ჰასიუმი

ჰასიუმი, ₁₀₈Hs
ზოგადი თვისებები
მასური რიცხვი	269
ჰასიუმი პერიოდულ სისტემაში
	ბორიუმი ← ჰასიუმი → მეიტნერიუმი
ატომური ნომერი (Z)	108
ჯგუფი	8
პერიოდი	7 პერიოდი
ბლოკი	d-ბლოკი
ელექტრონული კონფიგურაცია	[Rn] 5f14 6d6 7s2
ელექტრონი გარსზე	2, 8, 18, 32, 32, 14, 2
	ელემენტის ატომის სქემა;
ფიზიკური თვისებები
აგრეგეგატული მდგომ. ნსპ-ში	მყარი სხეული
სიმკვრივე (ო.ტ.)	27–29 გ/სმ3
ატომის თვისებები
ჟანგვის ხარისხი	(+2), (+3), (+4), (+6), +8
ელექტროდული პოტენციალი	;
იონიზაციის ენერგია	1: 730 კჯ/მოლ ; 2: 1760 კჯ/მოლ ; 3: 2830 კჯ/მოლ ; ;
ატომის რადიუსი	ემპირიული: 126 პმ
კოვალენტური რადიუსი (rcov)	134 პმ
სხვა თვისებები
ბუნებაში გვხვდება	სინთეზირების შედეგად
მესრის სტრუქტურა	მჭიდრო ჰექსაგონალური
მაგნეტიზმი	პარამაგნეტიკი
CAS ნომერი	54037-57-9
ისტორია
სახელწოდება მომდინარეობს	გერმანული მიწის ჰესენის სახელის მიხედვით
აღმომჩენია	Gesellschaft für Schwerionenforschung (1984)
ჰასიუმის მთავარი იზოტოპები
	ჰასიუმი ვიკისაწყობში •

ჰასიუმი

108Hs

[269]

5f¹⁴ 6d⁶ 7s²

ჰასიუმი^[1] (ლათ. Hassium; ქიმიური სიმბოლო — ${\ce {Hs}}$ ), უნნილოქტიუმი (ლათ. Unniloctium; ქიმიური სიმბოლო — ${\ce {Uno}}$ ), ეკა-ოსმიუმი (Eka-osmium) — ელემენტთა პერიოდული სისტემის მეშვიდე პერიოდის, მერვე ჯგუფის (მოძველებული კლასიფიკაციით — მერვე ჯგუფის თანაური ქვეჯგუფის, VIIIბ) ხელოვნურად მიღებული რადიოაქტიური ქიმიური ელემენტი. მისი ატომური ნომერია — 108. ელემენტს სახელი დაერქვა გერმანული მიწის ჰესენის პატივსაცემად.

წინასიტყვაობა რედაქტირება

პირველად 108-ე ელემენტის აღმოჩენის შესახებ ცნობა გამოჩნდა 1970 წლის დასაწყისში და ეს იყო სრულიად მოულოდნელი, ექსტრემალურად მოკლესიცოცხლის მქონე და ძნელად დასაჭერი ზემძიმე ქიმიური ელემენტებისათვის. ეს მოხდა საბჭოთა მეცნიერების მიერ ჩერდინცევის მეთაურობით ექსპედიციი დროს კასპიის ზღვის ჩელექენის ნახევარკუნძულის ახლო მდებარე უდაბნო რაიონებში. მინერალ მოლიბდენიტის ნიმუშებზე 108-ე ელემენტის ტრეკების (ბირთვების კვალი) დაფიქსირების საფუძველზე გაკეთებული იქნა მეტად თამამი განაცხადი 108-ე ელემენტის ბუნებაში აღმოჩენის შესახებ რომლის მასა არის - 267. ამ "აღმოჩენის" შესახებ ახალი ამბები გამოქვეყნდა ჟურნალ «Наука и жизнь» (02/1970), «ატომური ენერგია» (11/1970^[2]). 1970 წლის აპრილში სსრკ-ს მეცნიერებათა აკადებიაში (ვერნადსკის სახელობის გეოქიმიისა და ანალიტიკური ქიმიის ინსტიტუტი, კაპიცის სახელობის ფიზიკური პრობლემების ინსტიტუტი) სხდომაზე განხილულ იქნა ეს საკითხი. შედეგად, დასკვნის სამეცნიერო სანდოობა საკმარისად არასწორი აღმოჩნდა^[3].

ისტორია რედაქტირება

საბოლოოდ და საიმედოდ 108-ე ელემენტი აღმოჩენილი ინა 1984 წელს მძიმე იონების ინსტიტუტში (გერმ. Gesellschaft für Schwerionenforschung, GSI), დარმშტადტში, გერმანიაში, ამაჩქარებელში ტყვიის (²⁰⁸Pb) სამიზნის ბომბარდირებით რკინა-58-ის იონების კონით UNILAC. ექსპერიმენტის შედეგად სინთეზირებული იქნა ²⁶⁵Hs-ის 3 ბირთვი , რომლებიც საიმედოდ იქნენ იდენტიფიცირებული α-დაშლის ჯაჭვის პარამეტრების მიხედვით^[4].

ამ რეაქციის კვლევა ამავე დროს და დამოუკიდებლად მიმდინარეობდა დუბნაში (რუსეთი), სადაც ²⁵³Es-ის ბირთვის α-დაშლის 3 მოვლენაზე დაკვირვებისას ასევე დაასკვნეს ²⁶⁵Hs-ის ბირთვის სინთეზის რეაქციის რასებობის შესახებ^[5]. რადგანაც დუბნაში გამოყენებული მეთოდიკა ვერ ახერხებდა ²⁶⁵Hs-ის ბირთვის დაშლის დაფიქსირებას, IUPAC-ის სამუშაო ჯგუფმა 1993 წელს მიიღო გადაწყვეტილება, იმის შესახებ, რომ 108-ე ელემენტის აღმოჩენის პატივი ეკუთვნის გარმშტადტის ჯგუფს^[6].

სახელწოდება რედაქტირება

თავდაპირველად, ბუნებაში ე.წ. მისი აღმოჩენისას უწოდეს სერგენიუმი (sergenium, Sg) (იმ დროისთვის ეს სიმბოლოები არ იყო დაკავებული სიბორგიუმით) აღმოჩენის ადგილის მიხედვით — დიდი აბრეშუმის გზაზე ანტიკური ქალაქის სერიკას მიდამოებში. აღმოჩენის მტკიცებულებების არ ქონის გამო ამ ელემენტის გეოგრაფიული სახელწოდება ნელ ნელა გავიდა სამეცნიერო ხმარებიდან.

108-ე ელემენტის წარმატებული ხელოვნურად სინთეზის შემდეგ წამოაყენეს წინადადება ელემენტისათვის დაერქვათ ოტოჰანიუმი (ottohahnium, Oh) — ერთ ერთი მეცნიერის ოტო ჰანის პატივსაცემად, რომელმაც აღმოაჩინა ბირთვების დაშლის პროცესი. 1994 წელს IUPAC უკვე მიღებული ტრადიციის მიხედვით (მხოლოდ გვარის მიხედვით) გასცა რეკომენდაცია დაერქვათ ჰანიუმი (hahnium, Hn)^[7].

მაგრამ 1997 წელს IUPAC შეცვალა თავისი რეკომენდაცია და დაამტკიცა სახელწოდება ჰასიუმი^[8] გერმანული მიწის ჰესენის პატივსაცემად (Hassia — შუასაუკუნის სამთავრო ჰესენის ლათინური სახელწოდება, რომლის ცენტრი იყო დარმშტადტი)^[9].

რესურსები ინტერნეტში რედაქტირება

ჰასიუმი Webelements-ზე
ჰასიუმი ქიმიური ელემენტების პოპულარულ ბიბლიოთეკაში დაარქივებული 2018-12-03 საიტზე Wayback Machine.
Los Alamos National Laboratory — ჰასიუმი დაარქივებული 2010-12-12 საიტზე Wayback Machine.
ელემენტის სინთეზის შესახებ საიტზე ОИЯИ დაარქივებული 2018-12-25 საიტზე Wayback Machine.
Hassium Becomes Heaviest Element To Have Its Chemistry Studied: Paul Preuss, Lawrence Berkeley National Laboratory. 5 June 2001.
Hassium at The Periodic Table of Videos (University of Nottingham)
WebElements.com: Hassium

სქოლიო რედაქტირება

↑ ჰასიუმი — ტექნიკური ლექსიკონი
↑ SpringerLink — Atomic Energy, Volume 29, Number 5^{[მკვდარი ბმული]}
↑ New Outlook on the Possible Existence of Superheavy Elements in Nature
↑ G. Münzenberg et al., The identification of element 108, Zeitschrift für Physik A, 1984, ტ. 317, № 2, გვ. 235-236.
↑ Yu. Ts. Oganessian et al., On the stability of the nuclei of element 108 with A=263–265, Zeitschrift für Physik A, 1984, ტ. 319, № 2, გვ. 215-217.
↑ R. C. Barber et al., Discovery of the transfermium elements, Pure and Applied Chemistry, 1993, ტ. 65, № 8, გვ. 1757-1814.
↑ Commission on Nomenclature of Inorganic Chemistry, Names and symbols of transfermium elements (IUPAC Recommendations 1994), Pure and Applied Chemistry, 1994, ტ. 66, № 12, გვ. 2419-2421.
↑ Commission on Nomenclature of Inorganic Chemistry, Names and symbols of transfermium elements (IUPAC Recommendations 1997), Pure and Applied Chemistry, 1997, ტ. 69, № 12, გვ. 2471-2473.
↑ Responses on the Report 'Discovery of the transfermium elements', Pure and Applied Chemistry, 1993, ტ. 65, № 8, გვ. 1815-1824.

პორტალი ქიმია

[1] ჰასიუმი — ტექნიკური ლექსიკონი

[2] SpringerLink — Atomic Energy, Volume 29, Number 5^{[მკვდარი ბმული]}

[3] New Outlook on the Possible Existence of Superheavy Elements in Nature

[mu1984-4] G. Münzenberg et al., The identification of element 108, Zeitschrift für Physik A, 1984, ტ. 317, № 2, გვ. 235-236.

[og1984-5] Yu. Ts. Oganessian et al., On the stability of the nuclei of element 108 with A=263–265, Zeitschrift für Physik A, 1984, ტ. 319, № 2, გვ. 215-217.

[iupac1993-6] R. C. Barber et al., Discovery of the transfermium elements, Pure and Applied Chemistry, 1993, ტ. 65, № 8, გვ. 1757-1814.

[iupac1994-7] Commission on Nomenclature of Inorganic Chemistry, Names and symbols of transfermium elements (IUPAC Recommendations 1994), Pure and Applied Chemistry, 1994, ტ. 66, № 12, გვ. 2419-2421.

[iupac1997-8] Commission on Nomenclature of Inorganic Chemistry, Names and symbols of transfermium elements (IUPAC Recommendations 1997), Pure and Applied Chemistry, 1997, ტ. 69, № 12, გვ. 2471-2473.

[letter1993-9] Responses on the Report 'Discovery of the transfermium elements', Pure and Applied Chemistry, 1993, ტ. 65, № 8, გვ. 1815-1824.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]