ერთეულთა საერთაშორისო სისტემა

ერთეულთა საერთაშორისო სისტემა (აღნიშვნა: სი, SI; ფრანგ. Système international d'unités) — ერთეულთა სისტემა, რომელიც ეფუძნება ფიზიკური სიდიდეების საერთაშორისო სისტემას და მოიცავს ერთეულთა დასახელებებსა და აღნიშვნებს, აგრეთვე წინსართების ჩამონათვალს მათი დასახელებებითა და აღნიშვნებით და გამოყენების წესებს, რომლებიც მიღებულია ზომა-წონის გენერალური კონფერენციის მიერ.

SI სისტემის 7 ძირითადი ერთეული

აღნიშვნა	სახელი	სიდიდე
წმ	წამი	დრო
მ	მეტრი	სიგრძე
კგ	კილოგრამი	მასა
ა	ამპერი	დენის ძალა
K	კელვინი	თერმოდინამუკური ტემპერატურა
მოლ	მოლი	ნივთიერების რაოდენობა
კდ	კანდელა	სინათლის ძალა

SI სისტემის წარმოებული ერთეულები

აღნიშვნა	სახელი	სიდიდე
ვ	ვოლტი	პოტენციალთა სხვაობა
რად	რადიანი	ბრტყელი კუთხე
სტერ	სტერადიანი	სივრცითი კუთხე
°C	ცელსიუსი	ტემპერატურა
ნ	ნიუტონი	ძალა
ჯ	ჯოული	ენერგია
ვტ	ვატი	სიმძლავრე
პა	პასკალი	წნევა
ლმ	ლუმენი	სინათლის ნაკადი
ლქ	ლუქსი	განათება
კ	კულონი	ელექტრული მუხტი
ომ	ომი	წინაღობა
ფ	ფარადა	ელექტროტევადობა
ვბ	ვებერი	მაგნიტური ნაკადი
ტლ	ტესლა	მაგნიტური ინდუქცია
ჰნ	ჰენრი	ინდუქციურობა
სიმ	სიმენსი	ელექტრული გამტარობა
ბკ	ბეკერელი	წაროს რადიოაქტიული აქტივობა
გრ	გრეი	იონიზირებული გამოსხივების შთანთქმის დოზა
ზვ	ზივერტი	იონიზირებული გამოსხივების დოზის ექვივალენტი
კატ	კატალი	კატალიზატორის აქტიურობა
ჰც	ჰერცი	სიხშირე

ისტორია

მეტრულ სისტემაზე გადასვლა წლების მიხედვით. ქვეყნება, რომლებმაც არ მიიღეს სი სისტემა აღნიშნული არიან შავ ფრად (ლიბია, მიანმა, აშშ).

ოფიციალურად პირველად შემოღებულ იქნა ზომა-წონის XI გენერალური კონფერენციის მიერ 1960 წელს, პარიზში. შემდგომ გენერალურ კონფერენციებზე მასში ზოგიერთი ცვლილება იქნა შეტანილი. იგი წარმოადგენს დღეისათვის ყველაზე ფართოდ გავრცელებულ საზომ ერთეულთა სისტემას როგორც მეცნიერებასა და ტექნიკაში, ასევე ყოველდღიურ ცხოვრებაში. ერთეულთა საერთაშორისო სისტემამ, რომელსაც საფუძვლად დაედო მეტრული სისტემა, მალე ჩაანაცვლა მანამდე არსებული ზომის ისტორიული ერთეულები. 2000 წლისთვის სი მიჩნეულია ერთეულთა ერთადერთ ან ძირითად სისტემად თითქმის ყველა ქვეყანაში. გამონაკლისს წარმოადგენს აშშ, ლიბერია და მიანმა.

ერთეულები

ერთეულთა საერთაშორისო სისტემის ზომათა ერთეულები იყოფა ორ ჯგუფად: შვიდი ძირითადი და მათგან წარმოებული ერთეულები. 10-ის მთელ ხარისხზე (დადებითზე ან უარყოფითზე) გამრავლებით და სათანადო წინსართის დამატებით შესაძლებელია ერთეულთა საერთაშორისო სისტემის ძირითადი ერთეულებისგან იმავე ფიზიკური სიდიდის აღმწერი უფრო მცირე ან უფრო დიდი ერთეულების წარმოქმნა. მაგალითად, დეცი აღნიშნავს ათჯერ ნაკლებს, ხოლო კილო – ათასჯერ მეტს, ვიდრე თავდაპირველი ერთეული: დეციმეტრი მეტრის მეათედია (1 დმ = 10^-1 მ), ხოლო კილომეტრი – ათასი მეტრი (1 კმ = 10³ მ). გამონაკლისს წარმოადგენს მასის ძირითად ერთეულზე უფრო მცირე ან უფრო დიდი ერთეულების წარმოქმნა. 10^-3 კგ უწოდებენ გრამს (აღნიშვნა გ). უფრო მცირე ერთეულებს აწარმოებენ გრამთან წინსართების გამოყენებით (მაგალითად, ნგ). 10³ კგ უწოდებენ ტონას (აღნიშვნა ტ); უფრო დიდი ერთეულები იწარმოება ტონასთან წინსართის გამოყენებით (მაგალითად, კტ, მეგტ). რამდენიმე წინსართის ერთად გამოყენება იკრძალება.

სხვა გავრცელებული ზომის ერთეულები

ტექნიკასა და ყოველდღიურ ცხოვრებაში ფართოდ გამოყენებული მრავალი ერთეული ერთეულთა საერთაშორისო სისტემის ერთეულებისგან კანონიკური წინსართების დამატებით არ იწარმოება. ასეთებია, მაგალითად:

• დროის ერთეულების უმეტესობა – წუთი, საათი, დღე-ღამე, კვირა, თვე, წელიწადი, საუკუნე;
• ტემპერატურის ერთეულები ცელსიუსი °C და ფარენჰეიტი °F (გამოიყენება სი ერთეულის – კელვინის ნაცვლად);
• ელექტრული ენერგია ხშირად იზომება კილოვატ-საათებში, მეგაჯოულების ნაცვლად;
• სიჩქარეები – კილომეტრ/საათებში, მეტრ/წამის ნაცვლად;
• ზღვაოსნობაში მანძილისა და სიჩქარის ერთეულად ხშირად იყენებენ საზღვაო მილს და კვანძს (საზღვაო მილი/საათში);
• ასტრონომიაში მანძილებს ზომავენ ასტრონომიულ ერთეულებში (ა. ე.), პარსეკებსა (პს) და სინათლის წლებში (სინ. წ.);
• ფიზიკასა და ქიმიაში ხშირად იყენებენ ელექტრონვოლტს, ანგსტრემსა და ბარნს, ასევე ბუნებრივ ერთეულებს;
• მედიცინაში სისხლის წნევა იზომება ვერცხლისწყლის სვეტის მილიმეტრებში და არა პასკალებში.

სი-ის სრული ოფიციალური აღწერა მოცემულია სი-ის ბროშურის მოქმედ რედაქციაში. ერთეულთა საერთაშორისო სისტემის მოქმედ ვერსიაში ითვლება, რომ ძირითადი ერთეულები: მეტრი, კილოგრამი, წამი, ამპერი, კელვინი, კანდელა და მოლი დამოუკიდებელი განზომილებების მქონე სიდიდეებია, ანუ არც ერთი მათგანი არ შეიძლება გამოისახოს სხვა ძირითადი ერთეულებით. ზომა-წონის XXIV გენერალურმა კონფერენციამ 2011 წელს მიიღო რეზოლუცია, რომლითაც ერთეულთა საერთაშორისო სისტემის მომავალ ვერსიაში შენარჩუნებული იქნება ერთი ძირითადი საზომი ერთეული – დროის ერთეული წამი. მეტრი, კილოგრამი, ამპერი, კელვინი და მოლი განიმარტება ამ ძირითადი ერთეულით (უფრო ზუსტად, სტაბილური სიხშირით) და უნივერსალური ფიზიკური მუდმივებით ისე, რომ ამ მუდმივებმა მიიღოს ზუსტი რიცხვითი მნიშვნელობები, რომლებიც დადგენილი იქნება საიმედო გაზომვებით და რეკომენდებული მეცნიერებისა და ტექნიკის მონაცემთა კომიტეტის (CODATA) მიერ. ეს მუდმივებია:

• სინათლის სიჩქარე ვაკუუმში C – ზუსტად 299 792 458 მ/წმ;
• პლანკის მუდმივა ჰ – ზუსტად 6,62606×.10^–34 მ².კგ.წმ^–1 (ჯ.წმ);
• ელემენტარული ელექტრული მუხტი ე – ზუსტად 1,60217×.10^-19 ა.წმ (კ);
• ბოლცმანის მუდმივა კ – ზუსტად 1,3806×.10^-23 მ².კგ.წმ^-2.K^-1 (ჯ/K);
• ავოგადროს მუდმივა NA – ზუსტად 6,02214×.1023 მოლ^–1 . აქ × აღნიშნავს ერთ ან რამდენიმე ნიშნად ციფრს, რომლებიც დადგენილი იქნება შემდგომში CODATA-ის მიერ რეკომენდებული საიმედო გაზომვებით.

მოცემული მიმართულებით სინათლის ძალის ერთეული კანდელა (სიმბოლო კდ) განისაზღვრება 540.1012 ჰც სიხშირის მონოქრომატული გამოსხივების ოპტიკური ეფექტურობის რიცხვითი მნიშვნელობით, რომელიც ტოლია ზუსტად 683 მ 2.კგ1.წმ 3.კდ.სტერ, ანუ 683 კდ.სტერ. ვტ1; დროის ერთეული წამი (სიმბოლო წმ) განისაზღვრება ცეზიუმ-133 ატომის ძირითადი მდგომარეობის ზენაზ დონეთა შორის გადასვლის შესაბამისი სიხშირის რიცხვითი მნიშვნელობით, რომელიც 0 K ტემპერატურაზე ტოლია ზუსტად 9 192 631 770 ჰც.

წარმოებული ერთეულები მიიღება ძირითადი ერთეულებისგან ალგებრული მოქმედებებით – გამრავლებითა და გაყოფით. ზოგიერთ წარმოებულ ერთეულს სი-ში აქვს საკუთარი სახელწოდება.

სი-ის ერთეულთა სახელწოდებები და აღნიშვნები განსხვავებულია სხვადასხვა ენაში. მაგალითად, ფრანგ. კილოგრამ – კგ, ბერძნ. χiliógrammo – χg, აზერბ. kiloqramme – kq, ქართ. კილოგრამი – კგ. ზოგიერთ შემთხვევაში ერთეულის დასახელება გამოიყენება მხოლოდ გარკვეულ ფიზიკურ სიდიდესთან მიმართებით. მაგალითად, ერთეულს წმ –1 უწოდებენ ჰერცს (ჰც), თუ იზომება სიხშირე, და – ბეკერელს (ბკ), თუ იზომება რადიონუკლიდის აქტივობა. ერთეულის აღნიშვნები და მათი გამოყენების წესები განსაზღვრულია საქართვ. კანონით გაზომვათა ერთიანობის უზრუნველყოფის შესახებ. ერთეულის აღნიშვნა გამოყოფილი უნდა იყოს რიცხვისგან ინტერვალით, აღნიშვნის გადატანა ახალ სტრიქონზე დაუშვებელია.

კანონმდებლობა

2010 წლიდან ევროკავშირი კრძალავს იმპორტირებულ საქონელზე არა სი ერთეულების გამოყენებას. აკრძალვა ეხება პროდუქციის აღწერას, შეფუთვას, გამოყენების ინსტრუქციებსა და რეკლამას.

იხილეთ აგრეთვე

• ერთეულთა სისტემები

ლიტერატურა

• BW Petley (2004). Symbols, Units, Nomenclature, & Fundamental Physical Constants. IUPAP-39. [1]

• ლომიძე ი., ენციკლოპედია „საქართველო“, ტ. 3, თბ., 2014.

• ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 4, თბ., 1979.

რესურსები ინტერნეტში

• NIST Special Publication 330, 2008 Edition: The International System of Units (SI)
• NIST Special Publication 811, 2008 Edition: Guide for the Use of the International System of Units
• NIST Special Pub 814: Interpretation of the SI for the United States and Federal Government Metric Conversion Policy დაარქივებული 2011-11-05 საიტზე Wayback Machine.