1990-იანები
ათწლეული
1990-იანი (ათას ცხრაას ოთხმოცდაათიანი) წლები, ასევე ცნობილი, როგორც 1990-იანები ან უბრალოდ ოთხმოცდაათიანები — გრიგორიანული კალენდრის ათწლეული, რომელიც დაიწყო 1990 წლის 1 იანვარს და დასრულდა 1999 წლის 31 დეკემბერს.
| ათასწლეული: | II |
| საუკუნე: | XIX – XX – XXI |
| ათწლეული: | 1960-იანები 1970-იანები 1980-იანები
– 1990-იანები – |
| წლები: | 1990 · 1991 · 1992 · 1993 · 1994 1995 · 1996 · 1997 · 1998 · 1999 |
1990-იანები აღინიშნებოდა გლობალიზაციის პროცესის დაჩქარებით, რაც საბჭოთა კავშირის ნგრევას და ცივი ომის დასასრულს მოჰყვა. ათწლეულის ფორმირებაში მნიშვნელოვანი წვლილი შეიტანა 80-იანების რეცესიამ და პერსონალური კომპიუტერების გაჩენამ საშუალო კლასის ოჯახებში, რამაც თავის მხრივ, ინტერნეტი საყოველთაოდ ცნობილი გახადა. ინტერნეტმა თანამედროვე კულტურის რევოლუციურ განვითარებას შეუწყო ხელი და ინტეგრაციისა და მთელ მსოფლიოში პოპულარული კულტურის გავრცელების საქმეში მთავარ საშუალებად იქცა.
პერსონალური კომპიუტერების და ინტერნეტის გავრცელებამ ეკონომიკური წარმადობა გაზარდა, ხოლო თანაბარ ბაზარზე კერძო ინვესტიციების მაღალი მაჩვენებელი ამერიკელთა, სამხრეთ კორეელთა, ავსტრალიელთა და ევროპელთა პირადი კეთილდღეობის წინაპირობად იქცა.
მოვლენები
სარჩევი: 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999
იანვარი
რედაქტირება- 3 იანვარი : პანამის ყოფილი ლიდერი მანუელ ნორიეგა ჩაბარდა ამერიკის სამხედრო ძალებს.
- 7 იანვარი : პიზის დახრილი კოშკი საზოგადოებისთვის დაიხურა ავარიული მდგომარეობის გამო.
- 10 იანვარი : ტაიმ ვორნერი (ინგ. Time Warner) შეიქმნა კორპორაციათა ტაიმ და ვორნერ კომუნიკაციების შერწყმის შედეგად.
- 11 იანვარი : მასიური (200.000) დემონსტრაცია ლიტვის დამოუკიდებლობის მხარდასაჭერად.
- 13 იანვარი : დაგლას ვაილდერი ხდება პირველი აფრო-ამერიკელი შტატის მთავრობის მმართველი აშშ-ს ისტორიაში რიჩმონდში, ვირჯინია.
- 15 იანვარი : ათასობით ადამიანი იჭრება შტასის შტაბ-ბინაში ბერლინში პირადი ჩანაწერების სანახავად.
- 22 იანვარი : რობერტ ტაპპან მორის, ჯუნიორს თავისუფლების აღკვეთა მიესაჯა 1988 წელს ინტერნეტ ვირუსის გამოშვებისთვის.
- 25 იანვარი : ბერლინის კედელი იწყებს რღვევას.
- 27 იანვარი : ქალაქი ტირასპოლი, მოლდავეთის სსრ, აცხადებს დამოუკიდებლობას მცირე ხნით.
- 31 იანვარი : პირველი მაკდონალდსი (ინგ. McDonald's) იხსნება მოსკოვში, სსრკ.
თებერვალი
რედაქტირება- 2 თებერვალი : აპართეიდი: სამხრეთ აფრიკის პრეზიდენტი ფრედერიკ დე კლერკი ლეგალიზების უფლებას აძლევს აფრიკის ეროვნულ კონგრესს ხელმეორედ და პირობას დებს ნელსონ მანდელას პატიმრობიდან განთავისუფლებისთვის.
- 7 თებერვალი : საბჭოთა კავშირი ოფიციალურად დაიშალა: საბჭოთა კომუნისტური პარტიის ცენტრალური კომიტეტი თანხმდება დასთმოს მართვის მონოპოლია.
- 11 თებერვალი : ნელსონ მანდელა გათავისუფლდა ვიქტორ ვერსტერის საპყრობილედან, კეიპტაუნთან ახლოს, სამხრეთ აფრიკა.
- 13 თებერვალი : გერმანიის გაერთიანება: მიღწეულ იქნა შეთანხმება გერმანიის გაერთიანების ორ ეტაპიან გეგმაზე.
- 15 თებერვალი : 8 წლის შემდეგ გაერთიანებულმა სამეფომ და არგენტინამ აღადგინეს დიპლომატიური კავშირები. გაერთიანებულმა სამეფომ კავშირი გაწყვიტა არგენტინის მიერ ფოლკლენდის კუნძულებზე (ბრიტანეთის დაქვემდებარებაში მყოფი ტერიტორია) შეჭრის გამო.
- 26 თებერვალი : სსრკ თანხმდება სრულად გამოიყვანოს სამხედრო ძალები (73500 მოსამსახურე) ჩეხოსლოვაკიიდან 1991 წლის ივლისისთვის.
მარტი
რედაქტირება- 6 მარტი : SR-71 ამყარებს ამერიკის ტრანსკონტინენტური სიჩქარის რეკორდს (1 საათი, 8 წუთი, 17 წამი), რაც ასევე მისი ბოლო ოფიციალური ფრენა იყო.
- 9 მარტი : ექ. ანტონია ნოველლო დაინიშნა აშშ მთავარ ექიმად (Surgeon General), რითაც ის გახდა აშშ ისტორიაში ამ პოსტზე წარდგენილი პირველი ქალბატონი, და ამასთან ლათინური წარმოშობის.
- 11 მარტი:
- ლიტვამ საბჭოთა კავშირისგან დამოუკიდებლობა გამოაცხადა.
- პატრიციო ეილვინი ხდება პირველი დემოკრატიულად არჩეული პრეზიდენტი ჩილეში 1970 წლის შემდეგ.
- 15 მარტი:
- სსრ კავშირის პირველ აღმასრულებელ პრეზიდენტად არჩეულ იქნა მიხეილ გორბაჩოვი.
- სპარსეთის ყურის ომი: ერაყელებმა ჩამოხრჩობა მიუსაჯეს ბრიტანელ ჟურნალისტს ფარზად ბაზოფტს ჯაშუშობის ბრალდებით. დაფნე პარიშს, ბრიტანელს მედდას, კი 15 წელი თავისუფლების აღკვეთა მიესაჯა თანამონაწილეობისთვის.
- 18 მარტი:
- 12 ფეწერული ნამუშევარი, შეფასებული 100 მილიონ აშშ დოლარად, მოიპარა პოლიციის თანამშრომლებად გადაცმულმა ორმა ქურდმა იზაბელა სტიუარტ გარდნერის მუზეუმიდან ბოსტონში, მასაჩუსეტსი. ეს იყო ამერიკის ისტორიაში მხატვრული ნამუშევრების ყველაზე მასშტაბური ქურდობა (ნაქურდალი 2005 წლისთვის ნაპოვნი არ იყო).
- აღმოსავლეთი გერმანია პირველ თავისუფალ არჩევნებს ატარებს 1932 წლის შემდეგ.
- 20 მარტი : ფილიპინების ყოფილი პრეზიდენტის, ფერდინანდ მარკოსის მეუღლე, ემელდა მარკოსის სასამართლო პროცესი იწყება, მექრთამეობის, სახელმწიფო ქონების დიდი რაოდენობით გაფლანგვისა და გამოძალვის ბრალდებით.
- 21 მარტი : ნამიბიამ დამოუკიდებლობა გამოაცხადა.
- 22 მაისი : იემენის გაერთიანება.
- 29 მაისი : რსფსრ სახალხო დეპუტაოტთა I ყრილობაზე ბორის ელცინი აირჩიეს რსფსრ უმაღლესი საბჭოს თავმჯდომარედ.
- 2 აგვისტო : ერაყის ჯარი ქუვეითში შეიჭრა.
- 3 ოქტომბერი : გამოცხადდა გერმანიის გაერთიანება.
- 15 ოქტომბერი : სსრ კავშირის ლიდერი მიხალ გორბაჩოვი დაჯილდოვდა ნობელის პრემიით მშვიდობის დარგში.
- 27 ოქტომბერი : ყირგიზეთის სსრ-ში პირველ პრეზიდენტად არჩეულ იქნა ასკარ აკაევი.
- 28 ოქტომბერი: საქართველოში ჩატარდა გასაბჭოების შემდეგ პირველი მრავალპარტიული არჩევნები. არჩევნებში გაიმარჯვა პოლიტიკურმა ბლოკმა, მრგვალი მაგიდა — თავისუფალი საქართველო.
- 22 ნოემბერი : დიდი ბრიტანეთის პრემიერ-მინისტრი მარგარეტ ტეტჩერი თანამდებობიდან გადადგა.
მარტი
რედაქტირება- 15 მარტი : გერმანია ფორმალურად იბრუნებს სრულ დამოუკიდებლობას ოთხი პოსტ-მმო ოკუპაციური ძალებისგან (საფრანგეთი, დიდი ბრიტანეთი, შეერთებული შტატები და საბჭოთა კავშირი).
- 31 მარტი : საქართველოში ჩატარდა საქართველოს დამოუკიდებლობის აღდგენის რეფერენდუმი. შედეგად, რეფერენდუმში მონაწილეთა 99,08%-მა მხარი დაუჭირა საქართველოს დამოუკიდებლობის აღდგენას.
აპრილი
რედაქტირება- 9 აპრილი : საქართველოს რესპუბლიკამ გამოაცხადა დამოუკიდებლობის აღდგენა
მაისი
რედაქტირება- 13 მაისი : საქართველოს სასოფლო-სამეურნეო ინსტიტუტი გარდაიქმნა აგრარულ უნივერსიტეტად.
- 21 მაისი : ეთიოპიის პრეზიდენტი მენგისთუ ჰაილე მარიამი გადადგა და ქვეყნიდან გაიქცა.
- 21 მაისი : ინდოეთის პრემიერ-მინისტრი რაჯივ განდი თავდასხმის მსხვერპლი გახდა.
- 26 მაისი : საქართველოს პირველ საპრეზიდენტო არჩევნებში დიდი უპირატესობით იმარჯვებს ზვიად გამსახურდია.
ივნისი
რედაქტირება- 1 ივნისი : ოფიციალურად გაუქმებულ იქნა ვარშავის ხელშეკრულების ორგანიზაცია.
- 25 ივნისი : ხორვატიამ და სლოვენიამ დამოუკიდებლობა გამოაცხადეს იუგოსლავიისაგან.
აგვისტო
რედაქტირება- 5 აგვისტო : ლიეტუვაში შემოიღეს გარდამავალი საგადამხდელო კუპონები „ვაგნორკა“.
- 20 აგვისტო : ესტონეთმა დამოუკიდებლობა გამოაცხადა.
- 21 აგვისტო : ლატვიამ დამოუკიდებლობა გამოაცხადა.
- 24 აგვისტო : უკრაინამ დამოუკიდებლობა გამოაცხადა.
- 30 აგვისტო : აზერბაიჯანმა დამოუკიდებლობა გამოაცხადა.
- 31 აგვისტო : ყირგიზეთმა დამოუკიდებლობა გამოაცხადა.
სექტემბერი
რედაქტირება- 1 სექტემბერი : უზბეკეთმა დამოუკიდებლობა გამოაცხადა.
- 6 სექტემბერი : სსრ კავშირმა აღიარა ესტონეთის, ლავტიისა და ლიტვის დამოუკიდებლობა.
- 6 სექტემბერი : ქალაქ ლენინგრადს დაუბრუნეს ძველი სახელი – სანქტ-პეტერბურგი.
- 23 სექტემბერი : სომხეთმა დამოუკიდებლობა გამოაცხადა.
დეკემბერი
რედაქტირება- 21 დეკემბერი: ალმა‑ათაში ყოფილი საბჭოთა რესპუბლიკების (ლიტვის, ლატვიის, ესტონეთისა და საქართველოს გარდა) ლიდერებმა ხელი მოაწერეს დსთ-ს შექმნის შესახებ შეთანხმების ოქმს, რომლის მიხედვითაც სომხეთი, აზერბაიჯანი, მოლდოვა, ყაზახეთი, ყირგიზეთი, უზბეკეთი, თურქმენეთი და ტაჯიკეთი შეუერთდა დამოუკიდებელ სახელმწიფოთა თანამეგობრობას. იმავე დღეს, 11 ქვეყნის ლიდერმა ხელი მოაწერა ალმა-ათის დეკლარაციას, რომელმაც დაადასტურა დსთ-ს ძირითადი მიზნები და პრინციპები.
- 22 დეკემბერი : ზვიად გამსახურდიას მომხრეებსა და ოპოზიციას შორის დაიწყო სამოქალაქო ომი.
- 25 დეკემბერი : სსრ კავშირის პრეზიდენტი მიხალ გორბაჩოვი თანამდებობიდან გადადგა.
- 26 დეკემბერი : ოფიციალურად დაიშალა სსრ კავშირი.
იანვარი
რედაქტირება- 1 იანვარი : ხავიერ პერეს დე კუელიარის პენსიაზე გასვლის შემდეგ გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის გენერალური მდივანი გახდა ბუტროს ბუტროს-გალი.
- 1 იანვარი : სერბეთი და ხორვატია კონფლიქტის ზონაში გაეროს გეგმის თანახმად სამშვიდობო ძალების განლაგებას თანხმდებიან.
- 2 იანვარი : ზვიად გამსახურდიას ოპოზიციამ საქართველოს ხელისუფლება დამხობილად გამოაცხადა. იმავე დღეს შეიქმნა საქართველოს რესპუბლიკის სამხედრო საბჭო.
- 6 იანვარი : თბილისში მთავრობის სახლზე შეიარაღებულ დაჯგუფებათა ორკვირიანი შეტევების შემდეგ საქართველოს პირველი პრეზიდენტი ზვიად გამსახურდია სომხეთში გაიქცა. ხელისუფლება კი სამხედრო საბჭოს ხელში გადავიდა.
- 6 იანვარი : მთიანი ყარაბაღის თვითგამოცხადებულმა რესპუბლიკამ გამოსცა დეკლარაცია დამოუკიდებლობის გამოცხადების შესახებ. შემდგომში ეს ყოველივე გახდა ყარაბაღის ომის მიზეზი.
თებერვალი
რედაქტირება- 7 თებერვალი : ხელი მოაწერეს მაასტრიხტის ხელშეკრულებას, რითიც შეიქმნა ევროპის კავშირი
მარტი
რედაქტირება- 7 მარტი : საქართველოში ჩამოვიდა საბჭოთა კავშირის ყოფილი საგარეო საქმეთა მინისტრი ედუარდ შევარდნაძე.
- 10 მარტი : ედუარდ შევარდნაძემ შექმნა დროებითი მთავრობა და გაუქმდა საქართველოს რესპუბლიკის სამხედრო საბჭო.
ივნისი
რედაქტირება- 24 ივნისი : რუსეთის ფედერაცია და საქართველოს რესპუბლიკა სოჭში ხელს აწერენ „შეთანხმებას ქართულ-ოსური კონფლიქტის მოწესრიგების პრინციპების შესახებ“.
- 24 ივნისი : სამხედრო გადატრიალების გზით დამხობილი ზვიად გამსახურდიას მომხრეებმა აიღეს თბილისის სახელმწიფო ტელევიზიის ცენტრი, თუმცა დამარცხდნენ.
ივლისი
რედაქტირება- 25 ივლისი : ბარსელონაში გაიხსნა 25-ე ოლიმპიური თამაშები.
აგვისტო
რედაქტირება- 14 აგვისტო : დილის შვიდ საათზე საქართველოს თავდაცვის ძალების კოლონა თავდაცვის მინისტრ თენგიზ კიტოვანის ხელმძღვანელობით აფხაზეთში შევიდა. ასე დაიწყო ომი აფხაზეთში
ოქტომბერი
რედაქტირება- 11 ოქტომბერი: საქართველოში ჩატარდა საკანონმდებლო ორგანოს არჩევნები.
ნოემბერი
რედაქტირება- 3 ნოემბერი : აშშ-ის პრეზიდენტად არჩეულ იქნა ბილ კლინტონი.
- 1 იანვარი : ჩეხოსლოვაკია გაიყო ორ სახელმწიფოდ: ჩეხეთად და სლოვაკეთად.
- 20 იანვარი : ბილ კლინტონი გახდა აშშ-ის პრეზიდენტი.
- 26 იანვარი : ჩეხეთის პრეზიდენტად არჩეულ იქნა ვაცლავ ჰაველი.
- 24 მაისი : ერიტრეამ დამოუკიდებლობა გამოაცხადა ეთიოპიისაგან.
- 27 სექტემბერი : ქართველმა მებრძოლეებმა დაკარგეს სოხუმი. ამ დამარცხებით აფხაზეთის თვითგამოცხადებულმა რესპუბლიკამ ფაქტობრივი დამოუკიდებლობა მოიპოვა და განცალკევდა საქართველოსგან. ქართველთა უკანასკნელი დასაყრდენი პუნქტი აფხაზეთში დარჩა კოდორის ხეობა.
- 21 ივნისი : ქართულ-აფხაზური კონფლიქტის ზონაში დამოუკიდებელ სახელმწიფოთა თანამეგობრობის სამშვიდობო მანდატით განლაგდა რუსული სამხედრო კონტინგენტი.
- 20 ივლისი : ჩატარდა ბელორუსიის პრეზიდენტ ალექსანდრ ლუკაშენკოს ინაუგურაცია.
- 6 მაისი : ჩატარდა ლა-მანშის გვირაბის ინაუგურაცია.
- 26 ოქტომბერი : იორდანიამ და ისრაელმა სამშვიდობო ხელშეკრულებას მოაწერეს ხელი.
- 20 იანვარი : იასირ არაფატი აირჩიეს პალესტინის პირველ პრეზიდენტად.
- 3 ივლისი : რუსეთის ფედერაციის პრეზიდენტად მეორედ აირჩიეს ბორის ელცინი.
- 20 ივლისი : ატლანტაში გაიხსნა 26-ე ოლიმპიური თამაშები.
- 5 ნოემბერი : აშშ-ს პრეზიდენტად მეორე ვადით აირჩიეს ბილ კლინტონი.
- 2 მაისი : დიდ ბრიტანეთში ტონი ბლერი პრემიერ-მინისტრი გახდა.
- 12 მაისი : ხელი მოეწერა ხასავიურთის სამშვიდობო შეთანხმებას რუსეთსა და ჩეჩნეთს შორის.
- 17 მაისი : ლორან კაბილა გახდა კონგოს დემოკრატიული რესპუბლიკის პრეზიდენტი.
- 31 აგვისტო : პარიზში, ავტოავარიაში დაიღუპა უელსის პრინცესა დაიანა.
- 11 ნოემბერი : საქართველოში გაუქმდა სიკვდილით დასჯა.
- 2 მაისი : ბრიუსელში დაარსდა ევროპის ცენტრალური ბანკი.
- 7 აგვისტო : ტერორისტები აფეთქებენ აშშ-ის საელჩოებს ტანზანიასა და კენიაში. მოკლულ იქნა 224, ხოლო მძიმედ დაშავდა 4500 ადამიანი
- 1 იანვარი : შემოღებულ იქნა ევრო საბანკო ანგარიშსწორებისათვის.
- 10 იანვარი : ყაზახეთში მეორე ვადით აირჩიეს ქვეყნის პრეზიდენტად ნურსულთან ნაზარბაევი, რომელმაც ხმების 79,78 % მიიღო.
- 12 მარტი : უნგრეთი, პოლონეთი და ჩეხეთი NATO-ს წევრები გახდნენ.
- 24 მარტი-10 ივნისი : NATO-ს სამხედრო ოპერაცია იუგოსლავიის წინააღმდეგ, მისი ავიაციების მიერ სერბეთის ქალაქების დაბომბვა. ოპერაცია ხშირად განიხილება როგორც უკანონო სამხედრო აგრესია. შედეგად NATO-ს კონტროლს დაექვემდებარა კოსოვოს თვითგამოცხადებული რესპუბლიკა.
- 19 აპრილი : გერმანიის პარლამენტი დაბრუნდა ბერლინში.
- 27 აპრილი : საქართველო გახდა ევროპის საბჭოს 41-ე წევრი.
- 12 მაისი : ქართველი ალპინისტები ავიდნენ ევერესტზე.
- 17 მაისი : ე. შევარდნაძემ მიიღო საერთაშორისო ოლიმპიური კომიტეტის ოქროს მედალი.
- 4 ივნისი : მალაიზიის ადმინისტრაციული დედაქალაქი გახდა პუტრაჯაია.
- 26 აგვისტო : ჩეჩნეთის მეორე ომის დასაწყისი.
- 23 სექტემბერი : ჩინეთში აღმოაჩინეს ნაპოვნთაგან ყველაზე ძველი მუსიკალური საკრავი - 9000 წლის წინანდელი ფლეიტა.
- 20 დეკემბერი : პორტუგალიამ ჩინეთს დაუბრუნა მაკაო.
- 29 დეკემბერი : თურქმენეთში გაუქმდა სიკვდილით დასჯა.
- 31 დეკემბერი : რუსეთის ფედერაციის პრეზიდენტი ბორის ელცინი თანამდებობიდან გადადგა.
კულტურა
რედაქტირებამუსიკა
რედაქტირება
მთავარი სტატია: 1990-იანები მუსიკაში.პიროვნებები
რედაქტირებამსახიობები და სხვები
რედაქტირებააქ წარმოდგენილია 1990-იან წლებში პოპულარულ მსახიობთა და გასართობი ინდუსტრიის სხვა წარმომადგენელთა სახელები.
მუსიკოსები
რედაქტირებაჯგუფები
რედაქტირებარეკომენდებული ლიტერატურა
რედაქტირება- Ash, Timothy Garton. History of the Present: Essays, Sketches, and Dispatches from Europe in the 1990s (2009) excerpts
- Bender, Thomas. "'Venturesome and Cautious': American History in the 1990s." Journal of American History (1994): 992-1003. in JSTOR
- Bentley, Nick, ed. British Fiction of the 1990s (Routledge, 2007)
- Cornia, Giovanni Andrea, Ralph van der Hoeven, and Thandika Mkandawire. Africa's recovery in the 1990s: from stagnation and adjustment to human development (St. Martin's Press, 1992)
- Harrison, Thomas. Music of the 1990s (2011) excerpt
- O'Neill, William. A Bubble in Time: America During the Interwar Years, 1989-2001 (2009) Excerpt
- Parratt, Catriona M. "About Turns: Reflecting on Sport History in the 1990s." Sport History Review (1998) 29#1 pp: 4-17.
- Sierz, Aleks. Modern British Playwriting: The 1990s: Voices, Documents, New Interpretations (A&C Black, 2012)
- Stiglitz, Joseph E. The roaring nineties: A new history of the world's most prosperous decade (Norton, 2004), economic history
- Turner, Alwyn. A Classless Society: Britain in the 1990s Aurum Press (2013)
- van der Hoeven, Arno. "Remembering the popular music of the 1990s: dance music and the cultural meanings of decade-based nostalgia." International journal of heritage studies (2014) 20#3 pp: 316-330.
- Yoda, Tomiko, and Harry Harootunian, eds. Japan After Japan: Social and Cultural Life from the Recessionary 1990s to the Present (2006).