყალიბება დაიწყეს ოპოზიციურმა პარტიებმა. 1994 წლის 17 მაისს ჩატარდა მრავალპარტიული არჩევნები, რომელშიც გაიმარჯვა ბაქილი მულუზიმ, „გაერთიანებული დემოკრატიული ფრონტის“ კანდიდატმა. ჰეისტინგზ კამუზუ ბანდა გარდაიცვალა 1997 წლის 25 ნოემბერს იოჰანესბურგში, 99 წლის ასაკში (შესაძლებელია იგი იყო 92 ან 101 წლის) და დაკრძალული იქნა სამშობლოში.

გეოგრაფია

რედაქტირება
 
მალავის ტოპოგრაფიული რუკა

მალავი მდებარეობს დოკემბრიის პერიოდის აფრიკის ფილაქნის კიდეზე, რომელიც დანაწევრებულია ჰორსტებად და გრაბენებად, რაც განსაზღვრავს რელიეფის უფრო მეტად მთიან სახეს (პლატო ნიიკა და შირე, მულანჯეს მასივი). ქვეყნის ტერიტორიის დიდ ნაწილს შეადგენენ ზეგნები, საშუალო სიმაღლით 1000—1500 მეტრი. ქვეყნის ყველაზე უფრო მაღალი წერტილია — საპიტვა (3002 მეტრი), რომელიც მდებარეობს მალავის სამხრეთი ნაწილის მაღალმთიანეთში. სასარგებლო წიაღისეულიდან არსებობს ქვანახშირის, რკინის მადნის, ბოქსიტების საბადოები.

მალავის კლიმატი ეკვატორული მუსონურია წვიმიანი ზაფხულით (ნოემბერი — მარტი) და მშრალი ზამთრით. ყველაზე თბილი თვის (ნოემბერი) საშუალო ტემპერატურა მერყეობს 20 °C-დან მთებში 27 °C-მდე ნიასას ტბის სანაპიროზე, ყველაზე ცივი თვის (ივლისი) შესაბამისად 14 °C-დან 19 °C-მდე. 2000 მეტრზე უფრო მაღალ სიმაღლეზე ტემპერატურა ზოგჯერ ეცემა 0 °C-ზე უფრო დაბლა, ხოლო მწვერვალები იფარება თოვლით. ნალექების რაოდენობა წელიწადში შეადგენს 750—1000 მმ-დან დაბლობებში 2500 მმ-მდე მთებში.

შიდა წყლების ქსელის საფუძველს ქმნის ნიასას ტბა, რომელიც მალავის ტერიტორიაზე გადაჭიმულია 560 კმ-ზე. მალავის გარდა ტბასთან მისასვლელი ასევე აქვთ მოზამბიკს და ტანზანიას, მაგრამ, თუ საზღვარი მალავისა და მოზამბიკს შორის გადის ტბის მედიანურ ხაზზე, როგორც ეს მიღებულია მსოფლიო პრაქტიკაში, საზღვარი მალავისა და ტანზანიას შორის დადგენილი იქნა ბრიტანეთის და გერმანიის იმპერიებს შორის 1890 წელს მიღებული შეთანხმებით და გადის ტანზანიის სანაპიროზე, რითაც მას არ გააჩნია ტბასთან გასასვლელი და ამ საკითხზე ტანზანიას აქვს პრეტენზიები მალავისთან. ნიასის ტბაში, მოზამბიკის ტერიტორიულ წყლებში, მდებარეობენ მალავის კუთვნილი კუნძულები ლიკომა და ჩისუმულუ, რის გამოც ისინი ერთგვარ ექსკლავებსაც წარმოადგენენ. ნიასის ტბიდან გამოედინება გემების სანაოსნო მდინარე შირე (ზამბეზის შენაკადი). მდინარე შირე მიედინება მალომბეს ტბის გავლით. სამხრეთ-აღმოსავლეთით მდებარეობს გაუდინარი მარილიანი ტბა ჩილვა, რომელშიც მდებარეობს პატარა კუნძული ჩისი.

ქვეყნის ჩრდილოეთ ნაწილში ჭარბობს ტროპიკული სეზონურად ნოტიო ტყეები, გამოკვეთილი სიმაღლის ზონით, დანარჩენ ტერიტორიაზე — ქსეროფიტული ტროპიკული ტყეები, აკაციების სავანა ბაობაბებით და პარკების ტიპის სავანა პალმებით. მდინარეების ხეობებში გავრცელებულია გალერეული ტყეები. 1500 მეტრზე უფრო მაღლა მდებარე რაიონებში გავრცელებულია მთის სტეპები.

სავანებისთვის ტიპური ცხოველთა სამყარო წარმოდგენილია სპილოებით, აფრიკული კამეჩებით, მარტორქები, ანტილოპებით, ზებრებით, ჟირაფები, ლომებით, ჯიქებით, ავაზებით, ტურებით, აფთრებით და სხვა ცხოველებით. ბევრი დიდი ცხოველის სიმრავლით გამოირჩევა ჩილვის ტბის ჭაობიანი ადგილები. ტბა ნიასა მდიდარია თევზით. მწერებიდან ფართედაა გავრცელებული ბუზი ცეცე.

პოლიტიკური მოწყობა

რედაქტირება

საშინაო პოლიტიკა

რედაქტირება

მალავი — საპრეზიდენტო რესპუბლიკაა. მალავის პრეზიდენტი ირჩევა მოსახლეობის მიერ 5 წლიანი ვადით.

პარლამენტი — ეროვნული ასამბლეა. შემადგემლობა — 193 დეპუტატი, ირჩევა მოსახლეობის მიერ 5 წლიანი ვადით.

ძირითადი პოლიტიკური პარტიები (2014 წლის მაისის არჩევნების შედეგების მიხედვით):

  • დემოკრატიული პროგრესული პარტია (დპპ) — 51 დეპუტატი;
  • მალავის კონგრესის პარტია (მკპ) — 48 დეპუტატი;
  • მალავის სახალხო პარტია (მსპ) — 26 დეპუტატი;
  • გაერთიანებული დემოკრატიული ფრონტი (გდფ) — 14 დეპუტატი;
  • ალიანსი დემოკრატიისათვის (ად) — 1 დეპუტატი;
  • Chipani cha Pfuko — 1 დეპუტატი;
  • დამოუკიდებელი დეპუტატები — 52 დეპუტატი.

საგარეო პოლიტიკა

რედაქტირება

მალავი ატარებს მიუმხრომლობის პოლიტიკას. ჰეისტინგზ კამუზუ ბანდას რეჟიმის დროს (1963 წლიდან 1994 წლის ჩათვლით) დამყარებული ჰქონდა კავშირი სამხრეთ აფრიკის რესპუბლიკასთან, ისრაელთან. აქვს ტერიტორიული დავა ტანზანიასთან. 1980-იან წლებში მალავის საკუთარ ტერიტორიაზე განლაგებული ჰყავდა მოზამბიკის ანტისამთავრობო „მოზამბიკის ეროვნული წინააღმდეგობის“ ორგანიზაცია.

შეიარაღებული ძალები

რედაქტირება

მალავის ჰყავს მცირე რაოდენობის მუდმივი სამხედრო შეიარაღებული ძალები დაახლოებით 25 000 ჯარისკაცის რაოდენობით. ის შედგება სახმელეთო, სამხედრო-საზღვაო და სამხედრო-საჰაერო ქვედანაყოფებისაგან. მალავის სახმელეთო ჯარი შეიქმნა ბრიტანეთის კოლონიალური ქვედანაყოფებისაგან, რომელიც ჩამოყალიბდა დამოუკიდებლობის მიღებამდე და დღეისათვის შედგება ორი მსროლელი პოლკისაგან და ერთი საპარაშუტო-სადესანტო პოლკისაგან. მალავის სამხედრო-საჰაერო ძალები შეიქმნა გერმანიის დახმარებით 1976 წელს, რომელსაც ემსახურება მცირე რაოდენობით სატრანსპორტო თვითმფრინავი და მრავალმიზნობრივი ვერტმფრენი. მალავის ნიასის ტბაზე აქვს გემების 3 ფლოტი, რომელთა ბაზა იმყოფება მანკი-ბეიში.[4]

ადმინისტრაციული დაყოფა

რედაქტირება
  მთავარი სტატია: მალავის რაიონები.
 
მალავის ადმინისტრაციული რუკა

მალავი ადმინისტრაციული თვალსაზრისით შედგება 3 რეგიონისაგან, რომლებიც იყოფიან 28 რაიონად.

№ რუკაზე რაიონი ადმინისტრაციული ცენტრი ფართობი,
კმ²		 მოსახლეობა,[2]
ად. (2008)		 სიმჭიდროვე,
ად./კმ²
ცენტრალური რეგიონი (ყვითლად)
1. დედზა დედზა 3624 624 445 172,31
2. დოვა დოვა 3041 558 470 183,65
3. კასუნგუ კასუნგუ 7878 627 467 79,65
4. ლილონგვე ლილონგვე 6159 1 905 282 309,35
5. მჩინჯი მჩინჯი 3356 456 516 136,03
6. ნხოტაკოტა ნხოტაკოტა 4259 303 659 71,30
7. ნტჩეუ ნტჩეუ 3424 471 589 137,73
8. ნტჩისი ნტჩისი 1655 224 872 135,87
9. სალიმა სალიმა 2196 337 895 153,87
ჩრდილოეთი რეგიონი (წითლად)
10. ჩიტიპა ჩიტიპა 4288 178 904 41,72
11. კარონგა კარონგა 3355 269 890 80,44
12. ლიკომა ლიკომა 18 10 414 578,56
13. მზიმბა მზიმბა 10 430 861 899 82,64
14. ნხატა ბაი ნხატა ბაი 4071 215 789 53,01
15. რუმფი რუმფი 4769 172 034 36,07
სამხრეთი რეგიონი (მწვანედ)
16. ბალაკა ბალაკა 2193 317 324 144,70
17. ბლანტირე ბლანტირე 2012 1 001 984 498,00
18. ჩიკუაუა ჩიკუაუა 4755 434 648 91,41
19. ჩირაძულუ ჩირაძულუ 767 288 546 376,20
20. მაჩინგა მაჩინგა 3771 490 579 130,09
21. მანგოჩი მანგოჩი 6273 797 061 127,06
22. მულანჯე მულანჯე 2056 521 391 253,59
23. მვანზა მვანზა 826 92 947 112,53
24. ნსანე ნსანე 1942 238 103 122,61
25. ტიოლო ტიოლო 1715 587 053 342,30
26. ფალომბე ფალომბე 1394 313 129 224,63
27. ზომბა ზომბა 2580 667 953 258,90
28. ნენო ნენო 1469 107 317 73,05
სულ 94 276 13 077 160 138,71

დემოგრაფია

რედაქტირება
  • მოსახლეობის რაოდენობა — 15,4 მილიონი (2010 წლის ივლისის შეფასება).
  • მოსახლეობის ზრდა — 2,8 %.
  • ქალაქის მოსახლეობა — 19 %.
  • შობადობა — 41,3 ბავშვი 1000 ადამიანზე (ფერტილობა — 5,5 დაბადებული ერთ ქალზე).
  • სიკვდილიანობა — 13,7 ადამიანი 1000 მოსახლეზე.
  • ბავშვთა სიკვდილიანობა — 84 ბავშვი 1000 დაბადებულიდან.
  • სიცოცხლის საშუალო ხანგრძლივობა — 55,1 წელი (2012)[5]. ჯანდაცვის მსოფლიო ორგანიზაციის მონაცემებით ამ მაჩვენებლით მალავის მსოფლიოში უკავია ბოლო ადგილი (წყარო დაარქივებული 2014-12-06 საიტზე Wayback Machine. ).
  • საშუალი ასაკი — 16,34 წელი
    • 0-14 წელი: 6 008 701 ადამიანი (45,95 %)
    • 15-64 წელი: 6 567 822 ადამიანი (50,22 %)
    • 65 წელზე უფროსები: 500 637 ადამიანი (3,83 %) (2008 წლის აღწერა)
  • განათლება — 76 % მამაკაცები, 50 % ქალები (2003 წლის შეფასება).
  • შიდსის ვირუსით დაავადება — 11,9 % (2007 წლის შეფასება).

ეთნიკური ჯგუფები

რედაქტირება

მალავიში ცხოვრობენ შემდეგი ეთნიკური ჯგუფები — მალავის ტომების ჯგუფი (ჩევა, ნიანჯა, ტუმბუკა, მანგანჯა და სხვა.) — დაახლოებით 60 %, ლომვე — დაახლოებით 20 %, იაო — 13 %, ნგონი (ძირითადად ლაპარაკობენ ჩიჩევას ენაზე) — 5 %, ნგონდე — 2 %, ფიპა — 1 %. ქალაქებში ასევე მცირე რაოდენობით ცხოვრობენ ინდოელები და ინგლისელები.

ენა

რედაქტირება

ოფიციალური ენებია — ჩიჩევა (ფლობს მოსახლეობის 57 %) და ინგლისური.[6] ამ ენების გარდა მალავიში ძირითადად გავრცელებულია შემდეგი ენები: ჩევა — 12,8 %, იაო — 10,1 % და ტუმბუკა — 9,5 %.[7] ამას გარდა ქვეყანაში ლაპარაკობენ სხვა მცირერიცხოვან ენებზეც: მალავის ლომვეს ენა, რომელზეც ლაპარაკობს დაახლოებით 250 000 ადამიანი ქვეყნის სამხრეთ-აღმოსავლეთ ნაწილში; კოკოლა, რომელზეც ლაპარაკობს დაახლოებით 200 000 ადამიანი სამხრეთ-აღმოსავლეთში; ნკოია, რომელზეც ლაპარაკობს დაახლოებით 45 000 ადამიანი ქვეყნის ჩრდილო-დასავლეთ კიდეზე; ნდალი, რომელზეც ლაპარაკობს დაახლოებით 70 000 ადამიანი; ნიაკიუსა-ნგონდე, რომელზეც ლაპარაკობს დაახლოებით 300 000 ადამიანი მალავის ჩრდილოეთ ნაწილში; მალავის სენა, რომელზეც ლაპარაკობს დაახლოებით 270 000 ადამიანი მალავის სამხრეთ ნაწილში; და ტონგა, რომელზეც ლაპარაკობს დაახლოებით 170 000 ადამიანი ჩრდილოეთში.[8]

რელიგია

რედაქტირება

2008 წლის აღწერის მონაცემებით მოსახლეობის 82,7 % ქრისტიანია[3], მუსულმანების რაოდენობა 13,0 %-ია, სხვა რელიგიების აღმსარებელი 1,9 %, ხოლო ათეისტების რაოდენობაა 2,5 %. მალავიში ქრისტიანებს შორის ყველაზე უფრო მეტი კათოლიკები და პრესვიტერიანელები არიან. ქვეყანაში მცირე რაოდენობით ასევე ცხოვრობენ ევანგელისტები, ანგლიკანები, ადვენტისტები, ბაპტისტები. მუსულმანების უმრავლესობა სუნიტია. სხვა რელიგიური მიმდინარეობებია: რასტაფარი, ინდუიზმი, ბაჰაიზმი და სხვა.

ეკონომიკა

რედაქტირება

მალავი იმყოფება ყველაზე უფრო ნაკლებად განვითარებულ ქვეყნებს შორის. მოსახლეობის დაახლოებით 85 % ცხოვრობს სოფლებში. ეკონომიკა ემყარება სოფლის მეურნეობას და მთლიანი შიდა პროდუქტის ერთ მესამედზე მეტი და საექსპორტო შემოსავლების 90 % შემოდის ამ დარგიდან. ძველად ეკონომიკა დამოკიდებული იყო მნიშვნელოვან ფინანსურ დახმარებაზე მსოფლიო ბანკისგან, საერთაშორისო სავალუტო ფონდისგან (სსფ) და სხვა ქვეყნებისგან.[7] მალავის უკავია 119-ე ადგილი მსოფლიოში უსაფრთხო ინვესტიციების მხრივ 2011 წლის მარტში ჟურნალ euromoney-ის ქვეყნების რეიტინგში.[9]

2000 წლის დეკემბერში საერთაშორისო სავალუტო ფონდმა შეწყვიტა ფულადი დახმარება კორუფციის პრობლემების გამო, რასაც მიბაძა ბევრმა ინდივიდუალურმა დონორმა, რის შედეგადაც მალავიში შემცირდა ბიუჯეტის თითქმის 80 %.[10] მაგრამ, 2005 წელს, მალავიმ დახმარების სახით მიიღო US$575 მილიონზე მეტი. მალავის მთავრობა აწყდება საბაზრო ეკონომიკის განვითარების, გარემოს დაცვის გაუმჯობესების, სწრაფად მზარდი შიდსის, განათლების სისტემის გაუმჯობესების და საკუთარი უცხოელი დონორების დაკმაყოფილების პრობლემებს, რის გამოც მას საკმაოდ ეშლება ხელი გახდეს ფინანსურად უფრო დამოუკიდებელი. ფინანსური დისწიპლინის გაუმჯობესება აღინიშნა 2005 წლიდან პრეზიდენტ პიტერ მუთარიკას და ფინანსთა მინისტრის გუდოლ გონდვეს მმართველობის დროს. ამ დისწიპლინის დადებითი შედეგები მაშინვე გაქრა, როდესაც 2009 წელს პრეზიდენტისთვის შეძენილ კერძო თვითმფრინავში გადახდილი თანხის გამო ქვეყანაში შეწყდა საწვავით მომარაგება, მაგრამ მალე მკაცრი სავალუტო პოლიტიკის გამო ყველაფერი თანდათან გამოსწორდა.[11][12][13] ეკონომიკის საერთო ხარჯები (ჯანდაცვის სისტემისაც) უცნობია.

ამას გარდა, ზოგიერთი წარუმატებლობა იყო გამოუცდელობის ბრალი და მალავიმ უცხოური ვალუტის საერთო დეფიციტის გამო დაკარგა შესაძლებლობა აენაზღაურებინა იმპორტი. 2009 წელს ინვესტიციების დონე დაეცა 23 %-ით. მალავიში არსებობს ბევრი საინვესტიციო ბარიერი, რომელიც მთავრობამ ვარა და ვერ გადაწყვიტა, მათ შორის მაღალი ხარჯები მომსახურებაზე და ელექტრომომარაგების, წყალმომარაგების და ტელეკომუნიკაციების ცუდი ინფრასტრუქტურა. 2009 წლის მდგომარეობით გამოთვლილია, რომ მალავის მთლიანი შიდა პროდუქტი (მსყიდველობითი უნარის პარიტეტის მიხედვით) შეადგენს $12,81 მილიარდს, მთლიანი შიდა პროდუქტი ერთ სულ მოსახლეზე $900, ხოლო ინფლაციის დონე 2009 წელს შეფასებულია დაახლოებით 8,5 %-ად.[7]

სოფლის მეურნეობის წილზე მოდის მთლიანი შიდა პროდუქტის 35 %, მრეწველობაზე 19 % და დანარჩენი 46 % მომსახურების სფეროზე.[14] მალავის აქვს ერთ-ერთი ყველაზე უფრო დაბალი შემოსავალი ერთ სულ მოსახლეზე მსოფლიოში,[10] თუმცა 2008 წელს ეკონომიკური ზრდა შეფასებულია 9,7 %-ის დონეზე და საერთაშორისო სავალუტო ფონდის შეფასებით მნიშვნელოვანი ზრდა მოსალოდნელია 2009 წლისთვის.[15] სიღარიბის დონე მალავიში ეცემა მთავრობის და მისი მხარდამჭერი ორგანიზაციების მიერ ჩატარებული აქტიური ღონისძიებების გამო და ადამიანთა რაოდენობა, რომლებიც ცხოვრობდნენ სიღარიბის ზღვარზე უფრო დაბლა შემცირდა 54 %-დან 1990 წელს 40 %-მდე 2006 წელს, ხოლო „ულტრაღარიბების“ რაოდენობა შემცირდა 24 %-დან 1990 წელს 15 %-მდე 2007 წელს.[16]

ბევრი ანალიტიკოსი თვლის, რომ მალავის ეკონომიკური პროგრესი დამოკიდებულია მოსახლეობის რაოდენობის ზრდის კონტროლის უნარზე.[17]

2015 წლის იანვარში მალავის სამხრეთი ქვეყნის ისტორიაში მომხდარი ყველაზე დიდი წყალდიდობის გამო. ამ უბედურების გამო დაზარალდა მილიონზე მეტი ადამიანი მთელ ქვეყანაში, მათ შორის გაეროს ბავშვთა ფონდის მონაცემებით 336 000 ადამიანი გადაასახლეს სხვა ადგილებში. 100 ადამიანზე მეტი დაიხოცა და სახნავი მიწების დაახლოებით 64 000 ჰა ფართობი დაიტბორა.[18]

სოფლის მეურნეობა და მრეწველობა

რედაქტირება

მალავის მთავარი სასოფლო-სამეურნეო პროდუქტებია: თამბაქო, შაქრის ლერწამი, ბამბა, ჩაი, სიმინდი, კარტოფილი, სორგო, მსხვილი რქოსანი საქონელი და თხა. მრეწველობის მთავარი დარგებია თამბაქო, ჩაის და შაქრის დამუშავება, ხე-ტყის პროდუქციის, ცემენტის და სამომხმარებლო საქონლის დამზადება. სამრეწველო წარმოების ზრდა შეფასებულია 10 %-ის დონეზე (2009 წელი). ქვეყანაში მნიშვნელოვანი რაოდენობით არ მოიხმარება ბუნებრივი აირი. 2008 წლის მდგომარეობით, მალავი არ ახდენს ნებისმიერი სახის ელექტროენერგიის არც იმპორტს და არც ექსპორტს, მაგრამ იმპორტზე გააქვს მთელი თავისი ნავთობი, ქვეყანაში გადამუშავების გარეშე.[7] 2006 წლიდან დაწყებული ქვეყანაში დაიწყო არაეთილირებულ ბენზინში 10 % ეთანოლამიდის შერევა, რომელიც ქვეყნის ორ ქარხანაში იწარმოება, იმპორტულ საწვავზე დამოკიდებულების შემცირების მიზნით. 2008 წელს, მალავიში დაიწყო მანქანების გამოცდა, რომლებიც დადიოდნენ მხოლოდ ეთანოლამიდით და პირველი შედეგები დიდი იმედების მომტანი აღმოჩნდა, რის შემდეგაც ქვეყანაში გრძელდება ეთანოლამიდის გამოყენების ზრდა.[19]

2009 წლის მდგომარეობით, მალავის ექსპორტზე გააქვს დაახლოებით $945 მილიონი ტონა ტვირთი წელიწადში. ქვეყანაში ძლიერაა დამოკიდებული თამბაქოს წარმოებაზე, რაც ძლიერ ტვირთად აწვება ქვეყნის ეკონომიკას, რადგანაც მისი ფასები მსოფლიოში ეცემადა მსოფლიო თანამეგობრობა აძლიერებს დაწოლას, რომ შემცირდეს მისი წარმოება. მალავის თამბაქოს წარმოებაზე დამოკიდებულება იზრდება, მისი საექსპორტო შემოსავლები მერყეობს 53 %-დან 70 %-მდე 2007 და 2008 წლებს შორის პერიოდში. ქვეყანა მნიშვნელოვანწილად დამოკიდებულია ჩაის, შაქრის და ყავის წარმოებაზე. ყველა ეს სამი სახეობის პროდუქტი და ასევე თამბაქო შეადგენს მალავის საექსპორტო შემოსავლების 90 %-ზე მეტს.[7][10] ხარჯების ზრდის და გასაყიდი ფასების ზრდის გამო, მალავი ხელს უწყობს ფერმერებს უარი თქვან თამბაქოს წარმოებაზე და გადაერთონ უფრო მომგებიანი კულტურების წარმოებაზე, მათ შორის სანელებლების. ინდური კანაფი კიდევ ერთი შესაძლებელი ალტერნატივაა, მაგრამ გამოითქვა აზრი, რომ ეს ქვეყანაში მოიტანდა უფრო ბევრ დანაშაულებებს, რადგანაც ის ძალიან ჰგავს იმ კანაფის ჯიშს, რომელიც გამოიყენება დასვენებითი წამლების გამოყენებისას და მათი ერთმანეთისგან განსხვავება საკმაოდ რთულია.[20] ეს საკითხი საკმაოდ ყურადსაღებია, რადგანაც მალავიში კანაფის მოყვანა, ცნობილი როგორც მალავის ოქრო, წამლების საშუალების სახით მნიშვნელოვნად გაიზარდა.[21] მალავი ცნობილია „საუკეთესო“ კანაფის მოყვანით მსოფლიოში დასვენებითი წამლების გამოყენებისთვის, სულ ახლახან მსოფლიო ბანკის მიერ გამოქვეყნებული მოხსენების თანახმად, კანაფის მოყვანაც და მისი გაყიდვაც ხელს უწყობს კორუფციას პოლიციის რიგებში.[22]

სხვა საექსპორტო საქონელია ბამბა, არაქისი, ხის ნაკეთობები და ტანსაცმელი. საექსპორტო საქონლის ძირითადი მყიდველებია: სამხრეთ აფრიკის რესპუბლიკა, გერმანია, ეგვიპტე, ზიმბაბვე, აშშ, რუსეთი და ნიდერლანდები. იმპორტი შეფასებულია $1,625 მილიარდად წელიწადში, რომელშიც ძირითადი საქონელია საკვები პროდუქტები, ნავთობპროდუქტები, სამომხმარებლო საქონელი, სატრანსპორტო საშუალებები და მოწყობილობები. მალავისთვის იმპორტის ძირითადი მომწოდებლებია: სამხრეთ აფრიკის რესპუბლიკა, ინდოეთი, ზამბია, ტანზანია, აშშ და ჩინეთი.[7]

2006 წელს, კატასტროფულად დაბალი სასოფლო-სამეურნეო მოსავლის დონის პასუხად, მალავიმ დაიწყო სასუქებზე სუბსიდიების პროგრამა, რომლის დანიშნულებაც იყო მიწების გააქტიურება და სასოფლო-სამეურნეო კულტურების წარმოების ზრდა. როგორც იტყობინებოდნენ, ამ პროგრამას მხარს უჭერდა ქვეყნის პრეზიდენტი, რომლის მიზანი იყო რადიკალურად გაუმჯობესებულიყო სოფლის მეურნეობა ქვეყანაში და ქვეყანა გამხდარიყო საკვების ექსპორტიორი მეზობელ ქვეყნებში.[23]

ტრანსპორტი

რედაქტირება

ტრანსპორტი მალავიში სუსტადაა განვითარებული. ქვეყანაში სულ 39 აეროპორტია, აქედან 6 მყარი და 33 გრუნტიანი ასაფრენ-დასაჯდომი ზოლით. რკინიგზების საერთო სიგრძეა 797 კმ, რომლის ლიანგადის სიგანეა 1067 მმ. მიუხედავად იმისა, რომ ქვეყანას არ გააჩნია ზღვაზე გასასვლელი, მას მაინც აქვს 700 კმ საწყლოსნო გზა ნიასას (მალავის) ტბაზე და მდინარე შირეზე.[24]

ავტოგზები

რედაქტირება

ბოლო შეფასებებით ქვეყნის ავტოგზების საერთო სიგრძეა 15 451 კმ; მათ შორის 6956 კმ (45 %) არის მყარი საფარით. დანარჩენი 8496 კმ გრუნტიანია.[25]

პორტები

რედაქტირება

ნიასას ტბა (მალავის ტბა) და მდინარე შირე (144 კმ) შეადგენს ქვეყნის მთავარ საწყლოსნო გზებს. პორტ ჩიპოკაში შედის რკინიგზის ხაზი. შედარებით პატარა პორტებია მანკი-ბეი, ნხატა-ბეი, ნხოტაკოტა და ჩილუმბა.

თბომავალი MV Ilala აკავშირებს კუნძულ ლიკომას მატერიკთან, ასევე მალავის და მოზამბიკის ტბის ნაპირებს ერთმანეთთან. 2010 წელს გაიხსნა პორტი ნსანჯე, რომლის საშუალებით მდინარე შირეს და ზამბეზის საშუალებით ქვეყანა გადის ინდოეთის ოკეანეზე. 2015 წლიდან დაწყებული პორტი არ ფუნქციონირებს მოზამბიკთან მოუწესრიგებელი შეთანხმებების გამო.

საჰაერო ტრანსპორტი

რედაქტირება

2001 წელს ქვეყანაში საერთო ჯამში არსებობდა 44 აეროპორტი. 2015 წელს ორი აეროპორტი ახორციელებდა რეგულარულ საერთაშორისო რეისებს.

მყარი ასაფრენ-დასაჯდომი ზოლი:

  • სულ: 6
    • 3047 მეტრზე მეტი: 1
    • 1524 მეტრიდან 2437 მეტრამდე: 1
    • 914 მეტრიდან 1523 მეტრამდე: 4 (2002 წელი)

გრუნტიანი ასაფრენ-დასაჯდომი ზოლი:

  • სულ: 37
    • 1524 მეტრიდან 2437 მეტრამდე: 1
    • 914 მეტრიდან 1523 მეტრამდე: 14
    • 914 მეტრზე ნაკლები: 22 (2002 წელი)

რკინიგზა

რედაქტირება

2001 წლისთვის რკინიგზის ქსელის საერთო სიგრძე შეადგენდა 797 კმ-ს. ამ ვიწროლიანდაგიანი რკინიგზის ლიანდაგის სიგანე შეადგენს 1067 მმ-ს.

ტურიზმი

რედაქტირება

მალავიში არსებობს ტურიზმის მნიშვნელოვანი პოტენციალი. ტურიზმის დარგი მნიშვნელოვნად გაიზარდა 1970-იანი წლების შუიდან და მალავის ხელისუფლება ცდილობს იგი ყოველმხრივ გააფართოვოს. ტურისტული სექტორი საკმაოდ დააზარალა 1980-იან წლებში სამხრეთ აფრიკის რესპუბლიკის ეკონომიკურმა ვარდნამ, რომელიც იყო მალავიში ტურისტების მნიშვნელოვანი წყარო. ასევე სერიოზულად დაზარალდა მრეწველობა ზიმბაბვეში დესტაბილიზაციის გამო, მაგრამ ბოლო წლებში მან განიცადა ზრდა. 2014 წელს ტურიზმი ქვეყანაში შეადგენს მთლიანი შიდა პროდუქტის 4,5 %-ს და უზრუნველყოფს მთელი სამუშაო ადგილების 3,8 %-ს.[26] ძირითადი ღირსშესანიშნავი ადგილებია ნიასას (მალავის) ტბა, მთები, როგორებიცაა ზომბის მასივი და მულანჯეს მასივი და ეროვნული პარკები. ტურისტულ ინდუსტრიას ხელს უწყობს მალავის ეროვნული პარკები, მათ შორის ნიიკის ეროვნული პარკი, კასუნგუს ეროვნული პარკი და ლივონდეს ეროვნული პარკი.[27]

სოციალური სფერო

რედაქტირება

ჯანდაცვა

რედაქტირება

მალავიში არსებობს ცენტრალური საავადმყოფოები რეგიონულ და კერძო ობიექტებზე. სახელმწიფო სექტორში მედიკამენტები და სამედიცინო მომსახურება უფასოა, მაშინ როდესაც კერძო ორგანიზაციებში ეს ყველაფერი ფასიანია. სამედიცინო დაზღვევა შეიქმნა 2000 წლის შემდეგ.[28] ქვეყანაში არსებობს ფარმაცევტული წარმოების დარგი, რომელიც შედგება ოთხი კერძო ფარმაცევტული კომპანიისაგან. მალავის ჯანდაცვის სფეროს მიზანია „ჯანმრთელობის განმტკიცება, ავადმყოფობისგან გაფრთხილება, შეზღუდვა და განკურნება, ასევე მოსახლეობას შორის ადრეული სიკვდილიანობის შემთხვევების რაოდენობის შემცირება“.[29]

ბავშვთა სიკვდილიანობის დონე მაღალია და სიცოცხლის ხანგრძლივობა შეადგენს 50,03 წელს. მოზრდილებში არსებობს შიდსის გავრცელების მაღალი დონე. 2007 წელს ქვეყანაში ცხოვრობდა ამ სენით დაავადებული დაახლოებით 930 000 მოზრდილი მოსახლეობა (ანუ მოსახლეობის 11,9 %). წელიწადში დაახლოებით 68 000 სიკვდილიანობის შემთხვევა ფიქსირდება ამ დაავადების გამო (2007 წელი).[7] ყოველდღიურად ამ სენით დაახლოებით 250 ახალი ადამიანი ავადდება და მალავის საავადმყოფოების საწოლების ყველაზე ცოტა 70 % დაკავებული აქვთ შიდსით დაავადებულებს. დაინფეცირების მაღალი დონის შედეგად სოფლის მეურნეობაში დასაქმებული მუშა ძალის დაახლოებით 5,8 % იღუპება ამ დაავადების გამო. ხელისუფლება ყოველწლიურად ხარჯავს $120 000 მეტს იმ სამოქალაქო მოსამსახურეების დაკრძალვაზე, რომლებიც კვდებიან ამ დაავადებისაგან.[10] 2006 წელს, საერთაშორისო სუპერვარსკვლავმა მადონამ მალავიში შექმნა ფონდი, რომელიც ეხმარება შიდსისგან გარდაცვლილთა ობლებს, ასევე დააფინანსა დოკუმენტალური ფილმი, რომელშიც ასახულია ამ ობლების გაჭირვებული ცხოვრება.[30] მალავის მხარდასაჭერად ასევე მუშაობს „ათასწლეულის სოფლების“ პროექტი ქვეყანაში განათლების, ჯანდაცვის, ინფრასტრუქტურის და სოფლის მეურნეობის გასაუმჯობესებლად.[31]

არსებობს ძირითადი ინფექციური დაავადების საკმაოდ მაღალი რისკის ხარისხი, მათ შორის ბაქტერიალური და პროტოზოური დიარეა, A ჰეპატიტი, ტიფი, მალარია, ჭირი, შისტოსომოზი და ცოფი.[7] მალავი წარმატებებს აღწევს ბავშვთა სიკვდილიანობის, შიდსის, მალარიის და სხვა დაავადებების შემცირების სფეროში; მიუხედავად ამისა, ქვეყანა ჯერ კიდევ საკმაოდ ჩამორჩება დედათა სიკვდილიანობის შემცირების და გენდერული თანასწორობის საკითხებში.[16] ქალთა წინადაცვეთა მთელ ქვეყანაში ფართედ არ არის გავრცელებული, მას იყენებენ ზოგიერთი ადგილობრივი თემები.[32]

განათლება

რედაქტირება

მალავიში დაწყებითი განათლება არ არის სავალდებულო, მაგრამ კონსტიტუცია მოითხოვს, რომ ყველა ადამიანს აქვს უფლება მიიღოს, როგორც მინიმუმ ხუთწლიანი დაწყებითი განათლება. 1994 წელს ხელისუფლებამ ყველა ბავშვისათვის დააწესა უფასო დაწყებითი განათლება, რომელმაც მოიტანა დასწრების დონის მომატება. სკოლაში არმოსიარულე ბავშვებიდან გოგონების რიცხვი უფრო მეტია, ვიდრე ბიჭებისა,[33] პრობლემის მიზეზი გენდერული ძალადობის გავრცელების უფრო მაღალი დონეა, რომელსაც აწყდებიან გოგონები შორ მანძილზე სკოლაში სიარულის დროს. მაგრამ ყველა ბავშვის დასწრების მაჩვენებელი უმჯობესდება, დაწყებით სკოლებში დამსწრეთა რაოდენობა გაიზარდა 58 %-დან 1992 წელს 75 %-მდე 2007 წელს, ხოლო მოსწავლეთა რიცხვი, რომლებიც სწავლობენ პირველიდან მეხუთე კლასამდე გაიზარდა 64 %-დან 1992 წელს 86 %-მდე 2006 წელს. მაგრამ საშუალო სკოლებში დასწრება ეცემა დაახლოებით 25 %-მდე, მხოლოდ ბიჭების დასწრების მაჩვენებელი ცოტათი მაღალია.[34][35] ახალგაზრდებს შორის განათლების დონე ასევე გაიზარდა, 68 %-დან 2000 წელს 82 %-მდე 2007 წელს. ეს ზრდა უფრო მეტად ხდება სკოლებში სასწავლო საგნების, ინფრასტრუქტურის და პროგრამების დაფინანსებების გაუმჯობესების გამო.[16]

განათლება მალავიში შედგება დაწყებითი სკოლის 8 კლასისგან, საშუალო სკოლის 4 კლასისგან და უნივერსიტეტის 4 კურსისაგან.

მალავიში არსებობს 4 სახელმწიფო უნივერსიტეტი, კერძოდ მზუზუს, ლილონგვეს სოფლის მეურნეობის და ბუნებრივი რესურსების, მალავის და მალავის მეცნიერების და ტექნოლოგიის უნივერსიტეტები. ამათ გარდა ასევე არსებობს კერძო უნივერსიტეტები, როგორებიცაა; ლივინგსტონია, მალავი ლეიკვიუ, მალავის კათოლიკური უნივერსიტეტი და სხვა. უნივერსიტეტში მოსაწყობად საჭიროა მალავის სკოლის განათლების ატესტატი, რომელიც O levels-ის ეკვივალენტურია.

2014 წელს ირლანდიის ქალაქ კორკის საუნივესიტეტო კოლეჯის სამედიცინო საინფორმაციო სისტემის სამეცნიერო-საკვლევმა ცენტრმა (HISRC) მალავის მზუზუს უნივერსიტეტთან პარტნიორობით შექმნა მალავიში პირველი სამედიცინო საინფორმაციო სისტემის სამეცნიერო-საკვლევი და განათლების ცენტრი. ეს ახალი საკვლევი ცენტრი ხელს შეუწყობს ქვეყნის საზოგადოების ჯანმრთელობის გაუმჯობესებას და სოციალურ შედეგებს, სამეცნიერო კვლევების ხარისხის გაუმჯობესების და ჯანმრთელობისა და საინფორმაციო სისტემის სფეროში განათლების ხარჯზე.[36]

მასმედია

რედაქტირება

მალავის მასმედია შედგება რამდენიმე სხვადასხვა საკომუნიკაციო საშუალების ტიპებისაგან: ტელევიზია, რადიო, კინო, გაზეთი, ჟურნალი და ინტერნეტ-საიტი. მალავის ასევე აქვს მზარდი მუსიკალური ინდუსტრია. ქვეყნის მასმედია იმყოფება, როგორც სახელმწიფო, ასევე კერძო მფლობელობაში.

ბეჭვდითი საშუალებები

რედაქტირება

მალავის საინფორმაციო სააგენტო (MANA) — ახალი ამბების მსხვილი ქსელია მალავიში. ის დაწესდა 1966 წელს ქვეყანაში ახალი ამბების მაუწყებლობის უზრუნველსაყოფად. ამას გარდა, ის აგროვებს ახალ ამბებს ქვეყნის ყოველი კუთხიდან. მისი ონლაინ-კონტენტი გამოვიდა 2012 წელს.[37][38]

ქვეყნის უძველესი კერძო გაზეთია The Daily Times. ქვეყანაში ყველაზე დიდი ტირაჟით გამოდიან გაზეთები The Daily Times და The Nation. ორივე გაზეთი წარმატებით იყიდება მალავის ქალაქების უმრავლესობაში. ბევრი სხვა გაზეთი ასევე ბეჭდავს რეალური შინაარსის ახალ ამბებს.

ასევე აღინიშნება ონლაინ-გაზეთების ზრდაც. ეს მოიცავს მალაველების დიასპორის კუთვნილ კერძო ბროშურებს, გამოცემულს ინგლისის ქალაქ ლიდსში, სახელწოდებით Nyasatimes და აშშ-ის ქალაქ ატლანტაში, სახელწოდებით Maravi Post.[39][40]

მალავიში გამოიცემა ინგლისურენოვანი და ჩიჩევას ენაზე დაბეჭდილი ჟურნალები, რომლებიც იყიდება ქვეყანაში, რეგიონებში და ქალაქებში.

რადიო

რედაქტირება

მალავის რადიო მაუწყებლობს ორ დიაპაზონში: FM და AM. ეროვნულ რადიოსადგურებს მიეკუთვნება MBC 1 და MBC 2, რომლებიც შედიან მალავის სამაუწყებლო კორპორაციაში. კერძო რადიოსადგურებია: Zodiak Broadcasting Station და Capital Radio Malawi.[41][42] მალავის კავშირგაბმულობის მარეგულირებელმა (МАКРА) სულ ახლახან გასცა ლიცენზიები ახალ რადიოსამაუწყებლო კომპანიებს, რათა განევრცო რადიო ქსელი ქვეყანაში.[43] ეს რადიოსადგურებია: Matindi, GoodNews და Mwadama.

ტელევიზია

რედაქტირება

მალავის ტელესივრცეს არეგულირებს МАКРА. მალავის ტელესივრცის არეალი დაბალია. არსებობს ერთიანი ეროვნული ქსელი, TV Malawi (TVM), რომელიც იმყოფება მალავის სამაუწყებლო კორპორაციის დაქვემდებარებაში. მალაველები ძირითადად სარგებლობენ ციფრული თანამგზავრული ტელევიზიით ალტერნატიული არხების საყურებლად. ლიცენზიები მიკუთვნებული აქვთ Glaxy, ABC, Mulhako wa Alohmwe და Channel for All Nations-ის კომპანიებს. მაუწყებლობაზე ახალი ლიცენზიები გაცემულია კომპანიებზე Times Group, Timveni, Adventist და Beta.[43]

კინო

რედაქტირება

მალავის კინოინდუსტრია იმყოფება ჩანასახოვან მდგომარეობაში, მაგრამ ამ წლებში მოხდა ისეთი მოვლენებიც, რომლებმაც დასაბამი დაუდო კინოფესტივალების ჩატარებას და ცალკეული ფილმების გადაღებას. მალავიში არსებობს საერთაშორისო კინოფესტივალი, რომლის ჩატარებაც დაიწყო 2009 წლიდან.[44][45] ყველაზე ცნობილი დირექტორი იყო შემუ ჯოია, რომელიც მალავიში პროდიუსერი და რეჟისორია.[46] მალავის ყველაზე ცნობილი მსახიობები არიან: მაიკლ უსი და ტაპივა გვაზა. კინოს ყურება შესაძლებელია დახურულ კინოთეატრებში ან დისკებზე.

ინტერნეტი

რედაქტირება

მალავიში ინტერნეტი რეგულირდება მალავის კავშირგაბმულობის მარეგულირებელის (МАКРА) მიერ. ინტერნეტი უზრუნველყოფს საგაზეთო საშუალებებს და სხვა ახალი ამბების მაუწყებელ მედია-ორგანიზაციებს, და რაც მნიშვნელოვანია. მომხმარებლებს ინტერნეტით მომსახურებას სთავაზობს Airtel და Malawi Postal Service.

შეიმჩნევა მალაველების სოციალური ქსელებით სარგებლობის ზრდა, განსაკუთრებით Twitter-ში და Facebook-ში. ასევე შეიმჩნევა მალაველი ბლოგერების რაოდენობის მუდმივი ზრდა.[47] სოციალური მედია მალავის გამჭირვალეობის მთავარი ინსტრუმენტია. მან გარკვეული გავლენა მოახდინა 2012 წლის საკონსტიტუციო კრიზისის შედეგზე.

კულტურა

რედაქტირება

ცეკვები მალავის კულტურის ერთ-ერთი მთავარი გამოხატულებაა და ეროვნული ცეკვის ანსამბლები ჩამოყალიბდა მთავრობის მიერ 1987 წლის ნოემბერში.[48] ტრადიციული მუსიკა და ცეკვა შეიძლება ვიხილოთ ახალგაზრდების განდობის ცერემონიაზე (ინიციაცია), რიტუალებზე, ქორწილებზე და დღესასწაულებზე.

მალავის მუსიკაზე ისტორიულად გავლენას ახდენდა სამი კულტურული მემკვიდრეობა (აფრიკული, ბრიტანული, ამერიკული). მალავიელების მუსიკა უკვე დიდი ხანია გავრცელებულია მთელი აფრიკის კონტინრნტზე და შერეულია სხვა მუსიკალურ ფორმებთან. სამხრეთ აფრიკის რესპუბლიკის და მოზამბიკის შახტებში მომუშავე მალავიელების მუსიკა ასევე შეერია სხვა მუსიკალურ სტილში, რითაც წარმოიშვა Kwela.[49]

მალავის მკვიდრ ეთნიკურ ჯგუფებს აქვთ დაწვნის, ნიღბების, ხეზე თლის მდიდარი ტრადიცია და ზოგიერთ ამ ნივთს ადგილობრივი მოსახლეობა ჯერ კიდევ იყენებს ტრადიციულ ცერემონიებში. ხეზე თლა და ზეთით ფერწერა უფრო პოპულარულია ქალაქებში და ეს ნამუშევრები იყიდება ტურისტებზე. ქვეყანაში ცხოვრობს საერთაშორისოდ აღიარებული რამდენიმე ლიტერატურული მოღვაწე, მათ შორის პოეტი ჯეკ მაპანჯე, მწერალი-ფანტასტი პოლ ტიიამბე ზელეზა და მწერლები ლეგსონ კაიირა, ფელიქს მნთალი, ფრენკ ჩიპასულა და დევიდ რუბადირი.[50]

მალავის სამზარეულო ნაირფეროვანია, იგი ჩაისთან და თევზთან ერთად ქვეყნის სამზარეულოს პოპულარულ თავისებურებებს წარმოადგენს.[51] შაქარი, ყავა, სიმინდი, კარტოფილი, სორგო, მსხვილი რქოსანი საქონელი და თხა ასევე სამზარეულოს მთავარი შემადგენელი ნაწილია. ნიასის (მალავის) ტბა თევზის მოპოვების წყაროა, მათ შორის chambo (კაპარჭინას მსგავსი), usipa (სარდინების ანალოგი), mpasa (ორაგულის მსგავსი).[51] ფუნთუშები — კვების პროდუქტია, რომელიც გაკეთებულია დაფქული სიმინდით და მაგიდასთან მოაქვთ ხორცის და ბოსტნეულის გარნირთან ერთად. მისი ჭამა შეიძლება სადილის და ვახშმის დროს.[51]

სპორტი

რედაქტირება

მალავის სპორტის ჩამოყალიბება სათავეს იღებს ჯერ კიდევ იმ დროიდან, როდესაც ის შედიოდა ბრიტანეთის იმპერიის შემადგენლობაში. ბრიტანელებმა აქ შემოიტანეს იმ დროისთვის მათ სამშობლოში არსებული ყველაზე უფრო პოპულარული სახეობები.

ფეხბურთი მალავიში ყველაზე უფრო პოპულარული სპორტის სახეობაა. მას თამაშობენ ბიჭები ყველა დონეზე, სოფლებში დაწყებული იმპროვიზებული playfields-დან ლიგის მოსამზადებელ სკოლამდე. მალავის ეროვნული საფეხბურთო ნაკრები მონაწილეობს საერთაშორისო შეჯიბრებებში, თუმცა მას არასდროს უთამაშია ფიფას ეგიდით ჩატარებულ მსოფლიო ჩემპიონატების ფინალურ ეტაპზე.

უკვე დიდი ხანია, რაც ნეთბოლი პოპულარული სპორტის სახეობაა მოსწავლე გოგონებს შორის. მალავი ნეთბოლის საერთაშორისო ფედერაციის სრულუფლებიანი წევრია და დღეისათვის უკავია მეხუთე ადგილი საერთაშორისო დონეზე. მალავის ეროვნული ნაკრები ნეთბოლში ერთ-ერთი უძლიერესია აფრიკაში და პირველ ადგილზე დგას რეგიონულ ტურნირებში, როგორიცაა COSANA-ს ტუბნირი. მალავი მონაწილეობდა ორ ნეთბოლის მსოფლიო ჩემპიონატში და ერთ თანამეგობრობის თამაშებში. 2007 წლის ნეთბოლის მსოფლიო ჩემპიონატზე მალავიმ დაიკავა მეხუთე ადგილი და გაუსწრო ისეთ ძლიერ გუნდებს, როგორებიცაა უელსი, კუკის კუნძულები და სამხრეთ აფრიკის რესპუბლიკა.

პოსტკოლონიალურ მალავიში, სკოლებში ასევე შემოიღეს სპორტის სხვა სახეობები. ფრენბურთის და კალათბურთის სახეობები ქვეყანაში ცნობილია, მაგრამ მან ჯერ ფეხი მყარად ქვეყანაში ვერ მოიკიდა. აფრიკის ბიბლიის კოლეჯი ხელს უწყობს კალათბურთის განვითარებას აშშ-დან სპეციალისტების, ასევე ზოგიერთი საუკეთესო ამერიკელი მოთამაშეების მოწვევის გზით.

მძლეოსნობა და კროსი ასევე ვითარდება ქვეყანაში დამოუკიდებლობის მიღების შემდეგ. ახალგაზრდა ტალანტი მორბენლების სისტემატიური სწავლების პიონერია — დოქტორი ჰაროლდ სალმონი, მშვიდობის კორპუსის თანამშრომელი, რომელიც მსახურობდა მალავიში 1966-1968 წლებში. 2000 წლიდან დაწყებული, შეინიშნება სპორტსმენების ხარისხის გაუმჯობესება, რომელთაგან ყველაზე უფრო მეტად აღსანიშნავია კატრინ ჩიკვაკვა, რომელიც ახლა გერმანიაში ცხოვრობს. ასევე არსებობენ სხვა მორბენლები მალავის უნივერსიტეტებიდან და არმიიდან, რომლებმაც აჩვენეს მნიშვნელოვანი პროგრესი.

Smartex Tambala წარმოადგენდა მალავის 1992 წლის ოლიმპიურ თამაშებზე ესპანეთის ქალაქ ბარსელონაში. ის მონაწილეობდა მარათონულ გარბენში.

ქვეყანაში განვითარება დაიწყო კრიკეტმაც. იქ უკვე არსებობს მალავის ეროვნული ნაკრები კრიკეტში და მის მიმართ ინტერესი იზრდება ჯერ ქვედა დონეზე.

რაგბი ახლადფეხადგმული სპორტის სახეობაა, მაგრამ აქვს ძველი ისტორია.

სპორტის სხვა სახეობები, როგორებიცაა ჩოგბურთი და სქვოში ბოლო პერიოდში იწყებენ პოპულარობის მოხვეჭას, ძირითადად მათი უცხოეთიდან რეპორტაჟების ტელევიზიებით გადმოცემების გამო. სქვოშის ნაკრები მონაწილეობდა 2006 წლის თანამეგობრობის თამაშებში.

კორფბოლი — ახალი ინიციატივაა მალავიში და სპორტის ამ სახეობის შერეულმა ელემენტებმა უნდა მოიტანოს ახალი სახე მალავის სპორტულ საზოგადოებაში.

დღესასწაულები

რედაქტირება

მალავის სახელმწიფო სადღესასწაულო დღეებია:

თარიღი დასახელება
1 იანვარი ახალი წელი
15 იანვარი ჯონ ჩილემბვეს დღე
3 მარტი საყოველთაო მწუხარების დღე
მარტი ან აპრილი დიდი პარასკევი
დიდი ორშაბათი
1 მაისი მშრომელთა საერთაშორისო დღე
14 მაისი ჰეისტინგზ კამუზუ ბანდას დღე
14 ივნისი თავისუფლების დღე
6 ივლისი დამოუკიდებლობის დღე
ოქტომბრის მეორე ორშაბათი დედის დღე
25 დეკემბერი ქრისტეს შობა
26 დეკემბერი საჩუქრების დღე

რესურსები ინტერნეტში

რედაქტირება
 
ვიკისაწყობში არის გვერდი თემაზე:

სქოლიო

რედაქტირება
  1. ↑ Citypopulation (მოსახლეობის 2008 წლის აღწერა)
  2. ↑ 2.0 2.1 Geohive (მოსახლეობის 2008 წლის აღწერა). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2013-05-11. ციტირების თარიღი: 2016-01-09.
  3. ↑ 3.0 3.1 National Statistical Office Release - Malawi. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2019-04-08. ციტირების თარიღი: 2016-01-09.
  4. ↑ Turner, The Statesman's Yearbook, p. 822
  5. ↑ მსოფლიო ბანკის მონაცემები
  6. ↑ Malawi Government. Malawi Government. ციტირების თარიღი: 31 July 2015.
  7. ↑ 7.0 7.1 7.2 7.3 7.4 7.5 7.6 7.7 Malawi. The World Factbook. CIA. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 24 აპრილი 2020. ციტირების თარიღი: 6 February 2010.
  8. ↑ Languages of Malawi. Ethnologue. SIL International. ციტირების თარიღი: 21 November 2008.
  9. ↑ Euromoney Country Risk. Euromoney Country Risk. Euromoney Institutional Investor PLC. ციტირების თარიღი: 15 August 2011.
  10. ↑ 10.0 10.1 10.2 10.3 Dickovick, Africa 2008, p. 278
  11. ↑ „Britain reduces aid to Malawi over presidential jet“. Reuters. 10 March 2010. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 10 მაისი 2011. ციტირების თარიღი: 13 იანვარი 2016.
  12. ↑ „Malawi: Fuel shortage deepens“. Africa News. 11 November 2009. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 24 ივლისი 2010. ციტირების თარიღი: 13 იანვარი 2016.
  13. ↑ „Forex shortage crimps Malawi ministers’ foreign trips“. Nyasa Times. 19 November 2009. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 22 ნოემბერი 2009. ციტირების თარიღი: 13 იანვარი 2016.
  14. ↑ Country Brief – Malawi. The World Bank (September 2008). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 5 აგვისტო 2014. ციტირების თარიღი: 3 January 2009.
  15. ↑ Banda, Mabvuto. (1 April 2009) Malawi economy grew by around 9.7 pct in 2008: IMF. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 17 ივლისი 2011. ციტირების თარიღი: 7 April 2009.
  16. ↑ 16.0 16.1 16.2 Malawi releases the 2008 MDGs Report. United Nations Development Programme Malawi (23 December 2008). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 11 მაისი 2011. ციტირების თარიღი: 3 January 2009.
  17. ↑ Why Population Matters to Malawi's Development: Managing Population Growth for Sustainable Development Department of Population and Development.. Department of Population and Development. Ministry of Economic Planning and Development. Government of Malawi. (2012). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 17 მაისი 2017. ციტირების თარიღი: 8 October 2014.
  18. ↑ http://www.aljazeera.com/indepth/features/2015/02/devastation-disease-deadly-malawi-floods-150225070745817.html
  19. ↑ Chimwala, Marcel (10 October 2008). „Malawi's ethanol-fuel tests show promise“. Engineering News. ციტირების თარიღი: 3 January 2009.
  20. ↑ Tenthani, Raphael (24 April 2000). „Legal Hemp for Malawi?“. BBC News. ციტირების თარიღი: 21 December 2011.
  21. ↑ „Marijuana Cultivation Increases in Malawi“. New York Times. 17 December 1998. ციტირების თარიღი: 21 December 2011.
  22. ↑ Mpaka, Charles. (11 December 2011) Malawi's Chamba valued at K1. 4 billion. Sunday Times. Blantyre Newspapers, Ltd. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 12 იანვარი 2012. ციტირების თარიღი: 21 December 2011.
  23. ↑ Dugger, Celia W. (2 December 2007). „Ending Famine, Simply by Ignoring the Experts“. New York Times. ციტირების თარიღი: 5 August 2008.
  24. ↑ The World Factbook CIA.
  25. ↑ Malawi Roads Map. National Roads Authority, Malawi. ციტირების თარიღი: 2009-03-24.[მკვდარი ბმული]
  26. ↑ name=World Travel & Tourism Council> (2014) Travel&Tourism economic Impact 2014 Malawi, გვ. 1. 
  27. ↑ (2003) Africa South of the Sahara 2004. Taylor & Francis Group, Routledge, გვ. 663–664. ISBN 1-85743-183-9. 
  28. ↑ McCabe, Ariane. (December 2009) Private Sector Pharmaceutical Supply and Distribution Chains: Ghana, Mali and Malawi. Health Systems Outcome Publication. World Bank. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 18 ოქტომბერი 2012. ციტირების თარიღი: 2 April 2012.
  29. ↑ Malawi Investment Promotion Agency, 2008, p. 20 – Investment Guide
  30. ↑ Luscombe, Belinda (6 August 2006). „Madonna Finds a Cause“. Time. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 23 აგვისტო 2013. ციტირების თარიღი: 24 October 2008.
  31. ↑ Hutton, Punch (July 2007). „Raising Malawi“. Vanity Fair. ციტირების თარიღი: 24 October 2008.
  32. ↑ დაარქივებული ასლი. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2014-11-11. ციტირების თარიღი: 2016-01-14.
  33. ↑ Malawi. Bureau of International Labor Affairs, US Dept. of Labor. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 6 ოქტომბერი 2008. ციტირების თარიღი: 6 October 2008.
  34. ↑ Furlong, Andy (2013) Youth Studies: An Introduction. USA: Routledge, გვ. 233. ISBN 978-0-415-56479-3. 
  35. ↑ The world youth report: youth and climate change. ციტირების თარიღი: 17 January 2012.
  36. ↑ HISRC Malawi. Health Information Systems Research Centre. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 7 ივლისი 2013. ციტირების თარიღი: 11 July 2013.
  37. ↑ Malawi News Agency to be online, says Director of Information|Nyasa Times Malawi breaking news in Malawi. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2012-07-27. ციტირების თარიღი: 2016-01-15.
  38. ↑ Malawi News Agency Online - About Malawi News Agency. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2012-08-18. ციტირების თარიღი: 2016-01-15.
  39. ↑ Nyasa Times Editors Seek Asylum in Britain
  40. ↑ About the maravipost|Malawi News. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2012-06-23. ციტირების თარიღი: 2016-01-15.
  41. ↑ http://allafrica.com/stories/200101080121.html
  42. ↑ About Zodiak Malawi>. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2013-01-15. ციტირების თარიღი: 2016-01-15.
  43. ↑ 43.0 43.1 Misa-Malawi hail JB govt for issuing 15 broadcasting licenses|Nyasa Times Malawi breaking news in Malawi. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2012-07-28. ციტირების თარიღი: 2016-01-15.
  44. ↑ AFRICAN WOMEN IN CINEMA BLOG: Villant Ndasowa, a pioneer in Malawian cinema
  45. ↑ About MIFF. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2011-10-06. ციტირების თარიღი: 2016-01-15.
  46. ↑ New Malawian film gets first nominations at international festivals|Nyasa Times Malawi breaking news in Malawi. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2012-11-03. ციტირების თარიღი: 2016-01-15.
  47. ↑ IPS – Social Media Activism Takes Root in Malawi|Inter Press Service
  48. ↑ Turner, The Statesman's Yearbook, p. 824
  49. ↑ Jecks, Nikki. (2009-08-06) Reviving Malawi's music heritage. BBC News. ციტირების თარიღი: 2012-01-29.
  50. ↑ Gall, Worldmark Encyclopedia of Cultures and Daily Life, pp. 101–102
  51. ↑ 51.0 51.1 51.2 Food დაარქივებული 2013-03-14 საიტზე Wayback Machine. Malawi Embassy
მოძიებულია „https://ka.wikipedia.org/w/index.php?title=მალავი&oldid=4674590“-დან