ვიკიპედია

ცივი ომი

ცივი ომი — აშშ-სა და მისი მოკავშირეების საბჭოთა კავშირთან და მის მოკავშირეებთან გლობალური გეოპოლიტიკური, ეკონომიკური და იდეოლოგიური დაპირისპირება, რომელიც დაიწყო მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ და XX საუკუნის 1940-იანი წლების შუახნიდან 1990-იანი წლების დასაწყისამდე გრძელდებოდა. ისტორიკოსები ვერ თანხმდებიან მის დაწყება-დასრულების თარიღებზე, მაგრამ ზოგადად მიჩნეულია, რომ პერიოდი გრძელდება 1947 წლის ტრუმენის დოქტრინიდან (1947 წლის 12 მარტი) 1991 წელს საბჭოთა კავშირის დაშლამდე (1991 წლის 26 დეკემბერი).[1]

ცივი ომი

  ნატო და   ვარშავის პაქტი


„სამი სამყარო“ აპრილი-აგვისტო 1975

  პირველი სამყარო: დასავლეთის ბლოკი აშშ და მოკავშირეები
  მეორე სამყარო: აღმოსავლეთის ბლოკი სსრკ, ჩინეთი და მათი მოკავშირეები
  მესამე სამყარო: მიუმხრობლობის მოძრაობა და ნეიტრალური ქვეყნები

ივი-მაიკის ბირთვული იარაღის ტესტირება, 1952
აშშ-ის პრეზიდენტის რონალდ რეიგანის (მარცხნივ) და სსრკ-ის პრეზიდენტის მიხეილ გორბაჩოვის შეხვედრა 1985 წელს.

ტერმინი ცივი ომი გამოიყენება იმის გამო, რომ არ ყოფილა ფართომასშტაბიანი ბრძოლა უშუალოდ ორ ზესახელმწიფოს შორის, მაგრამ თითოეული მათგანი მხარს უჭერდა ძირითად რეგიონულ კონფლიქტებს, რომლებიც ცნობილია როგორც მარიონეტული ომები. კონფლიქტი ეფუძნებოდა ამ ორი სუპერსახელმწიფოს მიერ გლობალური გავლენისთვის იდეოლოგიურ და გეოპოლიტიკურ ბრძოლას, 1945 წელს ნაცისტური გერმანიის წინააღმდეგ მათი დროებითი ალიანსისა და გამარჯვების შემდეგ.[2] გარდა ბირთვული არსენალის განვითარებისა და ჩვეულებრივი სამხედრო განლაგებისა, ბრძოლა პირველობისათვის გამოიხატა არაპირდაპირი საშუალებებით, როგორიცაა ფსიქოლოგიური ომი, პროპაგანდისტული კამპანიები, ჯაშუშობა, შორსმიმავალი ემბარგოები, მეტოქეობა სპორტულ ღონისძიებებზე და ტექნოლოგიურ შეჯიბრებებში, როგორიცაა კოსმოსური რბოლა.

დასავლეთის ბლოკს ხელმძღვანელობდა აშშ და მასთან დაკავშირებული იყო ზოგიერთი ავტორიტარული მმართველობის ქვეყანა, ხოლო აღმოსავლეთის ბლოკს ხელმძღვანელობდა საბჭოთა კავშირი და ასევე მასთანაც დაკავშირებული იყო ავტორიტარული მმართველობის ქვეყნები. აშშ-ს მთავრობა მხარს უჭერდა ანტიკომუნისტურ და მემარჯვენე მთავრობებს და აჯანყებებს მთელ მსოფლიოში, ხოლო საბჭოთა მთავრობა აფინანსებდა მემარცხენე პარტიებსა და რევოლუციებს მთელს მსოფლიოში. ვინაიდან თითქმის ყველა კოლონიალურმა სახელმწიფომ მიაღწია დამოუკიდებლობას 1945–1960 წლებში, ისინი იქცნენ ცივ ომში მესამე სამყაროს ბრძოლის ველად.

ცივი ომის პირველი ეტაპი დაიწყო 1945 წელს, მეორე მსოფლიო ომის დასრულებიდან მალევე. ამერიკის შეერთებულმა შტატებმა და მისმა მოკავშირეებმა 1949 წელს შექმნეს ნატოს სამხედრო ალიანსი საბჭოთა თავდასხმის შიშით და გლობალურ პოლიტიკას უწოდეს შეკავების პოლიტიკა. საბჭოთა კავშირმა 1955 წელს ნატოს საპასუხოდ ჩამოაყალიბა ვარშავის პაქტი. ამ ეტაპის ძირითადი კრიზისები იყო 1948–1949 წლების ბერლინის ბლოკადა, 1927–1949 წლების ჩინეთის სამოქალაქო ომი, 1950–1953 წლების კორეის ომი, 1956 წლის უნგრეთის რევოლუცია, 1956 წლის სუეცის კრიზისი, 1961 წლის ბერლინის კრიზისი და 1962 წლის კარიბის კრიზისი. აშშ და სსრკ ეჯიბრებოდნენ ლათინურ ამერიკაში, ახლო აღმოსავლეთში და აფრიკის, აზიისა და ოკეანიის ქვეყნებში გავლენისათვის.

კარიბის კრიზისის შემდეგ დაიწყო ახალი ეტაპი, რომლის დროსაც ჩინეთსა და საბჭოთა კავშირს შორის განხეთქილებამ გაართულა ურთიერთობები კომუნისტურ სფეროში, ხოლო საფრანგეთმა, დასავლეთის ბლოკის სახელმწიფომ, დაიწყო მეტი ავტონომიის მოთხოვნა. სსრკ შეიჭრა ჩეხოსლოვაკიაში 1968 წლის პრაღის გაზაფხულის ჩასახშობად, მაშინ როცა აშშ განიცდიდა შიდა არეულობას სამოქალაქო უფლებების მოძრაობისგან და ვიეტნამის ომის მოწინააღმდეგეებისაგან. 1960-1970-იან წლებში საფუძველი ჩაეყარა საერთაშორისო სამშვიდობო მოძრაობას. დაიწყო ბირთვული იარაღის ტესტირებისა და ბირთვული განიარაღების წინააღმდეგ მიმართული მოძრაობები, დიდი ომის საწინააღმდეგო საპროტესტო აქციებით. 1970-იანი წლებისთვის ორივე მხარემ დაიწყო მშვიდობისა და უსაფრთხოების უზრუნველყოფა, დაიწყო პერიოდი, რომლის დროსაც მიმდინარეობდა სტრატეგიული იარაღის შეზღუდვის შესახებ მოლაპარაკებები, აშშ-მა გახსნა ურთიერთობები ჩინეთის სახალხო რესპუბლიკასთან, და მიიჩნევდა მას როგორც სსრკ-ს სტრატეგიულ საპირწონეს. მთელი რიგი მარქსისტული მთავრობები ჩამოყალიბდა 1970-იანი წლების მეორე ნახევარში მესამე სამყაროს ქვეყნებში. ეს ქვეყნები იყო ანგოლა, მოზამბიკი, ეთიოპია, კამბოჯა, ავღანეთი და ნიკარაგუა.

სახელმწიფოთა შორის დაძაბულობის შენელების პერიოდი ძალიან დაზარალდა 1979 წელს ავღანეთში საბჭოთა კავშირის შეჭრით. 1980-იანი წლების დასაწყისი იყო დაძაბულობის კიდევ ერთი პერიოდი. ამერიკის შეერთებულმა შტატებმა გაზარდა დიპლომატიური, სამხედრო და ეკონომიკური ზეწოლა საბჭოთა კავშირზე, იმ დროს, როდესაც ის უკვე განიცდიდა ეკონომიკურ სტაგნაციას. 1980-იანი წლების შუა ხანებში საბჭოთა კავშირის ახალმა ლიდერმა მიხეილ გორბაჩოვმა წამოიწყო გლასნოსტისა და პერესტროიკის ლიბერალიზებული რეფორმები და 1989 წელს საბჭოთა კავშირის ჯარები გამოიყვანა ავღანეთიდან.

1989 წელს, პანევროპული პიკნიკის შემდეგ რკინის ფარდის დაცემამ და რევოლუციების მშვიდობიანმა ტალღამ (რუმინეთისა და ავღანეთის გარდა) დაამხო აღმოსავლეთ ბლოკის თითქმის ყველა კომუნისტური მთავრობა. თავად საბჭოთა კავშირის კომუნისტურმა პარტიამ დაკარგა კონტროლი საბჭოთა კავშირზე და აიკრძალა 1991 წლის აგვისტოში გადატრიალების წარუმატებელი მცდელობის შემდეგ. ამან თავის მხრივ გამოიწვია სსრკ-ის დაშლა 1991 წლის დეკემბერში, მისი შემადგენელი რესპუბლიკების დამოუკიდებლობის გამოცხადება და კომუნისტური მთავრობების დაშლა აფრიკისა და აზიის დიდ ნაწილზე. ამერიკის შეერთებული შტატები დარჩა მსოფლიოს ერთადერთ ზესახელმწიფოდ.

ტერმინის წარმოშობა

რედაქტირება

ტერმინი „ცივი ომი“ ეკუთვნის პროზაიკოსისა და პუბლიცისტის ჯორჯ ორუელის კალამს, რომელმაც ეს ფრაზა გამოიყენა ნარკვევში „თქვენ და ატომური ბომბი“, რომელიც გამოქვეყნდა 1945 წლის 19 ოქტომბერს ბრიტანულ გაზეთ „ტრიბუნში“.

1946 წლის 10 მარტის The Observer-ში ორუელი წერდა: „გასული წლის დეკემბერში მოსკოვის კონფერენციის შემდეგ, რუსეთმა დაიწყო „ცივი ომის“ წარმოება ბრიტანეთის იმპერიაზე“.

ტერმინის პირველი გამოყენება საბჭოთა კავშირსა და ამერიკის შეერთებულ შტატებს შორის ომისშემდგომი გეოპოლიტიკური დაპირისპირების აღსაწერად, 1947 წლის 16 აპრილს მოხდა დემოკრატი პრეზიდენტების გავლენიანი მრჩევლის ბერნარდ ბარუხის გამოსვლაში.[3] სიტყვაში, რომელიც დაწერა ჟურნალისტმა ჰერბერტ ბაიარ სვოუპმა, ნათქვამი იყო: „მოდით, არ მოვიტყუოთ: ჩვენ დღეს ცივი ომის შუაგულში ვართ“.[4]

მეორე მსოფლიო ომის დასასრული (1945-1947)

რედაქტირება

ომის დროინდელი კონფერენციები

რედაქტირება
 
იალტის კონფერენცია, დიდი სამეული: უინსტონ ჩერჩილი, ფრანკლინ დელანო რუზველტი და იოსებ სტალინი
 
მოკავშირეთა მიერ გერმანიის ოკუპაცია

მეორე მსოფლიო ომის დასრულების შემდეგ მოკავშირეები ვერ თანხმდებოდნენ თუ როგორი უნდა ყოფილიყო ევროპის რუკა. თითოეულ მხარეს ჰქონდა განსხვავებული იდეები ომის შემდგომი უსაფრთხოების დამყარებისა და შენარჩუნების შესახებ.[5]

ზოგი მეცნიერი ამტკიცებს, რომ დასავლურ მხარეს უნდოდა ისეთი უსაფრთხოების სისტემა, სადაც დემოკრატიული სახელმწიფოს მოდელი იქნებოდა მთავარი და მისცემდა საშუალებას მათი უთანხომების მშვიდობიანად გადაეწყვეტას საერთაშორისო ორგანიზაციების ჩარევით. სხვები აღნიშნავენ, რომ ატლანტიკური ძალები იყოფიან ომისშემდგომი ახალი სამყაროს ხედვაში. რუზველტის მიზანი იყო სამხედრო გამარჯვება როგორც ევროპაში, ასევე — აზიაში, ამერიკის გლობალური გავლენის მიღწევა და საერთაშორისო მშვიდობის ორგანიზაციის შექმნა. ჩერჩილის მიზნები კი ნაკლებად გლობალური იყო და ძირითადად მოიცავდა კონტროლის შენარჩუნებას ხმელთაშუა ზღვაში, ბრიტანეთის იმპერიის გადარჩენას და ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნების დამოუკიდებლობას, როგორც დამცავ შუალედად საბჭოთა კავშირსა და ბრიტანეთს შორის.[6] საბჭოთა კავშირს კი მოსაზღვრე ქვეყნების შიდა საქმეებში დომინაცია სურდა.[7]

ამერიკის მოსაზრებით, სტალინი იყო პოტენციური დამხმარე მათი გეგმების მისაღწევად, ხოლო ბრიტანეთის აზრით სტალინი წარმოადგენდა ყველაზე დიდ წინააღმდეგობას მათი მიზნების შესასრულებლად. ამის შედეგად, რუზველტს და ჩერჩილს სხვადასხვანაირი შეხედულებები ჰქონდათ საბჭოთა კავშირთან დაკავშირებით. 1944 წლის ოქტომბერში, ჩერჩილმა შესთავაზა სტალინს ევროპის პროცენტულად გაყოფა. სტალინს შეხვედებოდა რუმინეთი, უნგრეთი, ბულგარეთი, ხოლო ჩერჩილი შეინარჩუნებდა საბერძნეთს. სტალინი დათანხმდა ამ შემოთავაზებაზე. 1945 წლის თებერვალში, იალტის კონფერენციაზე, რუზველტმა ცალკე მოაწერა ხელი სტალინთან ხელშეკრულებას.[6]

1945 წლის აპრილში, რუზველტი გარდაიცვალა და ახალი პრეზიდენტი გახდა ჰარი ტრუმენი. ტრუმენის დამოკიდებულა სტალინის მიმართ განსხვავდებოდა, იგი არ ენდობოდა მას.[8]

1945 წლის გამარჯვების შემდეგ, საბჭოთა კავშირმა მოახდინა ცენტრალური და აღმოსავლეთის ევროპის ოკუპირება, ხოლო ამერიკამ და დასავლურმა ბლოკმა ძალები შეინარჩუნეს დასავლეთ ევროპის ქვეყნებში. გერმანიისა და ავსტრიის მიწები, საფრანგეთმა, დიდმა ბრიტანეთმა, აშშ-მ და საბჭოთა კავშირმა გადაინაწილეს საოკუპაციო ზონებად. ამავე წელს, სან-ფრანცისკოს კონფერენციაზე საფუძველი ჩაეყარა გაეროს, რომლის მთავარი მიზანი იყო საერთაშორისო მშვიდობის შენარჩუნება. თუმცა, უსაფრთხოების საბჭოს შესაძლებლობები მალევე ეჭვქვეშ აღმოჩნდა, როდესაც რამდენიმე ქვეყანას ვეტოს დადების საშუალება მიეცა.[9]

პოტსდამის კონფერენცია და იაპონიის დანებება

რედაქტირება
  მთავარი სტატია: პოტსდამის კონფერენცია.

პოტსდამის კონფერენცია დაიწყო ივლისში, გერმანიის დამარცხების შემდეგ. ამ კონფერენციაზე, გერმანიის და ზოგადად ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნების მომავალზე აზრები გაიყო. ამ კონფერენციაზე უკვე შეიმჩნეოდა მხარეებს შორის დაპირისპირების საწყისები.[10]

აშშ-მა დიდი ბრიტანეთი ჩართო თავის ატომური იარაღის პროექტში, რაც საბჭოთა კავშირისგან საიდუმლოდ უნდა დარჩენილიყო. თუმცა სტალინმა მალევე გაიგო ეს ინფორმაცია. პოტსდამის კონფერენციიდან ერთი კვირის შემდეგ, აშშ-მ დაბომბა ჰიროსიმა და ნაგასაკი, რამაც სტალინის აზრით ბალანსი დაარღვია. ამერიკის შეერთებული შტატები და ბრიტანეთი იყენებდნენ სამხედრო ძალებს საბერძნეთში და კორეაში რომ გაენადგურებინათ ადგილობრივი სახელმწიფოები და ასევე ყველანაირი ძალა რომელსაც კომუნისტური ელფერი ჰქონდა.[11]

აღმოსავლეთის ბლოკის დასაწყისი

რედაქტირება
  მთავარი სტატია: სოციალისტური ბანაკი.

მეორე მსოფლიო ომის დასაწყისში, საბჭოთა კავშირი საფუძველს უყრიდა აღმოსავლეთის ბლოკს. რაც გულისხმოდა რამდენიმე ტერიტორიაზე შეჭრას და მათი როგორც საბჭოთა სოციალისტურ რესპუბლიკად გამოცხადებას. ეს ტერიტორიები მოიცავდა, პოლონეთს, ლატვიას, ლიტვას, ესტონეთს და რუმინეთს. ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ტერიტორიები რომლებიც საბჭოთა კავშირის არმიამ გაათავისუფლა გერმანიისგან ასევე დაემატა აღმოსავლეთის ბლოკს. საბჭოთა კავშირმა ეს ტერიტორიები გაადაქცია ოკუპირებულ სატელიტურ ქვეყნებად.[12][13]

საბჭოთა კავშირის მსგავსი რეჟიმები, რაც წარმოიშვა ამ ქვეყნებში, ატარებდა ისეთ ხასიათს როგორიც იყო თვითონ საბჭოთა კავშირში. თუმცა, სტალინს ჰქონდა განსაკუთრებული მეთოდები საიდუმლო პოლიციის სახით რაც ყველა სახის ოპოზიციას, რეალურს თუ პოტენციურს, კლავდა.[14]

სტალინის კონტროლის გაძლიერების ნაწილი იყო ასევე შინაგან საქმეთა სახალხო კომისარიატი, რომლის სათავეშიც იდგა ლავრენტი ბერია. მისი დანიშნულება იყო საბჭოთა კავშირის სტილის საიდუმლო პოლიიცის სისტემების დანერგვა, რომლებიც გაანადგურებდნენ ანტი-კომუნისტურ სენტიმენტებს. როდესაც რაიმე სახის დაპირისპირება წარმოიქმნებოდა სტალინის სტრატეგია მოიცავდა მათგან ძალის ჩამორთმევას, გასამართლებას, დაპატიმრებას და რამდენიმე შემთხვევაში მოკვლასაც.

ევროპის მსგავსი ძალების გადანაწილება, წინააღმდეგობის გარეშე არ დარჩა. უინსტონ ჩერჩილს აწუხებდა საბჭოთა კავშირის დიდი დომინაცია ევროპაში. შესაბამისად, მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ, ამერიკის წარმომადგენლები დაეხმარნენ დასავლური ევროპის ლიდერებს რომ თავიანთი საიდუმლო უსაფრთხოების სისტემა ჩამოეყალიბებინათ, რომელსაც ეწოდა „ოპერაცია გლადიო“.

შეკავება და ტრუმენის დოქტრინა (1947-1953)

რედაქტირება

რკინის ფარდა

რედაქტირება
  მთავარი სტატია: რკინის ფარდა.
 
„რკინის ფარდის“ ნაშთები ჩეხეთში

1946 წლის, გვიან თებერვალს, ჯორჯ კენანის „გრძელი ტელეგრამი“, მოსკოვიდან ვაშინგტონამდე, ერთ-ერთი ასპექტი გახდა ამერიკის მთავრობის გაზრდილ მკაცრ მიდგომაზე საბჭოთა კავშირის მიმართ.[15] სწორედ ასეთი გაზრდილი სიმკაცრე იქნება ამერიკის სტრატეგიის საფუძველი მომდევნო რამდენიმე წლებში. მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ ირანი დაპყრობილი იყო ჩრდილოეთით წითელი არმიის მიერ, ხოლო ბრიტანეთს სამხრეთი ნაწილი ეკავა. მალევე, უინსტონ ჩერჩილმა განახორციელა საკმაოდ ცნობილი სიტყვით გამოსვლა „რკინის ფარდა“. ამ გამოსვლის მთავარი მიზანი იყო ანგლო-ამერიკული ალიანსი საბჭოთა კავშირის წინააღმდეგ, რომელსაც ადანაშაულებდნენ ევროპის გამყოფ, რკინის ფარდის ჩამოყალიბებაში.[16] ამ გამოსვლიდან ერთი კვირის შემდეგ, სტალინმა უპასუხა ჩერჩილს და იგი შეადარა ჰიტლერსაც რომელსაც სურდა რომ ინგლისურად მოსაუბრე ქვეყნებში უპირატესობა მოეპოვებინა, სამყაროს დომინაციის მიზნით. შესაბამისად, სტალინმა ჩერჩილის განცხადება აღიქვა როგორც საბჭოთა კავშირზე ომის გამოცხადება.[17]

მარშალის გეგმა და ჩეხოსლოვაკიის სახელმწიფო გადატრიალება

რედაქტირება

1947 წლის დასაწყისში საფრანგეთმა, დიდმა ბრიტანეთმა და აშშ-მ წარუმატებლად სცადეს შეთანხმების დადება საბჭოთა კავშირთან. შეთანხმება მოიცავდა გერმანიის ეკონომიკური მდგომარეობის გაუმჯობესებას. 1947 წლის ივნისში, ტრუმენის დოქტრინის თანახმად, ამერიკის შეერთებულმა შტატებმა განახორციელა მარშალის გეგმა. მარშალის გეგმა გულისხმობდა ეკონომიკურ დახმარებას ყველა ევროპული სახელმწიფოსთვის რომელსაც მოუნდებოდა გაწევრიანება ამავე გეგმის პროცესებში, საბჭოთა კავშირის ჩათვლით.[18]

ამ გეგმის თანახმად, აშშ მონაწილე ქვეყნებს მისცემდა 13 მილიარდ დოლარს, რომ თავიდან აეშენებინათ ევროპის ეკონომიკა. მოგვიანებით, ამ პროგრამამ გამოიწვია ევროპის ეკონომიკური კოოპერაციის ორგანიზაციის დაარსება (ინგლ. Organisation for European Economic Co-operation). გეგმის მიზანი იყო თავიდან დაარსებულიყო ევროპის დემოკრატიული და ეკონომიკური სისტემები, რომლებიც დაუპირისპირდებოდა ევროპის ძალთა ბალანსის დარღვევას და ამავდროულად კომუნიზმს.

სტალინს სჯეროდა რომ დასავლეთთან ეკონომიკური ინტეგრაცია აღმოსავლეთის ბლოკს საშუალებას მისცემდა საბჭოთა კონტროლისგან გათავისუფლებას. შესაბამისად, სტალინმა ხელი შეუშალა ამ ტერიტორიებს მარშალის გეგმაში მონაწილეობას. მარშალის გეგმის საბჭოთა კავშირისეულ ალტერნატიული ვერსიას დაერქვა „მოლოტოვის გეგმა“. მთავარი მიზანი ამ გეგმის იყო საბჭოთა სუბსიდიების გაზრდა და ვაჭრობის ხაზების დამყარება ცენტრალურ და აღმოსავლურ ევროპასთან.

1948 წლის დასაწყისში, საბჭოთა კავშირმა ჩეხოსლოვაკიაში სახელმწიფო გადატრიალება განახორციელა. ზუსტად ეს მოვლენა იყო ის, რამაც შეაშინა დასავლური ქვეყნები, რომ დიდ ომს ეყრებოდა საფუძველი. მარშალის გეგმის ფარგლებში, მილიარდობით დახმარება შევიდა დასავლურ ევროპაში, საბერძნეთში და ასევე თურქეთში. ამერიკის დახმარებით საბერძნეთმა მოიგო სამოქალაქო ომი, სადაც კომუნისტურ-სოციალისტური ალიანსი დაამარცხეს.[19]

ჯაშუშობა

რედაქტირება

ყველა დიდი ძალაუფლების მქონე ქვეყანა ჩართული იყო ჯაშუშურ ოპერაციებში, იყენებდნენ სხვადასხვა სახის ჯაშუშებს, ორმაგ აგენტებს და ახალ ტექნოლოგიებს. სამი ყველაზე ცნობილი ორგანიზაცია იყო ამერიკული ცენტრალური სადაზვერვო სააგენტო და საბჭოთა კავშირის სახელმწიფო უშიშროების კომიტეტი და ბრიტანული საიდუმლო დაზვერვის სამსახური. ცენტრალური სადაზვერვო სააგენტო ჩუმად აფინანსებდა და აპიარებდა ანტი-კომუნისტურ კულტურულ აქტივობებს და ორგანიზაციებს. ის ასევე ჩართული იყო ევროპის პოლიტიკურ პროცესებში, განსაკუთრებით იტალიაში.[20]

კომინფორმი და სტალინ-ტიტოს უთანხმოება

რედაქტირება

1947 წლის სექტემბერში, საბჭოთა კავშირმა დააარსა კომინფორმი. კომინფორმის მიზანი იყო საერთაშორისო კომუნისტურ არენაზე გამაერთიანებლობის გაძლიერება და პოლიტიკური კონტროლის გარდა საბჭოთა ტერიტორიებზე, კომუნისტური პარტიების კოორდინაციის მეშვეობით. თუმა, კომინფორმის წარმატება არ გაგრძელდა დიდხანს, რადგან ტიტოს და სტალინის უთანხმოებამ დაატოვებინა იუგოსლავიის კომუნისტურ ქვეყნებს კომინფორმი.[21]

ბერლინის ბლოკადა და საჰაერო ოპერაციები

რედაქტირება

1947 წლის 1 იანვარს ამერიკის შეერთებულმა შტატებმა და დიდმა ბრიტანეთმა გააერთიანეს დასავლური გერმანიის ოკუპირებული ზონები და უწოდეს „ბიზონია“ (1949 წელს ეწოდა „ტრიზონია“, რადგან დაემატა ფრანგული საოკუპაციო ზონაც). გერმანიის ეკონომიკური განვითარების ფარგლებში, დასავლური ევროპის რამდენიმე წარმომადგენელმა გადაწყვიტა, რომ დასავლური გერმანიის ნაწილები გაერთიანებინათ ფედერალურ სახელმწიფო სისტემაში. ასევე, მარშალის გეგმის თანახმად, მათ დაიწყეს გერმანიის ეკონომიკის თავიდან ინდუსტრიალიზაცია და აშენება.[22]

იმის შემდეგ რაც სტალინმა განახორციელა ბერლინის ბლოკადა (24 მაისი, 1948 – 12 მაისი, 1949), რომელიც იყო ერთ-ერთი ყველაზე დიდი კრიზისი ცივი ომის დროს, საჭმელი და საყოფაცხოვრებო ნივთები დასავლეთ გერმანიაში აღარ მიეწოდებოდა ხალხს. ამის შედეგად, აშშ-მა, დიდმა ბრიტანეთმა, საფრანგეთმა, კანადამ, ავსტრალიამ, ახალმა ზელანდიამ და სხვა ქვეყნებმა დაგეგმეს საჰაერო ოპერაციები რაც დასავლეთ ბერლინს ამარეგებდა საჭმლით და სხვა საჭირო ნივთებით.[23]

1952 წელს, სტალინი განმეორებით სთავაზობდა გეგმას, რომ გაეერთიანებინათ დასავლეთ და აღმოსავლეთ გერმანია, რის შედეგადაც გერმანიაში იქნებოდა ერთი სახელმწიფო მმართველობა. არჩევნების მეთვალყურე კი იქნებოდა გაეროს წარმომადგენლები. ახალი გერმანია არ უნდა შეერთებოდა დასავლეთის სამხედრო ალიანსს. ეს შეთანხმება დასავლეთ ევროპის წარმომადგენლებმა არ მიიღეს.[24]

ნატოს შექმნა და რადიო თავისუფალი ევროპა

რედაქტირება

1949 წლის აპრილში დიდმა ბრიტანეთმა, საფრანგეთმა, აშშ-მ, კანადამ და რვა დასავლური ევროპის ქვეყანამ მოაწერეს ხელი „ნატოს“ შექმნის ხელშეკრულებას. მას შემდეგ, რაც საბჭოთა კავშირმა ბევრჯერ განაცხადა უარი, რომ მონაწილეობა მიეღო გერმანიის ეკონომიკის თავიდან აშენების პროცესებში, აშშ, დიდი ბრიტანეთი და საფრანგეთი 1949 წლის აპრილში სათავეში ჩაუდგნენ დასავლური გერმანიის ჩამოყალიბებას სამი დასავლური ოკუპაციის ზონების ტერიტორიაზე.[25]

აღმოსავლეთის ბლოკის მედია, მთლიანად დამოკიდებული იყო კომუნისტურ პარტიაზე. რადიო და ტელევიზია სახელმწიფოს საკუთრებაში შედიოდა, ხოლო ბეჭდვითი მედია ძირითადად პოლიტიკურ ორგანიზაციებს ეკუთვნოდა, რომლებიც ასევე ძირითადად კომუნისტური პარტიები იყვნენ. საბჭოთა კავშირის რადიო ძირითადად საუბრობდა მარქსისტულ რეტორიკაზე, კაპიტალიზმის წინააღმდეგ და ხაზს უსვამდა ისეთ თემებს როგორიცაა იმპერიალიზმი, შრომითი ექსპლუატაცია და ა. შ.[26]

1949 წელს, „BBC“-ს და „ამერიკული ხმის“ დახმარებით საფუძველი ჩაეყარა რადიო თავისუფლებას, რომლის მიზანი იყო აღმოსავლეთ ბლოკშიკომუნისტური მმართველობის მშვიდობიანი დასრულება. რადიო თავისუფლება ამ მიზნის მისაღწევად ცდილობდა, რომ ინფორმაციის ალტერნატიული სახეობა წარმოედგინა, რომელიც არ იყო სახელმწიფოს დაქვემდებარების ქვეშ. ამერიკელ პოლიტიკოსებს მიაჩნდათ, რომ ცივი ომი იყო ომი იდეების.[27]

ჩინეთის სამოქალაქო ომი

რედაქტირება

1949 წელს, მაო ძედუნის პარტიამ „ჩინეთის სახალხო-განმათავისუფლებელი არმია“ დაამარცხა ჩან კაიშის ნაციონალისტური სახელმწიფო მმართველობა ჩინეთში, რომელსაც მხარს უჭერდა აშშ. საბჭოთა კავშირმა უცბად დაამყარა ალიანსი ჩინეთის ახალ სახელმწიფო მმართველობასთან. ნორვეგიელი ისტორიკოსის, ოდ არნე ვესტადის, აზრით კომუნისტურმა პარტიამ ჩინეთში გაიმარჯვა იმიტომ, რომ ნაკლებად მეტი სამხედრო შეცდომა დაუშვეს ვიდრე ჩან კაიშმა. ასევე, ჩან კაიშის სურვილმა რომ დაემყარებინა ერთი ცენტრალიზებული სახელმწიფო ბევრი სხვადასხვა ჯგუფის ინტერესები ვერ მოიცვა ჩინეთში. ამავდროულად, კომინისტური პარტია ჩინეთში ზუსტად იმას ეუბნებოდა სხვადასხვა ხალხს რისი გაგონებაც მათ უნდოდათ.

ჩინეთის კომუნისტური რევოლუციის და ამერიკული ატომური მონოპოლიის დამთავრების შემდეგ, ტრუმენის ადმინისტრაციამ სასწრაფოდ მიიღო ახალი გადაწყვეტილებები და განაგრძო შეკავების პოლიტიკა. ამერიკის შეერთებულმა შტატებმა დაიწყო გავლენის გავრცელება აზიაში, აფრიკაში და ლათინურ ამერიკაში, რომ აღმოეფხროთ რევოლუციონერული, კომუნისტური მოძრაობები, რომლებსაც ძირითადად საბჭოთა კავშირი აფინანსებდა.[28]

კორეის ომი

რედაქტირება
  მთავარი სტატია: კორეის ომი.

ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი მაგალითი აშშ-ის შეკავების პოლიტიკისა არის, ამერიკის ჩართულობა კორეის ომში. 1950 წლის ივნისში, კიმ ირ სენის ჩრდილოეთ კორეის არმიამ დაიპყრო სამხრეთი კორეა.[29] ომის შედეგად კორეა გაიყო ორ ნაწილად 38-ე პარალელზე.[30]

კრიზისი და ესკალაცია (1953-1962)

რედაქტირება

ცივი ომის ეს პერიოდი მოიცავს მოვლენებს იოსებ სტალინის გარდაცვალებიდან (1953 წ.) კარიბის კრიზისამდე (1962 წ.). სტალინის გარდაცვალების შემდეგ, ახალმა ლიდერებმა სცადეს „დე-სტალინიზაციის“ პროცესის დაწყება, რამაც გამოიწვია უთანხმოება აღმოსავლეთის ბლოკში და ვარშავის პაქტის წევრებში.[31] გარდა ამისა, ამ პერიოდში ასევე იყო ისეთი წლები, რომლებიც მშვიდობიანობითაც გამოირჩეოდა. თუმცა, ეს მშვიდობის პერიოდიც ნაწილი იყო იმისა თუ როგორ აგრძელებდა ეს ორი მხარე თავისი შესაძლებლობების გაძლიერებას, რამაც ასევე კოსმოსური შეჯიბრებაც მოიცვა. ასევე, აფრიკის ქვეყნების ჩართულობამ ცივი ომის ამ ეტაპზე, მაგალითად კონგოს დემოკრატიული რესპუბლიკის ალიანსი საბჭოთა კავშირთან, უფრო დიდ უთანხმოებას და შიშს იწვევდა დასავლეთში.[32]

დაპირისპირებიდან დაძაბულობამდე (1962-1979)

რედაქტირება

ამერიკის შეერთებული შტატები აგრძელებდა საბჭოთა კავშირთან ჩართულობას, მიუხედავად იმისა რომ ამ პერიოდში ამერიკის პრეზიდენტი ჯონ კენედი მოკლეს, დაიწყო სამოქალაქო უფლებების დაცვის მოძრაობა და ვიეტნამის ომის საწინააღმდეგო პროცესები.

1968 წელს, აღმოსავლეთის ბლოკის წევრმა, ჩეხოსლოვაკიამ სცადა რეფორმების გატარება, რომელიც „პრაღის გაზაფხულის“ სახელითაა ცნობილი, თუმცა ამაში ხელის შემშლელი აღმოჩნდა საბჭოთა კავშირი და ვარშავის პაქტის წევრები, რომლებმაც თავიდან დაამყარეს საბჭოთა მოდელი ჩეხოსლოვაკიაში.[33] 1973 წელს, აშშ-მა უკვე დატოვა ვიეტნამი. სანამ კომუნისტები ძალაუფლებას იღებდნენ სამხრეთ-აღმოსავლეთ აზიის ქვეყნებში, ისინი გაიყვნენ ჩინეთ-საბჭოთა დაპირისპირების შედეგად. ჩინეთი კი ამ დროს უფრო და უფრო უახლოვდებოდა დასავლურ ბლოკს, მას შემდეგ რაც ამერიკის პრეზიდენტი რიჩარდ ნიქსონი ესტუმრა ჩინეთს.[34]

1960-იანებში და 1970-იანებში, მესამე მსოფლიოს ქვეყნები დაიყო იმისდამიხედვით თუ რომელ სახელმწიფოს უჭერდა მხარს საბჭოთა კავშირი (ლიბია, ერაყი, სირია, ეგვიპტე, სამხრეთი იემენი) და რომელს ამერიკის შეერთებული შტატები და ნატო (საუდის არაბეთი). ასევე იზრდებოდა ქვეყნების რაოდენობა რომლებიც არცერთთან არ იყო ალიანსში.

ახალი ცივი ომი (1979-1985)

რედაქტირება

1979-1985 წლები მიჩნეულია როგორც ცივი ომის გვიანი ფაზა. ამ წლებში განვითარებული მოვლენები მოიცავს საბჭოთა კავშირის წინააღმდეგ მკაფიო დაპირისპირებას დასავლეთის მხრიდან. ერთ-ერთი საწყისი ეტაპი გაზრდილი დაპირისპირებისა იყო საბჭოთა კავშირის შეჭრა ავღანეთში 1979 წლის დეკემბერში.[35] მას შემდეგ რაც მარგარეტ ტეტჩერი გახდა პრემიერ-მინისტრი 1979 წელს და ამერიკის პრეზიდენტი რონალდ რეიგანი 1980 წელს, დასავლურმა საგარეო პოლიტიკამ საბჭოთა კავშირის მიმართ უარყო საერთაშორისო დაძაბულობის განტვირთვა. ასევე, მიზანი გახდა საბჭოთა გავლენის მოშლა, საბჭოთა კავშირის წევრ ქვეყნებში. ამ პერიოდში ასევე, ატომური ომის საშიშროება კვლავ გაიზარდა.[36]

საბჭოთა კავშირი ავღანეთში შეიჭრა საურის რევოლუციის შემდეგ.[37] ამის საპასუხოდ ამერიკის პრეზიდენტმა ჯიმი კარტერმა მოსკოვის 1980 წლის ზაფხულის ოლიმპიადას გამოუცხადა ბოიკოტი. ამის საპასუხოდ 1984 წელს, საბჭოთა კავშირმა გამოუცხადა ლოს-ანჯელესში ჩატარებულ 1984 წლის საზაფხულო ოლიმპიადას ბოიკოტი. დაძაბულობა გაიზარდა როდესაც ამერიკამ გამოაცხადა რომ პერშინ II-ის რაკეტებს განალაგებდა დასავლეთ გერმანიაში. ასევე, 1983 წელს რეგანმა გამოაცხადა საბჭოთა კავშირი როგორც „ბოროტების იმპერია“.[38]

ცივი ომის ეს პერიოდი მოიცავდა ამერიკის პრეზიდენტის რონალ რეიგანის (1981-1985) პრეზიდენტობის პირველ ნაწილს, საბჭოთა კავშირის ლიდერის ლეონიდ ბრეჟნევის სიკვდილს და მოკლევადიან, შუა პერიოდს, როდესაც საბჭოთა კავშირის სათავეში იყო იური ანდროპოვი (1982-1984) და კონსტანტინ ჩერნენკო (1984-1985). ცივი ომის ეს პერიოდი დასრულდა 1985 წელს, მიხეილ გორბაჩოვის არჩევით, რომელსაც სხვა რეფორმები ჰქონდა მიზნად, მაგალითად დაძაბულობის შემსუბუქება დასავლეთ და აღმოსავლეთ ბლოკებს შორის და სხვა დიდი ცვლილებების შემოტანა საბჭოთა მმართველობაში.[39]

ბოლო წლები (1985-1991)

რედაქტირება

ცივი ომის ეს პერიოდი იწყება საბჭოთა კავშირში მიხეილ გორბაჩოვის გენერალურ მდივნად არჩევის შემდეგ, რომელიც ცივი ომის სხვა ყველა საბჭოთა ლიდერისგან განსხვავდებოდა. იგი იყო პირველი რომელმაც გამოთქვა ლიბერალიზაციის იდეები. აქამდე საბჭოთა კავშირი მკაცრად უაყოფდა ყველანაირ ლიბერალურ რეფორმას და აწარმოებდა გეგმიურ ეკონომიკას. ამ პერიოდში, მიუხედავად იმისა რომ საბჭოთა კავშირი განიცდიდა ეკონომიკურ სირთულეებს, ის ჩართული იყო ამერიკასთან ომში. თუმცა, საბჭოთა კავშირს გაუჭირდა ლიბერალური რეფორმების სათანადოდ მიღება, რადგან კაპიტალისტური ცვლილებების გატარება საკმაოდ რთული აღმოჩნდა ეკონომიკისთვის, მით უმეტეს მაშინ, როდესაც ეს ცვლილებები ცუდად იყო დაგეგმილი და გაფორმებული. [40]

ცივი ომი დასრულდა მაშინ, როდესაც საბჭოთა ოკუპაციის ბოლო ომი დამთავრდა ავღანეთში, ბერლინის კედელი დაეცა გერმანიაში და რევოლუციების ტალღამ გადაუარა როგორც საბჭოთა კავშირს, ასევე აღმოსავლეთ ევროპას 1989 წელს.

ცივი ომის შედეგები

რედაქტირება

საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ, რუსეთმა საგრძნობლად შეამცირა სამხედრო ძალაზე დანახარჯი, ეკონომის გადაკეთებამაც ძალიან ბევრი ადამიანი დატოვა სამსახურის გარეშე. კაპიტალისტურმა რეფორმებმა ფეხი მოიკიდა 1990-იანი წლების დასაწყისში. ამ წლების განმავლობაში, რაც ცივი ომი ოფიციალურად დასრულდა, მხოლოდ ხუთი ან ექვსი პოსტ-სოციალისტური ქვეყანა დაადგა კაპიტალისტური გამდიდრების გზას.[41]

კომუნისტური პარტიები ბალტიის ქვეყნების გარდა არ ჩანმოშორებულან მმართველობას და მათი წევრები არ გასამართლებულან. ბევრ ქვეყანაში კომუნისტურმა პარტიებმა შეიცვალეს სახელი და განაგრძეს ფუნქციონირება. სტეფენ ჰოლმსი ამბობს რომ „დეკომუნიზაცია“, პატარა აქტიური პერიოდის შემდეგ, მალევე გახდა უნივერსალური მარცხი. ამის მიზეზად კი ასახელებს:[42]

  • 45-70 წლიანი კომუნისტური მმართველობის შემდეგ, თითქმის ყველა ოჯახს ჰყავს წევრი რომელიც ასოცირებულია სახელმწიფოსთან. პირველი რეაქციის შემდეგ, რაც იყო რომ გავანადგუროთ წითლები, მალევე გაიაზაა ხალხმა რომ მასიური დასჯა არ არის სწორი ხოლო რამდენიმე ადამიანის პოვნა და დასჯა კი არ ქმნის სამართალს.
  • პოსტკომუნიზმის ამჟამინდელი ეკონომიკური პრობლემების გადაუდებლობა კომუნისტური წარსულის დანაშაულებებს „ძველ ამბებად“ აქცევს მრავალი მოქალაქისათვის.
  • დეკომუნიზაცია მიჩნეულია ელიტების ძალაუფლების თამაშად.
  • სოციალური ელიტის განდევნის სირთულე მოითხოვს რომ ტოტალიტარულმა სახელმწიფომ შეამციროს „ხალხის მტრების“ დასჯის სურვილი სწრაფად და ეფექტურად.
  • საკმაოდ ცოტა ადამიანს აქვს სუფთა წარსული, იმისთვის რომ დაიკავოს საჭირო პოზიციები.

ცივი ომის შემდგომი სამყარო უნიპოლარული გახდა, რომელშიც აშშ იყო ერთადერთი ძლიერი სახელმწიფო. ცივმა ომმა განსაზღვრა ამერიკის პოლიტიკური როლი.

რესურსები ინტერნეტში

რედაქტირება

სქოლიო

რედაქტირება
  1. ↑ Robert Service, The End of the Cold War: 1985–1991 (Macmillan, 2015)
  2. ↑ Sempa, Francis (12 July 2017). Geopolitics: From the Cold War to the 21st Century. Routledge. ISBN 978-1-351-51768-3. 
  3. ↑ Gaddis, John Lewis (2005). The Cold War: A New History. Penguin Press. P. 54 ISBN 978-1-59420-062-5.
  4. ↑ Bernard Baruch coins the term "Cold War" (13 November 2009). ციტირების თარიღი: 23 October 2019
  5. ↑ Gaddis, John Lewis (2005). The Cold War: A New History. Penguin Press. ISBN 978-1-59420-062-5. 
  6. ↑ 6.0 6.1 Plokhy, S. M. (4 February 2010). Yalta: The Price of Peace. Penguin Publishing Group. ISBN 978-1-101-18992-4. 
  7. ↑ Gaddis, John Lewis (1990). Russia, the Soviet Union and the United States. An Interpretative History. McGraw-Hill. ISBN 978-0-07-557258-9. 
  8. ↑ Zubok, Vladislav; Pleshakov, Constantine (1996) Inside the Kremlin's Cold War: From Stalin to Khrushchev. Harvard University Press. ISBN 978-0-674-45531-3. 
  9. ↑ Glennon, Michael J. (May–June 2003). „Why the Security Council Failed“. Foreign Affairs. 82 (3): 16–35. doi:10.2307/20033576. ISSN 0015-7120. JSTOR 20033576. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 28 July 2020. ციტირების თარიღი: 26 April 2020.
  10. ↑ Byrd, Peter (2003). „Cold War (entire chapter)“. In McLean, Iain; McMillan, Alistair (eds.). The concise Oxford dictionary of politics. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-280276-7. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 29 July 2020. ციტირების თარიღი: 16 June 2008.
  11. ↑ Gaddis, John Lewis (2005). The Cold War: A New History. Penguin Press. ISBN 978-1-59420-062-5. 
  12. ↑ Wettig, Gerhard (2008). Stalin and the Cold War in Europe. Rowman & Littlefield. ISBN 978-0-7425-5542-6. 
  13. ↑ Senn, Alfred Erich (2007). Lithuania 1940: Revolution from Above. Rodopi. ISBN 978-90-420-2225-6. 
  14. ↑ Schmitz, David F. (1999). „Cold War (1945–91): Causes [entire chapter]“. In Whiteclay Chambers, John (ed.). The Oxford Companion to American Military History. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-507198-6. ციტირების თარიღი: 16 June 2008.
  15. ↑ This Day in History: George Kennan Sends "Long Telegram" (22 February 2021). ციტირების თარიღი: 27 October 2021
  16. ↑ Gaddis, John Lewis (2005). The Cold War: A New History. Penguin Press. ISBN 978-1-59420-062-5. 
  17. ↑ Interview to "Pravda" Correspondent Concerning Mr. Winston Churchill's Speech. ციტირების თარიღი: 4 April 2017
  18. ↑ Miller, Roger Gene (2000). To Save a City: The Berlin Airlift, 1948–1949. Texas A&M University Press. ISBN 978-0-89096-967-0
  19. ↑ Karabell, Zachary (1999). Architects of Intervention: The United States the Third World and the Cold War 1946–1962. LSU Press. ISBN 978-0-8071-2341-6
  20. ↑ Saunders, Frances Stonor (5 November 2013). The Cultural Cold War: The CIA and the World of Arts and Letters. New Press. ISBN 978-1-59558-942-2. 
  21. ↑ Papathanasiou, Ioanna (5 July 2017). „The Cominform and the Greek Civil War, 1947–49“, The Greek Civil War: Essays on a Conflict of Exceptionalism and Silences. Taylor & Francis, გვ. 57–72. ISBN 978-1-351-88865-3. 
  22. ↑ Miller, Roger Gene (2000). To Save a City: The Berlin Airlift, 1948–1949. Texas A&M University Press. ISBN 978-0-89096-967-0.
  23. ↑ Gaddis, John Lewis (2005). The Cold War: A New History. Penguin Press. ISBN 978-1-59420-062-5.
  24. ↑ van Dijk, Ruud (1996). The 1952 Stalin Note Debate: Myth Or Missed Opportunity for German Unification?. Cold War International History Project, Woodrow Wilson International Center for Scholars.
  25. ↑ Bungert, Heike (July 1994). "A New Perspective on French-American Relations during the Occupation of Germany, 1945?1948: Behind-the-Scenes Diplomatic Bargaining and the Zonal Merger". Diplomatic History. 18 (3): 333–352
  26. ↑ Wood, James (1992). History of International Broadcasting. IET. ISBN 978-0-86341-302-5. 
  27. ↑ Puddington, Arch (2003). Broadcasting Freedom: The Cold War Triumph of Radio Free Europe and Radio Liberty. University Press of Kentucky. ISBN 978-0-8131-9045-7. 
  28. ↑ Gaddis, John Lewis (2005). The Cold War: A New History. Penguin Press. ISBN 978-1-59420-062-5. p. 212
  29. ↑ Haruki, Wada (29 March 2018). The Korean War: An International History. Rowman & Littlefield. ISBN 978-1-5381-1642-5. 
  30. ↑ Stueck, William (25 April 2013). Rethinking the Korean War: A New Diplomatic and Strategic History. Princeton University Press. ISBN 978-1-4008-4761-7. 
  31. ↑ Karabell, Zachary (1999). Architects of Intervention: The United States the Third World and the Cold War 1946–1962. LSU Press. ISBN 978-0-8071-2341-6
  32. ↑ Gerard, Emmanuel (2015) Death in the Congo. Harvard University Press. ISBN 978-0-674-74536-0. 
  33. ↑ „Russia brings winter to Prague Spring“. BBC News. 21 August 1968. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 21 July 2008. ციტირების თარიღი: 10 June 2008.
  34. ↑ Milestones: 1945–1952 – Office of the Historian. ციტირების თარიღი: 25 October 2017
  35. ↑ Tobin, Conor (April 2020). „The Myth of the "Afghan Trap": Zbigniew Brzezinski and Afghanistan, 1978–1979“. Diplomatic History. Oxford University Press. 44 (2): 237–264. doi:10.1093/dh/dhz065.
  36. ↑ Gaddis, John Lewis (2005). The Cold War: A New History. Penguin Press. ISBN 978-1-59420-062-5. 
  37. ↑ Hussain, Rizwan (2005). Pakistan and the emergence of Islamic militancy in Afghanistan. Aldershot, England Burlington, VT: Ashgate. ISBN 978-0-7546-4434-7. 
  38. ↑ Gaddis, John Lewis (2005). The Cold War: A New History. Penguin Press. ISBN 978-1-59420-062-5.  გვ. 211
  39. ↑ Gaddis, John Lewis (2005). The Cold War: A New History. Penguin Press. ISBN 978-1-59420-062-5.  გვ. 197
  40. ↑ LGM-118A Peacekeeper. Federation of American Scientists (15 August 2000). ციტირების თარიღი: 10 April 2007
  41. ↑ Nolan, Peter (1995). China's Rise, Russia's Fall. St. Martin's Press. ISBN 978-0-312-12714-5. 
  42. ↑ Michael Mandelbaum (Ed., 1996) "Post-Communism: Four Perspectives", Council on Foreign Relations ISBN 0-87609-186-9
მოძიებულია „https://ka.wikipedia.org/w/index.php?title=ცივი_ომი&oldid=4687011“-დან