დისპროზიუმი
| დისპროზიუმი |
| 66Dy |
| 162.50 |
| 4f10 6s2 |
დისპროზიუმი[1][2] (ლათ. Dysprosium < ძვ. ბერძნ. δυσπρόσιτος — „ძნელადმისაწვდომი“; ქიმიური სიმბოლო — ) — ელემენტთა პერიოდული სისტემის მეექვსე პერიოდის, ჯგუფგარეშე (ძველი კლასიფიკაციით მესამე ჯგუფის თანაური ქვეჯგუფის, IIIბ) ქიმიური ელემენტი. განეკუთვნება ლანთანოიდების ოჯახს. ატომური ნომერია — 66, ატომური მასა — 162.50, tდნ — 1407 °C, tდუღ — 2562 °C, სიმკვრივე — 8.540 გ/სმ3. მოვერცხლისფრო-თეთრი ლითონი.
 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ზოგადი თვისებები | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| მარტივი ნივთიერების ვიზუალური აღწერა | მოვერცხლისფრო-თეთრი ლითონი | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| სტანდ. ატომური წონა Ar°(Dy) |
162.500±0.001 162.50±0.01 (დამრგვალებული) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| დისპროზიუმი პერიოდულ სისტემაში | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ატომური ნომერი (Z) | 66 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| პერიოდი | 6 პერიოდი | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ბლოკი |
 f-ბლოკი | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ელექტრონული კონფიგურაცია | [Xe] 4f10 6s2 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ელექტრონი გარსზე | 2, 8, 18, 28, 8, 2 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
ელემენტის ატომის სქემა | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ფიზიკური თვისებები | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| აგრეგეგატული მდგომ. ნსპ-ში | მყარი სხეული | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| დნობის ტემპერატურა |
1407 °C (1680 K, 2565 °F) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| დუღილის ტემპერატურა |
2562 °C (2840 K, 4653 °F) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| სიმკვრივე (ო.ტ.) | 8.540 გ/სმ3 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| სიმკვრივე (ლ.წ.) | 8.37 გ/სმ3 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| დნობის კუთ. სითბო | 11.06 კჯ/მოლი | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| აორთქ. კუთ. სითბო | 280 კჯ/მოლი | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| მოლური თბოტევადობა | 27.7 ჯ/(მოლი·K) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
ნაჯერი ორთქლის წნევა
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ატომის თვისებები | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ჟანგვის ხარისხი | 0, +1, +2, +3, +4 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ელექტროდული პოტენციალი |
Dy←Dy3+ −2.29 ვ Dy←Dy2+ −2.2 ვ | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ელექტროუარყოფითობა | პოლინგის სკალა: 1.22 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| იონიზაციის ენერგია |
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ატომის რადიუსი | ემპირიული: 178 პმ | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| კოვალენტური რადიუსი (rcov) | 192±7 პმ | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| მოლური მოცულობა | 19.0 სმ3/მოლი | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
 დისპროზიუმის სპექტრალური ზოლები | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| სხვა თვისებები | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ბუნებაში გვხვდება | პირველადი ნუკლიდების სახით | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| მესრის სტრუქტურა |
მჭიდრო ჰექსაგონალური  | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| მესრის პერიოდი | 3.593 Å | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ბგერის სიჩქარე | 2710 მ/წმ (20 °C) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| თერმული გაფართოება | 9.9 µმ/(მ·K) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| თბოგამტარობა | 10.7 ვტ/(მ·K) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| კუთრი წინაღობა | 926 ნომ·მ | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| მაგნეტიზმი | პარამაგნეტიკი (300 K) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| მაგნიტური ამთვისებლობა | +103500.0×10−6 სმ3/მოლ | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| იუნგას მოდული | 61.4 გპა | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| წანაცვლების მოდული | 24.7 გპა | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| დრეკადობის მოდული | 40.5 გპა | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| პუასონის კოეფიციენტი | 0.247 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ვიკერსის მეთოდი | 410–550 მპა | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ბრინელის მეთოდი | 500–1050 მპა | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| CAS ნომერი | 7429-91-6 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ისტორია | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| აღმომჩენია | Lecoq de Boisbaudran (1886) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| პირველი მიმღებია | Georges Urbain (1905) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| დისპროზიუმის მთავარი იზოტოპები | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| • | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
ისტორია რედაქტირება
პ. ე. ლეკოკ დე ბუაბოდრანმა 1886 წელს ჰოლმიუმის ან ჰოლმიუმის მიწის სპექტროსკოპიული ანალიზის დროს აღმოაჩინა დისპროზიუმი, შემდგომ გამოჰყო ოქსიდი. 1906 წელს ჟ. ურბენმა მიიღო დისპორზიუმი სუფთა სახით.
ბუნებაში რედაქტირება
დედამიწის ქერქში დისპროზიუმის კლარკია (ტეილორის მიხედვით) 5 გრ/ტ, ოკეანის წყალში მისი შემცველობაა 2,9×10−6[3]. სხვა იშვიათმიწა ელემენტებთან ერთად დისპროზიუმი შედის მინერალების გადოლინიტის, ქსენოტიმის, მონაციტის, აპატიტის, ბასტენზიტის და სხვაების შემადგენლობაში.
საბადოები რედაქტირება
დისპროზიუმი შედის ლანთანოიდების შემადგენლობაში, რომლებიც მდებარეობენ ჩინეთში, აშშ, ვიეტნამში, ავღანეთში, რუსეთში (კოლის ნახევარკუნძული), ყირგიზეთში, ავსტრალიაში, ბრაზილიაში, ინდოეთში[4].
მიღება რედაქტირება
დისპროზიუმს იღებენ DyCl3 ან DyF3-ის აღდგენით კალციუმით, ნატრიუმით ან ლითიუმით.
ფიზიკო-ქიმიური თვისებები რედაქტირება
დისპროზიუმი — მოვერცხლისფრო-რუხი ფერის ლითონია. 1384 °C-ზე ქვევით მდგრადია α-Dy ჰექსაგონალური მესერით, а = 0,35603 ნმ, с = 0,56465 ნმ, 1384 °C-ზე ზევით — β-Dy კუბური მესერით.
ჰაერზე ნელა იჟანგება, 100 °C-ზე ზევით კი — ჩქარა. ლითონური დისპროზიუმი გახურებისას მოქმედებს ჰალოგენებთან, აზოტთან, წყალმადთან. ურთიერთქმედებენ მინერალურ მჟავეებთან (HF-ის გარდა), წარმოქმნიან მარილებს Dy (׀׀׀), არ რეაგირებენ ტუტეების ხსნარებთან.
ღირებულება რედაქტირება
99—99,9 % სიწმინდის ლითონური დისპროზიუმის ზოდებზე ფასი 2008 წელს იყო 180—250 დოლარი[5] 1 კგ-ზე.
გამოკენება რედაქტირება
მეტალურგია რედაქტირება
გამოიყენება თუთიის შენადნობების მალეგირებელ კომპონენტად. დისპროზიუმის დამატებით ცირკონიუმში მკვეთრად აუმჯობესებს მის ტექნოლოგიურობას (მაგრამ ზრდის სითბური ნეიტრონების მიტაცების განიკვეთს). დისპროზიუმით ლეგირებული ცირკონიუმი ადვილად მუშავდება წნევით (დაწნეხა).
ლაზერული მასალები რედაქტირება
დისპროზიუმის იონები დიდი ხანია გამოიყენება სამედიცინო ლაზერებში (ტალღის სიგრძე — 2,36 მკმ).
კატალიზატორები რედაქტირება
დისპროზიუმი გამოიყენება როგორც ეფექტიანი კატალიზატორი.
ბირთვული ენერგეტიკა რედაქტირება
დისპროზიუმი გამოიყენება ატომურ ტექნიკაში (ბორიდი, ბორატი, ოქსიდი, ჰაფნატი) როგორც ნეიტრონების აქტიურად მიმტაცებელი მასალა (საფარები, მინანქრები, საღებავები, მარეგულირებელი ღეროები), მიტაცების განიკვეთი იზოტოპების ბუნებრივ ნარევში მიახლოებით 930 ბარნია, ხოლო იზოტოპების ბუნებრივ ნარევში ყველაზე აქტიური ნეიტრონების მიტაცების მხრივ არის დისპროზიუმ-161 (585 ბარნი) და დისპროზიუმ-164 (2700 ბარნი). მაგალითად, რეაქტორების მარეგულირებელ ღეროებში გამოიყენება დისპროზიუმის ოქსიდი ტიტანის ოქსიდთან ერთად ნარევში, თუმცა მხოლოდ როგორც დანამატი, ღეროს მთავარი ნაწილი შევსებულია ბორის კარბიდით. ნარევის შთანთქმის ეფექტიურობა უფრო მცირეა, ვიდრე ბორისა, მაგრამ მასზე შთაინთქმება გამა-კვანტების ნეიტრონები, ამიტომაც ის არ იბერება[6].
გიგანტური მაგნიტოსტრიქციული ეფექტი რედაქტირება
დისპროზიუმ-რკინის შენადნობი, პოლიკრისტალური და განსაკუთრებით მონოკრისტალური სახით გამოიყენება როგორც მძლავრი მაგნიტოსტრიქციული მასალა.
თერმოელექტრული მასალები რედაქტირება
დისპროზიუმის მონოტელურიდის თერმო-ე.მ.ძ მიახლოებით ტოლია 15—20 მკვვ/К.
ელექტრონიკა რედაქტირება
დისპროზიუმის ორთოფერიტი შეზღდულად პოვებს გამოყენებას ელექტრონიკაში.
მაგნიტური მასალები რედაქტირება
დისპროზიუმის ოქსიდი გამოიყენება ზემძლავრი მაგნიტების დასამზადებლად.
შუქის წყაროები რედაქტირება
დისპროზიუმი გამოიყენება მეტალოჰალოგენური ნათურების წარმოებაში რომლის სპექტრი მზის სპექტრთან ახლოსაა. Dy2O3 გამოიყენებენ როგორც წითელი ნათების ლუმინოფორების კომპონენტს.
ბიოლოგიური როლი რედაქტირება
დისპროზიუმს ბიოლოგიური როლი არ აქვს. დისპროზიუმის ლითონური მტვერი აღიზიანებს ფილტვებს.
რესურსები ინტერნეტში რედაქტირება
სქოლიო რედაქტირება
- ↑ დოლიძე ვ., ციციშვილი ვ., „ოთხენოვანი ქიმიური ლექსიკონი“, თბ., 2004, გვ. 73
- ↑ ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 3, თბ., 1978. — გვ. 574.
- ↑ J.P. Riley and Skirrow G. Chemical Oceanography V. I, 1965
- ↑ Что такое МИНЕРАЛЬНЫЕ РЕСУРСЫ: РУДЫ РЕДКИХ МЕТАЛЛОВ — Энциклопедия Кольера — Словари — Словопедия
- ↑ ფასები დისპროზიუმზე. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2009-12-29. ციტირების თარიღი: 2012-03-05.
- ↑ ს.ა.ანდრუშეჩკო, ა.მ.აფოროვი, ბ.ი.ვასილევი, ვ.ნ.გენერალოვი, კ.ბ.კოსოუროვი, ი.მ.სემჩენკოვი, ვ.ფ.უკრაინცევი, ВВЭР-1000 ტიპის რეაქტორებიანი აეს-ი. ექსპლუატაციის ფიზიკური საფუძვლებიდან პროექტის ევოლუციამდე, მოსკოვი: ლოგოსი, 20101000 ეგზ., ISBN 978-5-98704-496-4.
