პალადიუმი
46 Pd
106.42
4d10

პალადიუმი[1][2] (ლათ. Palladium; ქიმიური სიმბოლო — ) — ელემენტთა პერიოდული სისტემის, მეხუთე პერიოდის, მერვე ჯგუფის (მოძველებული კლასიფიკაციით — მერვე ჯგუფის თანაქვეჯგუფის, VIIIB) ქიმიური ელემენტი. ატომური ნომერია 46. პლასტიკური გარდამავალი მოვერცხლისფრო-თეთრი ფერის კეთილშობილი ლითონი. პლატინის ჯგუფის ლითონი.

პალადიუმი, 46Pd
Palladium (46 Pd).jpg
ზოგადი თვისებები
მარტივი ნივთიერების ვიზუალური აღწერა მოვერცხლისფრო-თეთრი
სტანდ. ატომური
მასა
Ar°(Pd)

106.42
პალადიუმი პერიოდულ სისტემაში
წყალბადი ჰელიუმი
ლითიუმი ბერილიუმი ბორი ნახშირბადი აზოტი ჟანგბადი ფთორი ნეონი
ნატრიუმი მაგნიუმი ალუმინი სილიციუმი ფოსფორი გოგირდი ქლორი არგონი
კალიუმი კალციუმი სკანდიუმი ტიტანი ვანადიუმი ქრომი მანგანუმი რკინა კობალტი ნიკელი სპილენძი თუთია გალიუმი გერმანიუმი დარიშხანი სელენი ბრომი კრიპტონი
რუბიდიუმი სტრონციუმი იტრიუმი ცირკონიუმი ნიობიუმი მოლიბდენი ტექნეციუმი რუთენიუმი როდიუმი პალადიუმი ვერცხლი კადმიუმი ინდიუმი კალა სტიბიუმი ტელური იოდი ქსენონი
ცეზიუმი ბარიუმი ლანთანი ცერიუმი პრაზეოდიმი ნეოდიმი პრომეთიუმი სამარიუმი ევროპიუმი გადოლინიუმი ტერბიუმი დისპროზიუმი ჰოლმიუმი ერბიუმი თულიუმი იტერბიუმი ლუტეციუმი ჰაფნიუმი ტანტალი ვოლფრამი რენიუმი ოსმიუმი ირიდიუმი პლატინა ოქრო ვერცხლისწყალი თალიუმი ტყვია ბისმუტი პოლონიუმი ასტატი რადონი
ფრანციუმი რადიუმი აქტინიუმი თორიუმი პროტაქტინიუმი ურანი (ელემენტი) ნეპტუნიუმი პლუტონიუმი ამერიციუმი კიურიუმი ბერკელიუმი კალიფორნიუმი აინშტაინიუმი ფერმიუმი მენდელევიუმი ნობელიუმი ლოურენსიუმი რეზერფორდიუმი დუბნიუმი სიბორგიუმი ბორიუმი ჰასიუმი მეიტნერიუმი დარმშტადტიუმი რენტგენიუმი კოპერნიციუმი ნიჰონიუმი ფლეროვიუმი მოსკოვიუმი ლივერმორიუმი ტენესინი ოგანესონი
Ni

Pd

Pt
როდიუმიპალადიუმივერცხლი
ატომური ნომერი (Z) 46
ჯგუფი 10 ჯგუფი ჯგუფი
პერიოდი 5 პერიოდი
ბლოკი D-block.jpg d-ბლოკი
ელექტრონული კონფიგურაცია [Kr] 4d10
ელექტრონი გარსზე 2, 8, 18, 18
ელემენტის ატომის სქემა
Electron shell 046 Palladium.svg
ფიზიკური თვისებები
აგრეგეგატული მდგომ. ნსპ-ში მყარი სხეული
დნობის
ტემპერატურა
777 °C ​(1050 K, ​​1431 °F)
დუღილის
ტემპერატურა
1377 °C ​(1650 K, ​​2511 °F)
სიმკვრივე (ო.ტ.) 2,64 გ/სმ3
სიმკვრივე (ლ.წ.) 2,375 გ/სმ3
დნობის კუთ. სითბო 7,43 კჯ/მოლი
აორთქ. კუთ. სითბო 141 კჯ/მოლი
მოლური თბოტევადობა 26,4 ჯ/(მოლი·K)
ნაჯერი ორთქლის წნევა
P (პა) 1 10 100 1 k 10 k 100 k
T (K)-ზე 796 882 990 1139 1345 1646
ატომის თვისებები
ჟანგვის ხარისხი 1, +2 (a strongly basic oxide)
ელექტროდული პოტენციალი −2,89
ელექტრო­უარყოფითობა პოლინგის სკალა: 0,95
იონიზაციის ენერგია
  • 1: 549,5 კჯ/მოლ
  • 2: 1064,2 კჯ/მოლ
  • 3: 4138 კჯ/მოლ
ატომის რადიუსი ემპირიული: 215 პმ
კოვალენტური რადიუსი (rcov) 195±10 პმ
იონური
რადიუსი
(rion)
(+2e) 112 პმ
ვან-დერ-ვალსის რადიუსი 249 პმ
მოლური მოცულობა 33,7 სმ3/მოლი
Strontium spectrum visible.png
პალადიუმის სპექტრალური ზოლები
სხვა თვისებები
მესრის სტრუქტურა კუბური წახნაგცენტრირებული
Cubic-face-centered.svg
მესრის პერიოდი 6,080 Å
თერმული გაფართოება 22,5 µმ/(მ·K) (at 25 °C)
ხვედრითი თბოტევადობა 26,79 /(K·მოლ)
თბოგამტარობა 35,4 ვტ/(·K)
მაგნეტიზმი პარამაგნეტიკი
მაგნიტური ამთვისებლობა −92,0·10−6 სმ3/მოლ
იუნგას მოდული 15,7 გპა
წანაცვლების მოდული 6,03 გპა
პუასონის კოეფიციენტი 0,28
მოოსის მეთოდი 1,5
CAS ნომერი 7440-24-6
ისტორია
აღმოჩენილია უილიამ კრუიკშენკი და ადერ კროუფორდი (1787)
პირველად მიღებულია ჰამფრი დეივი (1808)
პალადიუმის მთავარი იზოტოპები
იზო­ტოპი გავრცე­ლება­დობა ნახევ.
დაშლა
(t1/2)
რადიო.
დაშლა
პრო­დუქტი
82Sr syn 25,36 d ε 82Rb
83Sr syn 1,35 d ε 83Rb
β+ 83Rb
γ
84Sr 0,56% სტაბილური
85Sr syn 64,84 d ε 85Rb
γ
86Sr 9,86% სტაბილური
87Sr 7,00% სტაბილური
88Sr 82,58% სტაბილური
89Sr syn 50,52 d ε 89Rb
β 89Y
90Sr trace 28,90 y β 90Y

ისტორიარედაქტირება

პალადიუმი აღმოჩენილია ინგლისელი მეცნიერის უილიამ ჰაიდ ვოლასტონის (William Hyde Wollaston) მიერ 1803 წელს. ვოლასტონმა ის გამოჰყო პლატინის მადნიდან, რომელიც ჩამოტანილი იყო სამხრეთ ამერიკიდან.

 
უილიამ ჰაიდ ვოლასტონი (1766—1828) — პალადიუმის პირველაღმომჩენი

ელემენტის გამოსაყოფად ვოლასტონმა მადანი გახსნა სამეფო წყალში (aqua regia) მჟავა გაანეიტრალა NaOH-ის ხსნარით, შემდეგ პლატინა დალექა ამონიუმის ქლორიდის NH4Cl ხსნარის მოქმედებით (ილექება ამონიუმის ქლორპლატინატი). შემდგმომ ხსნარს დაამატა ვერცხლისწყლის ციანიდი, ამ დროს წარმოიქმნებოდა პალადიუმის ციანიდი. სუფთა პალადიუმი ციანიდიდან გამოყოფილი იქნა გახურებით.

სახელწოდების წარმომავლობარედაქტირება

სახელწოდება მიეცა პალადის ასტეროიდის მიხედვით, რომელიც აღმოაჩინა გერმანელმა ასტრონომმა ოლბერტსონმა 1802 წელს, ანუ პალადიუმის აღმოჩენამდე სულ ცოტა ხნით ადრე. თავის მხრივ ასტეროიდს სახელი ათენა პალადისის (ძველბერძნული მითოლოგია) პატივსაცემად დაერქვა. პალადიუსი — ათენას ლეგენდარული ხის გამოსახულებაა, რომელიც ციდან ჩამოვარდა. იყო ტროას სიმტკიცისა და დაუმარცხებლობის ერთ ერთი გარანტი. ტროა დაეცა მას შემდეგ, რაც ქალღმერთი მოპარული იქნა ოდისევსისა და დიომედეს მიერ ღამით.

მიღებარედაქტირება

უმთავრესად პალადიუმს იღებენ ნიკელის, ვერცხლის და სპილენძის სულფიდური მადნების გადამუშავებით.

ფიზიკური თვისებებირედაქტირება

პალადიუმი — მოვერცხლისფრო თეთრი ფერის გარდამავალი ლითონია, აქვს Cu-ის ტიპის წახნაგცენტრირებული კუბური მესერი (a = 0,38902 ნმ; Z = 4; სივრცული ჯგუფია Fm3m).

პალადიუმი პლასტიკურია, ნიკელის, კობალტის, როდიუმის ან რუთენიუმის მიკროდანამატები აუმჯობესებენ Pd-ის მექანიკურ თვისებებს, ზრდიან სიმაგრეს.

პალადიუმის ძირითადი ფიზიკური და მექანიკური თვისებები:

წყალში არ იხსნება; სიმკვრივეა — 12,02 (20 °C, გრ/სმ³); განსაკუთრებულ პირობებში წარმოქმნის კოლოიდურ პალადიუმს და პალადიუმის შავს. დნობის ტემპერატურაა — 1554 °C (ზოგ წყაროში 1552 °C); დუღილის ტემპერატურაა მიახლოებით 2940 °C. დნობის სითბოა — 37,8 კალ./გრ; კუთრი თბოტევადობა 20 °C-ზე არის — 0,0586 კალ./(გრ·გრად); კუთრი ელექტრო წინაღობა 25 °C-ზე არის — 9,96 მკომი/სმ; თბოგამტარობაა — 0,161 კალ./(სმ·წმ·გრად), სიმაგრე ბრეილის მიხედვით არის 52 კგს/მმ2.

ქიმიური თვისებებირედაქტირება

პალადიუმი არ რეაგირებს წყალთან, გაზავებულ მჟავეებთან, ტუტეებთან, ამიაკის ხსნართან. რეაგირებს კონცენტრირებულ გოგირდმჟავასთან აზოტმჟავასთან, «სამეფო წყალთან», ჰალოგენებთან, გოგირდთან. იჟანგება კალიუმის ჰიდროსულფატთან KHSO4 შედნობის შელღვობის დროს:

Pd + 2HCl(к)+ 2Cl2= H2[PdCl6]
Pd + 2KCl + Cl2 = K2[PdCl4];
Pd + 4HNO3(к)= Pd(NO3)2+ 2NO2↑ + 2H2O

გამოყენებარედაქტირება

კატალიზატორებირედაქტირება

პლადიუმს ხშირად გამოიყენებენ როგორც კატალიზატორს, ძირითადად ცხიმების ჰიდროგენიზაციის და ნავთობის კრეკინგის დროს.

პალადიუმის ქლორიდი გამოყენება როგორც კატალიზატორი ჰაერში და აირის ნარევებში მიკრორაოდენობის ნახირჟანგის აირის აღმოსაჩენად.

წყალბადის გაწმენდარედაქტირება

  • რადგანაც წყალბადი კარგად დიფუნდირებს პალადიუმში გავლით, პალადიუმს გამოიყენებენ წყალბადის ღრმა გაწმენდისათვის. ასევე პალადიუმს შეუძლია წყალბადის განსაკუთრებულად ეფექტური უკუაკუმულირება. ძვირადღირებული პალადიუმის ეკონომიისათვის წყალბადის გასაწმენდი მემბრანებისათვის შემუშავებულია მისი შენადნობები სხვა ლითონებთან (ყველაზე ეფექტურია იტრიუმთან შენადნობი).

გალვანოტექნიკარედაქტირება

პალადიუმის ქლორიდი გამოიყენება დიელექტრიკების გალვანური მეტალიზაციის დროს როგორც მააქტივიზირებელი ნივთიერება.

ელექტრო კონტაქტებირედაქტირება

პალადიუმი და მისი შენადნობები ელექტროტექნიკაში გამოიყენებიან — სულფიდების მიმართ მედეგი საფარებისათვის (უპირატესად ვერცხლის).

კერძოდ კი პალადიუმი მუდმივად გამოიყენება მაღალი სიზუსტის რეოქორდების წარმოებაში (სამხედრო და აეროკოსმოსური ტექნიკა), მათ შორის ვოლფრამთან ერთად შენადნობში. მისი გამოყენება განპირობებულია მაღალი ცვეთამედეგობით, რაც იდეალურად მიესადაგება კონტაქტურ ჯგუფებში მის გამოყენებას.

ასევე პალადიუმი შედის კერამიკული კონდენსატორების შემადგენლობაში (ტიპი КМ), რადიომაუწყებლობაში,ტელევიზიაში, რადიოკავშირში მაღალსიხშირიან აპარატურებში.

საიუველირო ნაკეთობები და ზარაფხანარედაქტირება

 
25 მანეთიანი ნომინალის სამახსოვრო მონეტა «ივანე III» (სსრკ, 1989 წ.). დამზადებულია 999 სინჯიანი პალადიუმისაგან.
  • პალადიუმი შენადნობებში გამოიყენება სიუველირო საქმეში (მაგალითად, ოქრო-პალადიუმის შენადნობის მისაღებად — ე. წ. „თეთრი ოქრო“), საერთოდ პალადიუმს უმნიშვნელო რაოდენობასაც (1%) შეუძლია ოქროს მკვეთრად შეუცვალოს ფერი მოვერცხლისფრო-თეთრად. პალდიუმისა და ვერცხლის ძირითად შენადნობს საიუველირო საქმეში აქვს 500 და 850 სინჯი (უფრო მეტად ტექნიკური და მიმზიდველია).
  • პალადიუმისაგან ზოგჯერ შეზღუდული რაოდენობით ჭრიან სამახსოვრო მონეტებს[3].

მედიცინაშირედაქტირება

პალადიუმის გამოყენების სხვა დარგებირედაქტირება

  • გამოიყენება სპეციალური ქიმიური ჭურჭელის და ზეზუსტი საზომი ხელსაწყოების დეტალების დასამზადებლად, რომლებიც მედეგნი არიან კოროზიის მიმართ;
  • პალადიუმის გარკვეული რაოდენობა გამოიყენება ფტორწყალბადმჟავის წარმოებისათვის საჭირო ქიმიური აპარატურის დასამზადებლად (ჭურჭლები, ტუმბოების ნაწილები, გამოხდის კუბები, რეტორტები);
  • პალადიუმის საფარი გამოიყენება ელექტრო კონტაქტებისათვის ნაპერწკლების თავიდან ასაცილებლად;

წარმოებისა და მოხმარების მაჩვენებლებირედაქტირება

 
პალადიუმის მოპოვების ძირითადი რაიონები

პალადიუმის მსხვილი საბადოები მდებარეობენ ურალში, ალიასკაზე, ავსტრალიაში, კოლუმბიაში, ტრანსვაალში (აფრიკა) და კანადაში. მსოფლიოში პალადიუმის მიწოდებამ 2007 წ. შეადგინა 267 ტონა (მათ შორის რუსეთი — 141 ტონა, სარ — 86 ტონა, აშშ და კანადა — 31 ტონა, სხვა ქვეყნები — 9 ტონა). პალადიუმის მოხმარებამ 2007 წ. შეადგინა მანქანათმშენებლობაში 107 ტონა, ელექტრონიკის წარმოებაში — 40 ტონა, ქიმიურ მრეწველობაში — 12 ტონა[4].

ლონდონის კვლევითი კომპანიის GFMS შეფასებით, 2009 წ. რფ-იამ მიახლოებით გაყიდა 1100 ათასი უნცია პალადიუმი, 2010—800 ათ. უნცია, 2011 წელს ექსპორტი ანალოგიური იყო[5].

საინტერესო ფაქტებირედაქტირება

  • პალადიუმი ძვირფას ლითონს წარმოადგენს და იყიდება ბირჟებზე და ბაზრებზე. ზოგ ქვეყნებში, იურიდიულ და ფიზიკურ პირებს კანონით დართული აქვთ ნება ბანკებში «ლითონური ანგარიშის» გახსნისა პალადიუმში.

ლიტერატურარედაქტირება

იხილეთ აგრეთვერედაქტირება

რესურსები ინტერნეტშირედაქტირება

ვიკისაწყობში არის გვერდი თემაზე:

სქოლიორედაქტირება

  1. დოლიძე ვ., ციციშვილი ვ., „ოთხენოვანი ქიმიური ლექსიკონი“, თბ., 2004, გვ. 159
  2. ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 7, თბ., 1984. — გვ. 642.
  3. ახალი ამბები სბერბანკის საიტზე დაარქივებული 2007-05-29 საიტზე Wayback Machine. .
  4. უცხოური კომერციული ინფორმაციის ბიულეტენი, № 95, 23.08.08წ., ფ.12.
  5. http://www.gfms.co.uk/Presentations/2011/Platinum_Palladium_Survey_2011_Presentation.pdf