სიბორგიუმი
106Sg
[269]
5f14 6d4 7s2

სიბორგიუმი[1] (ლათ. Seaborgium; ქიმიური სიმბოლო — ), უნნილჰექსიუმი (ლათ. Unnilhexium; ქიმიური სიმბოლო — ), ეკა-ვოლფრამი (Eka-tungsten) — ელემენტთა პერიოდული სისტემის მეშვიდე პერიოდის, მეექვსე ჯგუფის (მოძველებული კლასიფიკაციით — მეექვსე ჯგუფის თანაური ქვეჯგუფის, VIბ) ხელოვნურად მიღებული რადიოაქტიური ქიმიური ელემენტი. მისი ატომური ნომერია — 106, სიმკვრივე — 23-24 გ/სმ3. სახელი დაერქვა ამერიკელი ქიმიკოსის გლენ თეოდორ სიბორგის პატივსაცემად.

სიბორგიუმი, 106Sg
ზოგადი თვისებები
მასური რიცხვი 269
სიბორგიუმი პერიოდულ სისტემაში
წყალბადი ჰელიუმი
ლითიუმი ბერილიუმი ბორი ნახშირბადი აზოტი ჟანგბადი ფთორი ნეონი
ნატრიუმი მაგნიუმი ალუმინი სილიციუმი ფოსფორი გოგირდი ქლორი არგონი
კალიუმი კალციუმი სკანდიუმი ტიტანი ვანადიუმი ქრომი მანგანუმი რკინა კობალტი ნიკელი სპილენძი თუთია გალიუმი გერმანიუმი დარიშხანი სელენი ბრომი კრიპტონი
რუბიდიუმი სტრონციუმი იტრიუმი ცირკონიუმი ნიობიუმი მოლიბდენი ტექნეციუმი რუთენიუმი როდიუმი პალადიუმი ვერცხლი კადმიუმი ინდიუმი კალა სტიბიუმი ტელური იოდი ქსენონი
ცეზიუმი ბარიუმი ლანთანი ცერიუმი პრაზეოდიმი ნეოდიმი პრომეთიუმი სამარიუმი ევროპიუმი გადოლინიუმი ტერბიუმი დისპროზიუმი ჰოლმიუმი ერბიუმი თულიუმი იტერბიუმი ლუტეციუმი ჰაფნიუმი ტანტალი ვოლფრამი რენიუმი ოსმიუმი ირიდიუმი პლატინა ოქრო ვერცხლისწყალი თალიუმი ტყვია ბისმუტი პოლონიუმი ასტატი რადონი
ფრანციუმი რადიუმი აქტინიუმი თორიუმი პროტაქტინიუმი ურანი (ელემენტი) ნეპტუნიუმი პლუტონიუმი ამერიციუმი კიურიუმი ბერკელიუმი კალიფორნიუმი აინშტაინიუმი ფერმიუმი მენდელევიუმი ნობელიუმი ლოურენსიუმი რეზერფორდიუმი დუბნიუმი სიბორგიუმი ბორიუმი ჰასიუმი მეიტნერიუმი დარმშტადტიუმი რენტგენიუმი კოპერნიციუმი ნიჰონიუმი ფლეროვიუმი მოსკოვიუმი ლივერმორიუმი ტენესინი ოგანესონი
W

Sg

(Uhn)
დუბნიუმისიბორგიუმიბორიუმი
ატომური ნომერი (Z) 106
ჯგუფი 6
პერიოდი 7 პერიოდი
ბლოკი d-ბლოკი
ელექტრონული კონფიგურაცია [Rn] 5f14 6d4 7s2
ელექტრონი გარსზე 2, 8, 18, 32, 32, 12, 2
ელემენტის ატომის სქემა
ფიზიკური თვისებები
აგრეგეგატული მდგომ. ნსპ-ში მყარი სხეული
სიმკვრივე (ო.ტ.) 23–24 გ/სმ3
ატომის თვისებები
ჟანგვის ხარისხი 0, (+3), (+4), (+5), +6
ელექტროდული პოტენციალი
იონიზაციის ენერგია
  • 1: 757 კჯ/მოლ
  • 2: 1733 კჯ/მოლ
  • 3: 2484 კჯ/მოლ
ატომის რადიუსი ემპირიული: 132 პმ
კოვალენტური რადიუსი (rcov) 143 პმ
სხვა თვისებები
ბუნებაში გვხვდება სინთეზირების შედეგად
მესრის სტრუქტურა კუბური მოცულობაცენტრირებული
მაგნეტიზმი პარამაგნეტიკი
CAS ნომერი 54038-81-2
ისტორია
სახელწოდება მომდინარეობს გლენ თეოდორ სიბორგი
აღმომჩენია Lawrence Berkeley National Laboratory (1974)
სიბორგიუმის მთავარი იზოტოპები
იზო­ტოპი გავრცე­ლება­დობა ნახევ.
დაშლა
(t1/2)
რადიო.
დაშლა
პრო­დუქტი
265Sg სინთ 8.9 წმ α 261Rf
265mSg სინთ 16.2 წმ α 261mRf
267Sg სინთ 1.4 წთ 17% α 263Rf
83% სდ
269Sg სინთ 14 წთ α 265Rf
271Sg სინთ 31 წმ 73% α 267Rf
27% სდ

სიბორგიუმი სინთეზირებული იქნა 1974 წელს კალიფორნიის უნივერსიტეტის ლოურენსის სახელობის ეროვნულ ლაბორატორიაში ბერკლიში[2]. ახალი ელემენტის მისაღებად გამოყენებული იქნა 249Cf+18O→263106+4n -ის რეაქცია. ნუკლიდები იდენტიფიცირებული იქნა α-დაშლით 259Rf-ად და შემდეგ 255No-ში. ამავ დროს და დამოუკიდებლად მომუშავე დუბნას ჯგუფმა გიორგი ფლიოროვისა და იური ოგანესიანის მეთაურობით გამოაქვეყნა 106-ე ლემენტის სინთეზის მონაცემები ტყვიის და ქრომის ბირთვების შერწყმის რეაქციისას[3]. მეცნიერები მათ მიერ ნანახ ბირთვ 259106-ის სპონტანური დაშლის რეაქციის პროდუქტის ნახევარდაშლის პერიოდს მიაწერდნენ რამდენიმე მილიწამს[4]-ის სპონტანურ დაყოფას. ეს მიღწევა აღიარებლ იქნა როგორც მეცნიერული აღმოჩენა და შეტანი იქნა სსრკ-ს სახელმწიფო რეესტრში № 194-ად 1974 წლის 11 ივლისი პრიორიტეტითსემდეგი ფორმულირებით: «დადგენილ იქნა აქამდე უცნობი 106 ატომური ნომრით რადიოაქტიური ელემენტის იზოტოპის წარმოქმნის მოვლენა, რაც ვლინდებოდა ქრომის აჩქარებული იონების მეშვეობით ტყვიის იზოტოპის დასხივებით შედეგად ტყვიისა და ქრომის ბირთვების შერწყმა და 106 ელემენტის იზოტოპის წარმოქმნით რომლის ნახევარდაშლის პერიოდი მიახლოებით 0,01 წმ-ია»[5].

IUPAC-ის სამუშაო ჯგუფმა 1993 წ. დაადგინა, რომ დუბნის ჯგუფის მუშაობას ჰქონდა დიდ მნიშვნელობა შემდგომი კვლევებისათვის, მაგრამ, ბერკლის ჯგუფის მუშაბისგან განსხვავებით ვერ მოახდინა ახალი ელემენტის წარმოქმნის დამაჯერებელი დემონსტრაცია[6]. ამიტომაც 1997 წ. IUPAC (თავისი ადრინდელი რეკომენდაციის მიუხედავად, სადაც გამოთქმული იყო საბჭოთა მეცნიერების წინადადებაზე თანხმობა ეწოდებინათ ელემენტისათვის «რეზერფორდიუმი»[7]) მიიღო გადაწყვეტილება ელემენტისათვის მიენიჭებინა სახელი ბერკლის უნივერსიტეტის გამოჩენილი ფიზიკოსის გლენ სიბორგის პატივსაცემად[8], რომელიც მონაწილეობდა პლუტონიუმის და სხვა ცხრა ტრანსურანული ელემენტების აღმოჩენაში. სიბორგი გახდა პირველი მეცნიერი, რომლის სახელი მიენიჭა ელემენტს სიცოცხლეშივე.[9].

სიბორგიუმი მიღებულ იქნა ხელოვნურად, ბირთვული სინთეზის გზით. ატომურ ბირთვში ნაწილაკების დიდი რაოდენობა ატომს აქცევს არასტაბილურად და იწვევს მის დაყოფას უფრო ნაკლებ ნაწილაკებად წარმოქმნისთანავე.

სიბორგიუმი მიეკუთვნება ტრანსაქტინოიდების რიცხვს, სავარაუდოდ მდებარეობს მენდელეევის სისტემის მე-7 პერიოდის, VIB ჯგუფში. სიბორგიუმის ატომის ელექტრონების გარე სამი შრის ფორმულა სავარაუდოდ შემდეგია:

5s2 p6 d10 f14 6s2 p6 d4 7s2.

მეცნიერებმა მიიღეს სიბორგიუმის რამდენიმე იზოტოპი, რომლის მასური რიცხვია 258—267, 269 და 271, რომლებიც განსხვავდებიან ნახევარდაშლის პერიოდით. ყველაზე დიდი ნახევარდაშლის პერიოდი (3,1 წთ) აქვს 269Sg.

ცნობილი იზოტოპები

რედაქტირება
იზოტოპი მასა ნახევარდაშლის პერიოდი[10] დაშლის ტიპი
258Sg 258   მლწმ. სპონტანური დაყოფა
259Sg 259   წმ. α-დაშლა 255Rf (90 %);
სპონტანური დაყოფა
260Sg 260 3,6±0,9 მლწმ. α-დაშლა 256Rf;
სპონტანური დაყოფა
261Sg 261 0,23±0,06 წმ α-დაშლა 257Rf
262Sg 262   მლწმ. სპონტანური დაყოფა;
α-დაშლა 258Rf (< 22 %)
263Sg 263 1,0±0,2 წმ α-დაშლა 259Rf;
სპონტანური დაყოფა (< 30 %)
264Sg 264   მლწმ. სპონტანური დაყოფა
265Sg 265 8±3 წმ სპონტანური დაყოფა;
α-დაშლა 261Rf
266Sg 266   წმ. სპონტანური დაყოფა;
α-დაშლა 262Rf
267Sg 267 1,4 წთ სპონტანური დაყოფა;
α-დაყოფა 263Rf
269Sg 269   წთ. α-დაშლა 265Rf
271Sg 271   წთ. α-დაშლა 267Rf;
სპონტანური დაყოფა

ქიმიური ნაერთები

რედაქტირება

ცნობილია სიბორგიუმის შემდეგი ნაერთები: SgO2Cl2, SgO2F2, SgO3, H2SgO3, ასევე კომპლექსური იონები [SgO2F3]- и [Sg(OH)5(H2O)]+.

შესწავლილია სიბორგიუმის კარბონილური კომპლექსი Sg(CO)6[11].

რესურსები ინტერნეტში

რედაქტირება
  1. სიბორგიუმი — ტექნიკური ლექსიკონი
  2. A. Ghiorso et al., Element 106, Physical Review Letters, 1974, ტ. 33, № 25, გვ. 1490 - 1493.
  3. ი. ც. ოგანესიანი და სხვა., ფერმიუმის, კურჩატოვიუმისა და 106 ატომური ნომერის ელემენტის ნეიტრონოდეფიციტური იზოტოპების სინთეზი, Письма в ЖЭТФ, 1974, ტ. 20, № 8, გვ. 580-585.
  4. ჰოფმანის მიმოხილვითი ნამუშევარი (S. Hofmann, New elements - approaching Z=114, Reports on Progress in Physics, 1998, ტ. 61, № 6, გვ. 639-689.) სიბორგიუმის იზოტოპებზე ახალი მონაცემების საფუძველზე გამოთქმულია მოსაზრება იმის შესახებ, რომ სინამდვილეში მეცნიერები დუბნის ჯგუფიდან თვალს ადევნებდნენ 260Sg და 256Rf
  5. რუსეთის მეცნიერული აღმოჩენები. ტრანსურანული ელემენტების აღმოჩენები.
  6. R. C. Barber et al., Discovery of the transfermium elements, Pure and Applied Chemistry, 1993, ტ. 65, № 8, გვ. 1757-1814.
  7. Commission on Nomenclature of Inorganic Chemistry, Names and symbols of transfermium elements (IUPAC Recommendations 1994), Pure and Applied Chemistry, 1994, ტ. 66, № 12, გვ. 2419-2421.
  8. Commission on Nomenclature of Inorganic Chemistry, Names and symbols of transfermium elements (IUPAC Recommendations 1997), Pure and Applied Chemistry, 1997, ტ. 69, № 12, გვ. 2471-2473.
  9. Willem H. Koppenol, Paneth, IUPAC, and the Naming of Elements, Helvetica Chimica Acta, 2005, ტ. 88, № 1, გვ. 95 - 99.
  10. Nudat 2.3
  11. J. Even et al., Synthesis and detection of a seaborgium carbonyl complex(ინგლისური), Science, 2014, ტ. 345, № 6203, გვ. 1491-1493, doi:10.1126/science.1255720.