მართლმადიდებლობა

მართლმადიდებლობა (ძვ. ბერძნ. ορθός, „მართალი, სწორხაზოვანი“ δόξα „თაყვანისცემა“ δοκείν „რწმენა“) — ქრისტიანობის მიმართულება, რომელიც ინახავს ქრისტიანულ პრაქტიკას და მოძღვრებას, რომელიც ჩამოყალიბდა შვიდ მსოფლიო კრებაზე 325-787 წლებში მწვალებლებთან ბრძოლაში, სადაც მიიღეს ქრისტიანობის ძირითადი დოგმატები.

წმინდა წერილი
მართლმადიდებლობა

ძველი აღთქმა
ახალი აღთქმა (სახარება)
ისტორია
მოციქულების ეპოქა
ეკლესიის დევნის პერიოდი
ქრისტიანობის სახელმწიფო რელიგიად გამოცხადება
დიდი სქიზმა
კიდევ...
საიდუმლონი
ნათლისღება
მირონცხება
სინანული
ქორწინება
ზეთის კურთხევა
მღვდლობა
ევქარისტია
კიდევ...
ღვთისმეტყველება
შობა
ჯვარცმა
ამაღლება
ანტიქრისტე
კიდევ...
ლიტურგია და ღვთისმსახურება
ლიტურგია
დაუჯდომელი
კონდაკი
ნაკურთხი წყალი
კანკელი
დიპტიქი
იესოს ლოცვა
კონდაკი (ჰიმნოგრაფია)
პარაკლისი
სეფისკვერი
საცეცხლური
ტროპარი
ომოფორი
რიპიდი
სხვადასხვა
ქრისტიანობა
პორტალი
დაფა: იხ. • განხ. • რედ.

მართლმადიდებლობა დასაბამს მოციქულების ხანიდან იღებს და დღემდე თავს მიიჩნევს სარწმუნოების სიმბოლოში ნახსენებ ერთ წმინდა, კათოლიკე და სამოციქულო ეკლესიად. რაც შეეხება სხვა ეკლესიებს, რომლებთანაც მას არ აქვს ევქარისტიული კავშირი, ისინი გაიაზრებიან არა ერთი, კათოლიკე და სამოციქულო ეკლესიის განშტოებებად (ერთი არასოდეს დაშლილა), არამედ მისგან ჩამოშორებულებად (განდგომილებად) ისტორიის განმავლობაში. ამჟამად მსოფლიოში 260 მილიონამდე მართლმადიდებელია,^[1] მართლმადიდებლობა გაბატონებულ რწმენას წარმოადგენს რუსეთში, უკრაინაში, რუმინეთში, საბერძნეთში, ბელარუსში, სერბეთში, ბულგარეთში, საქართველოში, მოლდოვაში, ჩრდილოეთ მაკედონიაში, კვიპროსსა და მონტენეგროში.^[2]

საეკლესიო წყობა

მთავარი სტატია: ავტოკეფალური მართლმადიდებელი ეკლესიები.

მართლმადიდებელი ეკლესიის ორგანიზაცია ეფუძნებოდა ხუთმმართველობის პრინციპს. მსოფლიო კრებებმა, რომლებიც პერიოდულად იმართებოდა სხვადასხვა დოგმატური და ორგანიზაციული საკითხების გადასაწყვეტად, გამოავლინა ხუთი ავტორიტეტული ქალაქი, რომლებიც რომის იმპერიის მთელ ტერიტორიას მოიცავდნენ: რომი, კონსტანტინოპოლი, ალექსანდრია, ანტიოქია და იერუსალიმი თავიანთი დიოცეზებით აერთიანებდნენ მთელს საქრისტიანოს. დიდი იყო რომის ავტორიტეტი, როგორც იმპერიის სატახტო ქალაქისა და მოციქულების — პეტრესა და პავლეს მოწამებრივი აღსასრულის ადგილისა. ერთ-ერთ მსოფლიო კრებაზე დადგინდა, რომ კონსტანტინოპოლი, როგორც ახალი სატახტო, ახალ რომად, ხოლო მისი პატრიარქი, მსოფლიო პატრიარქად წოდებულიყო. ამ დროიდან ჩაეყარა საფუძველი რომსა და კონსტანტინოპოლს შორის უთანხმოებას, რაც საბოლოოდ სქიზმაში გადაიზარდა. უთანხმოებანი, დაწყებული IX საუკუნიდან, ძირითადად პოლიტიკურ-ორგანიზაციული იყო, რასაც დოგმატური დაემატა.

აღმოსავლეთში ყველა ეკლესია თანასწორად ითვლებოდა. არც ერთ ეკლესიას არ შეეძლო მეორის დამოძღვრა ჭეშმარიტებაში. თუ რამ დოგმატური გადაწყვეტილება იყო მისაღები ან დასაზუსტებელი, ყველანი იკრიბებოდნენ და მიაჩნდათ, რომ მათზე კვლავ გადმოდიოდა სულიწმიდის მადლი. ეს ტრადიცია გაგრძელდა მსოფლიო საეკლესიო კრებებზეც.

ხუთმმართველობა საფუძვლად დაედო ეკლესიათა ავტოკეფალიის პრინციპს. ეკლესიის საზღვრები სახელმწიფოს საზღვრებს დაემთხვა, მართლმადიდებელმა ეკლესიამ ერთ სახელმწიფოში გაბატონებული პოზიცია დაიკავა: გახდა სახელმწიფო რელიგია, მოექცა სამეფო სახლის მეურვეობის ქვეშ. ამგვარ ვითარებაში სასიკეთო ის იყო, რომ ეკლესიამ მყუდრო თავშესაფარი პოვა ხელისუფლების ჩრდილქვეშ, რამაც შესაძლებლობა მისცა, ხელისუფლების დახმარებით, დაუბრკოლებლად დაენერგა ქრისტიანული მოძღვრება მთელი ქვეყნის მასშტაბით, ხელი შეეწყო ენის, მწიგნობრობის, არქიტექტურის განვითარებისთვის. საქართველოს მაგალითზე ეს მეტად თვალსაჩინოა. მეორე მხრივ, ეკლესიის მოწყობას ნაციონალურ საფუძველზე კითხვის ნიშნის ქვეშ აყენებს მის საყოველთაოობას, ეკლესიის კათოლიკეობას უპირისპირდება ფილეტურობა ანუ ეკლესიის გააზრება და მოწყობა ეთნიკური პრინციპით, საბოლოო საზრისით - ბერძნული ეკლესია, ქართული ეკლესია, რუსული ეკლესია და ა. შ.

ტრადიციულად მართლმადიდებელი ქვეყნებია: საქართველო, რუსეთი, სერბეთი, ბულგარეთი, რუმინეთი, საბერძნეთი, კვიპროსი. დღეს მართლმადიდებელი ეკლესია თექვსმეტი ავტოკეფალური და ოთხი ავტონომიური ეკლესიის იურისდიქციით დღეს მთელ მსოფლიოშია განფენილი.

მართლმადიდებლური ეკლესიები დიპტიხის მიხედვით

მთავარი სტატია: დიპტიქი.

კონსტანტინოპოლის მართლმადიდებელი ეკლესია
ალექსანდრიის მართლმადიდებელი ეკლესია
ანტიოქიის მართლმადიდებელი ეკლესია XX საუკუნემდე ლიტურგია ტარდებოდა არამეულ ენაზე, ახლა უმეტესად არაბულ ენაზე.
იერუსალიმის მართლმადიდებელი ეკლესია ლიტურგია ძირითადად ძველ ბერძნულ ენაზე ტარდება.
რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესია
სერბეთის მართლმადიდებელი ეკლესია
რუმინეთის მართლმადიდებელი ეკლესია
ბულგარეთის მართლმადიდებელი ეკლესია
საქართველოს მართლმადიდებელი სამოციქულო ეკლესია — მიიჩნევს, რომ ისტორიულად ეკუთვნის მე-6 ადგილი
კვიპროსის მართლმადიდებელი ეკლესია
ელადის მართლმადიდებელი ეკლესია
პოლონეთის მართლმადიდებელი ეკლესია
ალბანეთის მართლმადიდებელი ეკლესია
ჩეხეთისა და სლოვაკეთის მართლმადიდებელი ეკლესია
უკრაინის მართლმადიდებელი ეკლესია — არ ცნობს რუსეთის საპატრიარქო^[3]
ამერიკის მართლმადიდებელი ეკლესია — არ ცნობს კონსტანტინოპოლის საპატრიარქო.

ავტონომიური ეკლესიები:

სინაის მთის ეკლესია
ფინეთის მართლმადიდებელი ეკლესია
იაპონიის მართლმადიდებელი ეკლესია – არ ცნობს კონსტანტინოპოლის საპატრიარქო
ესტონეთის სამოციქულო მართლმადიდებელი ეკლესია – ავტონომიას არ ცნობს რუსეთის საპატრიარქო
ჩინეთის მართლმადიდებელი ეკლესია – ავტონომიას არ ცნობს კონსტანტინოპოლის საპატრიარქო

იერარქია

მართლმადიდებელ საეკლესიო სამყაროს არ ჰყავს ერთიანი მეთაური მიწიერი იერარქის სახით. ავტოკეფალური ეკლესიების მეთაურები არიან პატრიარქები ან მიტროპოლიტები და მთავარეპისკოპოსები, რომლებიც ორგანიზაციულად სრულიად დამოუკიდებელნი არიან და სხვა რომელიმე ეკლესიისგან ჩაურევლად მართავენ მათდამი რწმუნებულ ეკლესიას. ერთიანობა არის არა ორგანიზაციული, არამედ ევქარისტიული და დოგმატური. კონსტანტინოპოლის პატრიარქი მხოლოდ ნომინალურად, ტრადიციის ძალით ატარებს მნსოფლიო პატრიარქის ტიტულს ტიტულს და არ წარმოადგენს განსაკუთრებულ ავტორიტეტს დოგმატურ საკითხებში.

მართლმადიდებლური მოძღვრებით ეკლესიის თავია ქრისტე. საეკლესიო იერარქიის ავტორიტეტი დაფუძნებულია ეკლესიის თავის — იესო ქრისტესგან მომდინარე უწყვეტ ხელდასხმაზე მოციქულთა ხანიდან დღემდე. პირველი ეპისკოპოსები თავად მოციქულები იყვნენ. ქრისტემ ისინი მოციქულებრივი მსახურებისათვის მოიხმო, მათთან იყო სამი წლის განმავლობაში და შემდეგ მიმადლა მათ სულიწმინდა, რათა მოწაფეებს ცოდვათა მიტევება შესძლებოდათ.უფალმა წარგზავნა ისინი „ყოველთა ერთათვის“ საქადაგებლად. ღმერთმა მოციქულები მახარებელ მეთევზეებად და მქადაგებლებად აქცია. გამორჩეულობისა და მისიის გამო გახდნენ ადამიანები ქრისტეს მოციქულები. წმინდა წერილში არაფერია ნათქვამი იმის თაობაზე, შეასრულა თუ არა უფალმა რაიმე წესი მოციქულებისათვის სამღვდელო მსახურების მინიჭებისას. უფალი თავად არის ეკლესიის საიდუმლოებების დამაარსებელი, მაგრამ მათ არ აღასრულებს, იგი თავის ნების გამოვლენით ასრულებს იმას, რისთვისაც ეკლესიის მისტერიები არსებობს.

მიუხედავად ადგილობრივი და ისტორიის განმავლობაში წარმოქმნილი განსხვავებებისა, ეკლესიის მმართველობის პრინციპი არ შეცვლილა. ეკლესიის მსახურის ხარისხი განიზომება ეკლესიის ძირითად საიდუმლო ქმედებაში — ევქარისტიაში მონაწილეობის ხარისხით.

საეკლესიო იერარქია სამ ხარისხად განიყოფება: ეპისკოპოსი, მღვდელი და დიაკვანი. წმინდა მამათა ნაშრომების მიხედვით ეს სამი საფეხური მჭიდროდ უკავშირდება სულიერი ცხოვრების სამ ეტაპს — განწმენდა, განათლება და სრულყოფა. დიონისე არეოპაგელის თხზულების მიხედვით ეპისკოპოსის ხარისხს ეწოდება სრულყოფილი და მისტიკურად სრულყოფილი, მღვდლობისას — განმანათლებელი და ნათლისკენ წარმმართველი, ხოლო დიაკვნების ხარისხს განმწმენდელი და განმარჩეველი. სამღვდელოების მსახურება ლიტურგიკული, განმანათლებლური და სრულმყოფელია, რადგან საიდუმლოებებით მიმდინარეობს სულის განვითარება. ეს იმას ნიშნავს, რომ სამღვდელო მსახურებანი არა მხოლოდ აღესრულება, არამედ განსწმენდს, ანათლებს და სრულყოფს (განაღმრთობს) ადამიანს.^[4]

ეპისკოპოსის ხარისხი არ იცვლება იმის მიხედვით, თუ რა ტიტული მიენიჭება მას — მთავარეპისკოპოსის, მიტროპოლიტის (დიდი ქალაქის ეპისკოპოსი) თუ პატრიარქის (ადგილობრივი ავტოკეფალური ეკლესიის მეთაური). ეპისკოპოსობა საეკლესიო იერარქიის უმაღლესი საფეხურია, რომლის პრეროგატივებია: ლიტურგიის აღსრულება, ეპისკოპოსების, მღვდლებისა და დიაკვნების ხელდასხმა, წმიდა მირონის კურთხევა, მირონცხების აღსრულება, ტაძრების კურთხევა და სატფურება. ეპისკოპოსები მონაწილეობენ პატრიარქის კურთხევაში. ეპისკოპოსს ემორჩილება მის საეპისკოპოსოში (ეპარქიაში) შემავალი ეკლესიები, სასწავლებლები, მონასტრები. ეპისკოპოსად კურთხევის აუცილებელი პირობაა უქორწინებლობა — ეპისკოპოსი შავი სამღვდელოებიდან უნდა იყოს, ანუ — ბერი.

მღვდელს ხელდასხმის შემდეგ ენიჭება ლიტურგიის აღსრულების, აღსარების მიღების, ცოდვათა მიტევების (ქრისტეს სახელით), ზიარების გაცემის, ნათლისცემის, წესის აგების, ქრისტიანულ ზნეობაში დამოძღვრის, ქადაგებისა და სწავლების უფლება.

დიაკვანი მღვდელმსახურების დაბალი საფეხურის წოდებაა. იგი დამოუკიდებელი ხარისხია და არ გულისხმობს მომდევნო საფეხურად მღვდლობას (როგორც ხშირად ფიქრობენ). დიაკონოს ბერძნული სიტყვაა და ნიშნავს „მომსახურეს“. დიაკვნის მოვალეობაა ემსახუროს მღვდელს ლიტურგიისა და სხვა საიდუმლოებების (ნათლობა, ქორწინება, წესის აგება...) აღსრულებაში. მას აქვს საკურთხეველში შესვლის, კვერექსების კითხვის, საკმევად საცეცხლურის ხელში პყრობის უფლება. დიაკვანს ევალება, ასევე, სამეთვალყურეო სამსახური, ეკლესიაში წესრიგისთვის თვალის დევნება.

მსოფლიო საეკლესიო კრებები

მსოფლიო საეკლესიო კრება უმაღლესი ძალაუფლებით აღჭურვილი ორგანოა მართლმადიდებელ ეკლესიაში, რომლის დოგმატურ გადაწყვეტილებებს შეუმცდარის და უცდომელის სტატუსი გააჩნიათ. მართლმადიდებელი ეკლესია შვიდ მსოფლიო საეკლესიო კრებას აღიარებს: ნიკეის კრება 325 წ, კონსტანტინოპოლის 381 წ, ეფესოს 431 წ, ქალკედონის 451 წ, კონსტანტინოპოლის 553 წ, კონსტანტინოპოლის 680–681 წწ, ნიკეის 787 წ. ამათ გარდა მსოფლიო კრების კანონების ტოლფარდი ავტორიტეტი აქვს მინიჭებული კონსტანტინოპოლის კრების მიერ მიღებულ 102 კანონს, რომელსაც ტრულის, მეექვსე, ან მეხუთე – მეექვსე კრების სახელით იხსენიებენ. ეს კრებები მოიწვიეს ერეტიკული ცრუსწავლებების დაგმობის, დოგმატების ავტორიტეტულად გადმოცემისა და კანონიკური საკითხების გადაწყვეტისათვის.

მსოფლიო საეკლესიო კრებების ამსახველი ხატი.

მართლმადიდებლური ეკლესიოლოგია და ეკლესიის ისტორია ამოწმებენ, რომ უმაღლესი საეკლესიო ხელისუფლების მატარებელი არის მსოფლიო ეპისკოპატი – მოციქულთა კრების მემკვიდრე, ხოლო მსოფლიო კრება არის ყველაზე სრულყოფილი საშუალება მსოფლიო ეპისკოპატის უფლებამოსილების ეკლესიაში განხორციელებისათვის. მსოფლიო კრებათა პირველსახეა მოციქულთა კრება იერუსალიმში. მსოფლიო კრების შემადგენლობის, უფლებამოსილების და მოწვევის პირობებთან დაკავშირებით საბოლოოდ დადგენილი დოგმატური ან კანონიკური განსაზღვრებები ან მისი მოწვევის უფლებამოსილი ინსტანციები არ არსებობს. ეს იმითაა განპირობებული, რომ მსოფლიო კრებაში მართლმადიდებლური ეკლესიოლოგია საეკლესიო ძალმოსილების უმაღლეს ინსტანციას ჭვრეტს, რომელიც უშუალოდ სულიწმინდის მიერ იმართება და შეუძლებელია რაიმე სახის რეგლამენტაციას დაექვემდებაროს. თუმცა კი მსოფლიო კრების შესახებ კანონიკური განსაზღვრებების არქონა ხელს არ უშლის იმ ისტორიული ცნობებისა და გარემოებების თავმოყრა-განზოგადების საფუძვეზე, რომელთა პირობებშიც მოიწვეოდა ხოლმე მსოფლიო კრება, ეკლესიის სტრუქტურასა და ცხოვრებაში არსებული ამ მეტად ქარიზმატული ინსტიტუტის ზოგიერთი ძირითადი შტრიხის გამოვლენას.

მსოფლიო კრებების კომპეტენცია უპირველეს ყოვლისა იყო სადავო დოგმატური საკითხების გადაწყვეტა. ესაა სწორედ მსოფლიო და არა ადგილობრივი კრებების უპირატესი და თითქმის ექსკლუზიური უფლება. წმინდა წერილისა და საეკლესიო გარდამოცემაზე დაყრდნობით კრებათა მამებმა დაამხეს ერეტიკული გაუკუღმართებანი, დაუპირისპირეს რა მათ კრებათა განსაზღვრებების საშუალებით სარწმუნოების მართლმადიდებლური აღსარება. მათ ოროსებში დაცული შვიდი მსოფლიო საეკლესიო კრების დოგმატური განსაზღვრებები თემატურად ერთიანდება. მასში სრულიად იშლება ტრინიტარული და ქრისტოლოგიური სწავლება. კრებათა სიმბოლოებსა და ოროსებში დოგმატების გადმოცემა უცდომელია, რაც ქრისტიანობაში აღიარებულ ეკლესიის უცდომელობას გამოხატავს.

მოძღვრება

აღმოსავლეთის მართლმადიდებელი ეკლესიები, განსაკუთრებით კი ალექსანდრიისა, არსებობის პირველი სამი საუკუნის განმავლობაში არ ცდილობდნენ მოძღვრების სისტემატური სახით ფორმულირებას, მას არ გააჩნდა სისტემური განსაზღვრებები რწმენის დოგმატებისა. პირველი ქრისტიანების მიერ ჭეშმარიტება მოიაზრებოდა და განიცდებოდა როგორც ბუნებრივი, თავისთავად მოცემული, და შესაბამისად, ის არ საჭიროებდა რაიმენაირ თეორიულ განმარტებებს. მართლმადიდებელ ეკლესიაში დოგმატური გადაწყვეტილებების მხოლოდ შეზღუდული რაოდენობაა სავალდებულო, ეს მოიცავს სარწმუნოების სიმბოლოს, შვიდი მსოფლიო კრების გადაწყვეტილებებს. მართლმადიდებლური მოძღვრება ამით არ შემოიფარგლება, თუმცა რწმენის ყველა ფაქტი, მათი მნიშვნელობის მიუხედავად, დოგმატად არ ჩამოყალიბებულა, სისტემატიზაციის პრეცედენტი იყო იოანე დამასკელის წყარო ცოდნისა, მაგრამ მოგვიანებით, როდესაც საჭიროებამ მოითხოვა მართლმადიდებლობას წარმოედგინა თავისი დოქტრინა სისტემატიზებული სახით, დამასკელის შრომა საკმარისი არ აღმოჩნდა, რადგან ის არ მოიცავდა მთლიან მოძღვრებას. მართლმადიდებლური მოძღვრების ერთიანი სისტემატიზებული გადმოცემა.

წმინდა იოანე დამასკელი

წმინდა წერილი

მთავარი სტატია: ბიბლია.

მართლმადიდებლური მოძღვრება ეყრდნობა ბიბლიას. ბიბლია ბერძნული სიტყვაა და ნიშნავს წიგნებს (ταβιβλια). შედგება 66 წიგნისაგან – 39 ძველი აღთქმის, 27 – ახლისა. იგულისხმება არა ნებისმიერი, არამედ მხოლოდ და მხოლოდ ღვთივშთაგონებული და სულიწმიდის მადლით აღვსილი წიგნების კრებული. გარდა ამისა, ბერძნული ბიბლიის სამოცდაათისეულ თარგმანში – სეპტუაგინტაში – შესულია ძველი აღთქმის ზოგიერთი წიგნი (აპოკრიფები), რომელთაც ეკლესია არ აღიარებს კანონიკურ წიგნებად, მაგრამ მიიჩნევს აღმზრდელობითად და სასარგებლოდ. ეს თარგმანი შეიქმნა ალექსანდრიელი ებრაელებისათვის ძვ.წ. IV საუკუნეში, რომელთაც დავიწყებული ჰქონდათ მშობლიური ენა და ბერძნულად მეტყვეებდნენ. სამოცდაათისეული კი იმიტომ ეწოდება, რომ გადმოცემის თანახმად,შეცდომებისგან თავის დასაცავად ის ერთმანეთისგან დამოუკიდებლად თარგმნა 70-მა სასულიერო პირმა, შემდგომ კი ერთმანეთს შედარდა.

‎

ადიშის ოთხთავი.

ბიბლიაში აღწერილი თავდაპირველი ამბები წინაისტორიულ ხანას შეეხებიან, როდესაც დამწერლობა ჯერ არ არსებობდა. უზენაესი ღმერთი – ყოვლადწმიდა სამება – ეცხადებოდა სათნო და მართალ ადამიანებს, რჩეულ პიროვნებებს და აუწყებდა სიბრძნეს და მეცნიერებას.ხანგრძლივი პერიოდის განმავლობაში (1500-2000 წელი) ბიბლიის ცალკეული ნაწილები სხვადასხვა ადამიანების მიერ იწერებოდა. ეს მრავალრიცხოვანი ნაწილები მოგვიანებით ერთ წიგნად გააერთიანეს.

რაც შეეხება ახალ აღთქმას, იესო ნაზარეველი ორი ათასი წლის წინ დაიბადა, როდესაც ძველი აღთქმის წიგნები უკვე დიდი ხნის წინათ იყო დაწერილი. თავდაპირველად უწყება მის შესახებ აგრეთვე ზეპირად ვრცელდებოდა. მათემ, მარკოზმა, ლუკამ და იოანემ ოთხი სახარება იესოს ცხოვრების მოწმობებზე დაყრდნობით დაწერეს, რომლების თვითმხილველთა მიერ იყო დატოვებული. სახარებაში აღწერილი ამბები – ბეთლემში იესოს შობის, მისი ცხოვრების და სასწაულების შესახებ ქ. შ. 100 წლამდე დაიწერა. როგორც ჩანს, ოთხივე სახარება იესოს ცხოვრებისა და მოძღვრების აღწერისას ერთსა და იმავე ზეპირ გადმოცემებს ეყრდნობა.

ბიბლიის წიგნთა თავებად და მუხლებად დაყოფა შედარებით გვიანდელი მოვლენაა და კონკორდანსის ანუ სასურველ ადგილთა ადვილად მოძიების საშუალებათა შექმნის იდეამ, ზოგადად, — კითხვისა და აღქმის პროცესის გაიოლებისათვის ზრუნვამ განაპირობა. ცალკეული წიგნები ჯერ თავებად დაიყო, შემდეგ მუხლებად (მოცემული თავის ფარგლებში). მუხლობრივი დაყოფის ის სისტემა, რითაც დღეს ვსარგებლობთ, XVI ს-ში დასავლეთ ევროპაში შეიმუშავეს.^[5]

წმინდა გადმოცემა

მართლმადიდებლური მოძღვრება გარდა ბიბლიისა ეფუძნება წმინდა გადმოცემას. წმინდა გადმოცემა – ესაა რწმენა და ცოდნა, რომელიც მოციქულებმა თავად იესო ქრისტესგან მიიღეს და მოციქულთა დროიდან მოყოლებული ეკლესიაში თაობიდან თაობას გადაეცემოდა. წმინდა გადმოცემა შეიცავს მოციქულთა წესებს, მსოფლიო და ადგილობრივი კრებების დოგმატურ და პრაქტიკულ გადაწყვეტილებებს, წმინდა გადმოცემის ნაწილია ასევე წმინდა მამათა ნაშრომები, საეკლესიო კანონები და ლიტურგიკული წიგნები, მოწამეთა აქტები. თავდაპირველად, გარდა ძველი აღთქმისა, ქრისტიანული მოძღვრების შემცვველი ტექსტები ზეპირად ვრცელდებოდა, მაგრამ I საუკუნის II ნახევარშივე მათ წერილობითი სახე მიიღეს.

გადმოცემა, როგორც სულიწმინდის მარადიული და უცვლელი ყოფნა ეკლესიაში, არის ყველაზე უფრო ღრმა საფუძველი მისი ყოფიერებისა, ამიტომ გადმოცემა მოიცავს ეკლესიის მთელ ცხოვრებას იმდენად, რომ თვით წმინდა წერილი გვევლინება მიერ ერთ-ერთ ფორმად. თუ ეკლესია დაკარგავს თავის გადმოცემებს, იგი შეწყვეტს იმად ყოფნას, როგორიც არის, რამეთუ სამსახური ახალი აღთქმისა არის სამსახური სულისა „დაწერილი არა მელნითა, არამედ სულითა ღმრთისა ცხოველისათა, არა ფიცართა შინა ქვისათა, არამედ ფიცართა შინა გულისა ხორციელისათა“.^[6]

თუ წარმოვიდგენთ, რომ რაიმე მიზეზის გამო ეკლესია დაკარგავს ყველა თავის წიგნს, ე. ი. ძველ და ახლა აღთქმას, წმინდა მამათა თხზულებებს, ღვთისმსახურების წიგნებს, გადმოცემები აღადგენს წიგნებს, არა სიტყვასიტყვით, არამედ სხვა ენით, მაგარმ ეს იქნება „ერთ გზის მოცემული წმინდა სარწმუნოებისა“^[7], გამოვლინებული იგივე ერთიანი სულით, რომელიც უცვლელად მოქმედებს ეკლესიაში. წმინდა წერიი არ არის უფრო ღრმა და უფრო მნიშვნელოვანი, ვიდრე წმინდა გადმოცემები, არამედ ის მისი ერთ–ერთი ფორმაა.^[8] ეს ფორმა უფრო ძვირფასი და მოსახერხებელია შესანახად, ასევე გამოსაყენებლად, მაგრამ თუ წმინდა წერილს ამოვიღებთ წმინდა გადმოცემების ნაკადიდან, იგი ვერ იქნება გაგებული სწორად ვერავითარი მეცნიერული გამოკვლევებით. წმინდა წერილი კი არ არის ეკლესიის წყარო, არამედ წმინდა გადმოცემები. თავისი ისტორიის პირველი რამდენიმე წლის განმავლობაში ეკლესიას ახალი აღთქმის წერილი არ ჰქონდა და მხოლოდ გადმოცემით ცხოვრობდა, რომლის დასაცავად მოწოდებუნი იყვნენ მორწმუნენი პავლე მოციქულის ეპისტოლეში „ამიერიდან, ძმანო, მტკიცედ ჰსდექით და შეიკრძალეთ მოძღვრება ესე, რომელიც გისწავიეს გინა სიტყვითა, გინა წიგნითა ჩვენითა“.^[9]

მართლმადიდებლური სწავლებით, წმინდა გადმოცემა არ არის მექანიკური, პასიური და ავტომატური პროცესი რამე სიბრძნის გადაცემისა, დაკავშირებული შორეულ წარსულთან. იმისათვის რომ იცხოვრო გადმოცემაში, საკმარისი არაა სარწმუნოებრივი სწავლების ინტელექტუალური აღიარება, რადგან გადმოცემა რაღაც უფრო მეტია, ვიდრე უბრალო კრებული აბსტრაქტული დებულებებისა. ეს ცხოვრებაა, შეხვედრაა ქრისტესთან სულიწმინდაში. გადმოცემა არა მხოლოდ ინახება ეკლესიაში, არამედ ის ცოცხლობს ეკლესიაში, გადმოცემა ესაა ცხოვრება სულიწმინდისა ეკლესიაში.^[10]

საღვთო საიდუმლონი

მთავარი სტატია: საიდუმლონი.

მართლმადიდებლური ნათლობა.

მართლმადიდებელ ეკლესიაში სრულდება შვიდი ძირითადი საიდუმლო:

ნათლისღება — ძირითადი აქტი, რომლითაც ადამიანი ქრისტიანად ითვლება, არის ნათლობა. ნათლობის რიტუალს წინ უძღვის კათაკმევლობის პერიოდი, რომლის განმავლობაში ახალმოქცეული ემზადება ნათლისღებისთვის, ეცნობა ძირითად ჭეშმარიტებებს, სწავლობს მრწამსს, ესწრება საკვირაო ლიტურგიას, ოღონდ არა ბოლომდე. კათაკმევლობის პერიოდი განსაზღვრული არ არის. ასევე განუსაზღვრელია ასაკი ადამიანისა, რომელიც ინათლება. ნათლისღება ხდება წყალში სამჯერ შთაფვლით ან სხურებით, უკიდურეს გამონაკლის შემთხვევებში — ქვიშით. ნათლობის რიტალს აღავლენს მღვდელი. მართლმადიდებლური მოძღვრების მიხედვით, მონათლული განიწმინდება ცოდვებისგან და ხდება ქრისტეს ეკლესიის წევრი. მართლმადიდებლობა ნათლისღებას სულიერ შობად, მეორედ დაბადებად მიიჩნევს და ის მხოლოდ ერთხელ ხდება ადამიანის ცხოვრებაში.
მირონცხება — ნათლობის შემდეგ ხდება წმინდა მირონის ცხება, რაც მონათლულს სულიწმიდის მეშვეობით ანიჭებს სასიცოცხლო ძალას. მირონცხება უშალოდ მოსდევს ნათლისღებას და მის ნაწილად აღიქმება, თუმცა ცალკე საიდუმლოა.
ზიარება, ანუ ევქარისტია — ყველა ქრისტიანი, სასულიერო თუ საერო პირი ეზიარება ქრისტეს სისხლს და ხორცს პურის და ღვინის სახით. ამით ის მისტიურად მონაწილეობს საიდუმლო სერობაში, როდესაც ქრისტემ თავის მოციქულებს გაუნაწილა უკვდავი სიცოცხლე. არ არის განსაზღვრული, თუ რა სიხშირით უნდა ეზიაროს მართლმადიდებელი.
სინანული — ქრისტიანი პერიოდულად აბარებს აღსარებას მღვდელს, რომელიც მას მიუტევებს ქრისტესა და ეკლესიის სახელით
ქორწინება — წყვილის შეუღლება რომ საეკლესიო წესით კანონიერი იყოს, ის საჭიროებს დადასტურებას მღვდლის მიერ
ზეთის კურთხევა — აღსრულდება მძიმე სნეულებაში მყოფი ქრისტიანის სულის და სხეულის საკურნებლად და იმ ცოდვების მისატევებლად, რაც მოუნანიებელი დარჩა სიკვდილის სარეცელზე მწოლარეს
მღვდლობა — საიდუმლოს აღასრულებს მღვდელმთავარი იმ პირის მიმართ, რომელიც განწესებულია სასულიერო იერარქიის რომელიმე საფეხურის დასაკავებლად.

წმინდანთა თაყვანისცემა

ეკლესია წმიდანებად შერაცხავს სარწმუნოებისთვის წამებულთ და ეკლესიისთვის განსაკუთრებულად ღვაწლმოსილ ადამიანებს - მათი ნეშტები თაყვანისცემის საგნებია, ისინი დაცულია ეკლესია–მონასტრებში საგანგებო ლუსკუმებში ან საკურთხევლის ტრაპეზის ქვეშ.

ქრისტიანული ეკლესიის უპირველესი წმიდანი ღვთისმშობელია, რომელიც ყოვლად წმიდად იწოდება. ღვთისმშობელი, მარადქალწული მარიამი, არის ყოველი ქრისტიანის, ვინც კი მას ლოცვისას მიმართავს, მეოხი მისი ძის წინაშე. მარიამის, როგორც ღვთისმშობლისა და მარადქალწულის, თაყვანისცემა ქრისტიანულ ეკლესიასა და საზოგადოებაში უძველესი დროიდან მოდის, მაგრამ საბოლოო დოგმატური განსაზღვრება 431 წელს ეფესოს საეკლესიო კრებაზე მიიღო, როგორც შედეგმა ქრისტეს ორბუნებოვნობის აღიარებისა. მართლმადიდებლური რწმენით, წმინდა მარიამი არ არის მხოლოდ საშუალება ღვთის ძის შობისა, მისი პატივი დამოუკიდებელი პატივია, როგორც ადამიანისა, რომელმაც შეგნებულად, უყოყმანო და უეჭველი რწმენით იტვირთა ეს საკაცობრიო ამოცანა, ღვთაებრივი განგების აღსრულება, ადამიანურად მძიმე, რადგან მისთვის ცნობილი უნდა ყოფილიყო, რომ მის სულში გაივლიდა მახვილი (ლუკა, 2:35), იგულისხმება მისი ძის აღსასრული ჯვარზე.

მოწამენი ისინი არიან, ვინც თავიანთი სიცოცხლით (სისხლით) დაამოწმეს ქრისტეს ჭეშმარიტება. მოწამენი დევნილების ხანიდან ჩნდებიან ეკლესიის ცხოვრებაში და მათმა მოწამებრივმა სიკვდილმა განამტკიცა რწმენაში ეკლესია. მოწამეთა შორის გამორჩეულნი და განსაკუთრებულად ცნობილნი არიან მოციქულთა თავად წოდებულები პეტრე და პავლე, წმინდა გიორგი, კაბადოკიელი მხედარი, რომელიც დიოკლეტიანეს დროს ეწამა და წმინდა ბარბარე. წმიდანთა შორის არიან აღმსარებელნი, რომელნიც თუმცა იტანჯნენ სარწმუნოებისთვის, მაგრამ გადარჩნენ. ასეთია VI საუკუნის გამოჩენილი ღვთისმეტყველი წმ. მაქსიმე აღმსარებელი, რომელმაც გადასახლებაში (კერძოდ, ლეჩხუმში) დაასრულა სიცოცხლე.

წმიდანები მოიხსენებიან ქრისტიანის მიერ ყოველდღიურ ლოცვებში, მლოცველი შესთხოვს მათ მეოხებას მამაღმერთისა და ქრისტეს წინაშე. არსებობენ საყოველთაო ეკლესიის წმიდანები და ადგილობრივი ეკლესიების (საქართველოს, რუსეთის, რუმინეთის...) წმიდანები. საყოველთაო წმიდანებია: მოციქულნი, რომელთაგან უმეტესობამ მოწამებრივად დაასრულა სიცოცხლე; ძველი აღთქმის პატრიარქები; ეკლესიის მამები და ღვთისმეტყველნი, რომელთა ღვაწლმა სიწმიდე შეუნარჩუნა ეკლესიას, რომელთა მონაწილეობით ჩამოყალიბდა და დაიხვეწა ქრისტიანული მოძღვრება.

ეკლესიის რწმენით, წმიდანთა სულიერი ძალის აქტივიზაცია განსაკუთრებით საღვთო ლიტურგიის პროცესში ხდება: ისინი ანგელოზებთან ერთად მონაწილეობენ ღვთისმსახურებაში, ეკლესიის კედლებიდან გადმომყურე მათი ხატები მდუმარედ ესწრებიან ლიტურგიას.

ხატების თაყვანისცემა

მთავარი სტატია: ხატი.

ხატი „საქართველოს იმედი“.

მართლმადიდებელი ეკლესია წარმოუდგენელია ქრისტეს, ღვთისმშობლისა და სხვა წმიდანების ხატების გარეშე. ისევე, როგორც სახარებები სიტყვიერად გადმოსცემენ იესოს, ღმერთკაცის მიმოსვლას მიწაზე, მის მიწიერ ცხოვრებას, ასევე ხატები სახიერად წარმოგვიდგენენ მას.

ქრისტეს ორბუნებოვნების დოგმატი და საიდუმლო, რაც, პრინციპში, ღვთის განხორციელება-განკაცების საიდუმლოა, საფუძვლად უდევს და ამართლებს ხატის არსებობას (შესაძლებლობას). ამავე დროს ხატი, თავის მხრივ, ადასტურებს განხორციელების საიდუმლოს.

ხატმებრძოლეობამ, რომელიც მთელი საუკუნენახევარი გრძელდებოდა მთელ ქრისტიანულ იმპერიაში (საქრისტიანოში), ღვთისმეტყველები აიძულა ხატებისთვის მეტაფიზიკური გამართლება მიეცათ. ხატების საზრისისა და მნიშვნელობის დასაბუთება იოანე დამასკელს (650-730) ეკუთვნის, რომელმაც პირველმა შეადგინა მართლმადიდებელი (სწორი) სარწმუნოების მოკლე კატეხიზისი. იმდენად მნიშვნელოვანია მართლმადიდებელი სამყაროსთვის ხატების თაყვანისცემა, რომ მისი აღდგენის თარიღი (843 წ.) მართლმადიდებლობის ზეიმის სახელწოდებით არის შესული საეკლესიო კალენდარში და აღინიშნება დიდმარხვის პირველ კვირას.

მეშვიდე მსოფლიო კრებამ ამგვარად შეაფასა და გამოხატა ხატების მიმართ ეკლესიის დამოკიდებულება: „ჩვენ უცვლელად ვინახავთ ყველა საეკლესიო გადმოცემას, წერილობით იქნება თუ არაწერილობით. ერთ-ერთი მათგანი გვავალებს შევქმნათ ფერწერული ხატები, რადგან ეს ეთანხმება სახარებისეულ ქადაგებას, ადასტურებს, რომ ქრისტე ჭეშმარიტად და არა მოჩვენებითად განკაცდა...“

ხატი, პორტრეტისგან განსხვავებით, არ გამოხატავს ადამიანის მიწიერ მდგომარეობას ან მის ფსიქოლოგიას, თუნდაც სიღრმისეულ შინაგან სამყაროს. ხატი წარმოგვიდგენს წმიდანის განღმრთობილ სახეს სულიერი სხეულით, რომელსაც აღარ ეკარება სიკვდილის ხრწნილება. ხატი გამოხატავს წმიდანის ისეთ სახეს, როგორსაც მკვდრეთით აღმდგარი და მარადიულობას ნაზიარები ადამიანები შეიმოსავენ. ხატის სივრცეც არ არის ჩვეულებრივი, აქტუალური, სამგანზომილებიანი სივრცე, რომელშიც მოკვდავნი იმყოფებიან. მას არ აქვს უკანა პლანი, არ ჩანს სიღრმე, რაშიც რაიმე დაფარული იქნება, რაც აბსოლუტური ცოდნის განცდას ქმნის. ხატზე ყველაფერი ჩანს ერთდროულად, როგორც მარადისობაში, ანუ დრო სივრცედ არის ქცეული და ყველა დრო ერთჟამობაშია მოცემული, როგორც ერთი მარადიული წამი. ხატს არ ახასიათებს პერსპექტივა, როგორც ჩვეულებრივ ნახატს. ყველაფერი — ახლობელი და შორეული საგნები წინა პლანზეა. ხატზე არ ჩანს გარეგანი შუქის წყარო, რომელიც ჩრდილებს დააფენდა საგნებზე. ყველაფერი დაუსაბამო ღვთიურ ნათელშია განზავებული, როგორც ესაიას აქვს ნათქვამი მომავლის წინასწარმეტყველებაში: „აღარ გექნება შენ მზე დღის სინათლედ და მთვარის ნათება აღარ გაგინათებს, არამედ უფალი გეყოლება საუკუნო სინათლედ და შენი ღმერთი შენ დიდებად“ (ეს. 60:19).

ამრიგად, ხატზე გამოსახული წმიდანი და მის წინაშე მლოცველი სხვადასხვა განზომილებაში იმყოფებიან: განღმრთობილი წმიდანი სულიერად გარდაქმნილ სამყაროდან ეპასუხება მლოცველს, როგორც შუამავალი ამ წუთისოფელსა და ღვთის სასუფეველს შორის. ხატის საზრისი არის ლოცვა, ხოლო ლოცვა, თავის მხრივ, საიდუმლო რიტუალია. ამიტომ არავითარი საერთო ხატებს რელიგიური შინაარსის მხატვრობასთან არ აქვს. ეკლესია არ უარყოფს რელიგიურ მხატვრობას, მაგრამ მას არც რაიმე მნიშვნელობას ანიჭებს ქრისტიანის რელიგიურ ცხოვრებაში, რადგან მას არანაირი კავშირი არ აქვს ლოცვასთან, არის მხოლოდ და მხოლოდ ილუსტრაცია, რომელსაც ცნობისმოყვარეობის დაკმაყოფილების ფუნქცია აქვს. მის უკან არავითარი მეტაფიზიკური სინამდვილე არ არის.

ჩვეულებრივ, ეკლესიის კედლები მოხატულია ძველი და ახალი აღთქმის სცენებით გარკვეული წესის მიხედვით: გუმბათზე გამოსახავენ ქრისტე პანტოკრატორს (ყოვლისმპყრობელს) გადაშლილი წიგნით ხელში განკითხვის დღეს, საკურთხევლის აფსიდზე - ღვთისმშობელს ყრმით ხელში, როგორც ხიდს მიწასა და ცას შორის, საკურთხევლის კედლების ზემო რეგისტრზე ანგელოზებს, ქვემოთ — მოციქულებს, ეკლესიის მამებს — გრიგოლ ღვთისმეტყველს, ბასილი დიდს, იოანე ოქროპირს; კანკელზე ღვთისმშობლის, ქრისტეს და მთავარანგელოზთა ხატებია განლაგებული. დასავლეთის კედელზე გამოსახულია ღვთისმშობლის მიძინების სცენა.

ფრესკებს არა აქვთ იგივე დანიშნულება, იგივე ღირსება, სიწმიდე და ძალა, რაც ხატებს. ისინი დამხმარე საშუალებებია წმიდა წერილის გასაგებად და გასახსენებლად. ამბობენ, ფრესკები წერაკითხვის უცოდინართა ბიბლია არისო. მართლაც, უბირი ადამიანები წარმართობის წრიდან ხატების მეშვეობით უკეთ ხვდებოდნენ განკაცების საიდუმლოებას, ვიდრე წიგნიდან. ამიტომაა, რომ ხატები და, საზოგადოდ, საეკლესიო ხელოვნება ასრულებდა მორწმუნეთა რწმენაში განმტკიცების ფუნქციას.

ხატების გარდა, ყოველ ადგილობრივ მართლმადიდებელ ეკლესიას საერთო და თავისი სიწმიდეები (მაგ., ღვთისმშობლის ხალენი, იოანე ნათლისმცემლის მუხლისთავი), ასევე სათაყვანო წმიდა ადგილები აქვს (იერუსალიმი, სინას მთა, ათონის მთა, მცხეთა).

ეკლესია და ტაძარი

მთავარი სტატია: ტაძარი.

ბელგრადის წმინდა საბას ტაძარი შიგნით.

მართლმადიდებლური მოძღვრებით, ეკლესია არის ყველა წმიდის და ცოდვილის თავშესაფარი ამ სოფელში, როგორც ნოეს კიდობანი. ეკლესია ხომალდია, რომელიც დაცურავს წუთისოფლის აბობოქრებულ ზღვაში და იფარებს თავის წიაღში მორწმუნეებს, რომელთაც თავისუფალი ნებით აირჩიეს თავიანთი ხვედრი, რათა ასულიყვნენ ხომალდში. ამიტომაც ადრექრისტიანული წარმოდგენით, ეკლესიის შენობის არსის განმსაზღვრელი ტიპი ბაზილიკაა, რომელსაც გემის ფორმა აქვს იმის ნიშნად, რომ ის მიაპობს ამაოების ტალღებს. არსად ის არ მკვიდრობს, მისი მკვიდრობა მხოლოდ გზაშია და გზას აქვს მიზანი —- ღვთის სასუფეველი და თავად არის, საბოლოო აზრით, თვითმიზანი.

თუ ეკლესია სადმე მკვიდრობს, ეს არის ცა, მაგრამ მას, ცის მკვიდრს, სოფელშიც ჰყავს თავისი შვილები. ცაში მკვიდრობის ამ იდეას გამოხატავს ცენტრალურგუმბათოვანი ეკლესიები, რომელთა გუმბათი მდგრადობის, უძრაობის, თითქოს ციური გუმბათის მიწაზე გარდამოსვლისა და მასზე დავანების განცდას ბადებს. VI საუკუნიდან ბაზილიკების გუმბათებით დაგვირგვინებამ თითქოს შეაჩერა ბაზილიკა-ხომალდის სვლა და მყარად დაამკვიდრა ერთ ადგილზე. ამით აღინიშნა დევნილებისგან თავდაღწეული და გამარჯვებული ეკლესიის სტატუსი, რაც არანაირად არ აუქმებს ეკლესიის, როგორც წუთისოფელში მსვლელი ხომალდისა იდეას. ის საძირკვლიანი სახლიც არის და ხომალდიც. თუმცა ხომალდის ცურვას თავისი საბოლოო მიზანი აქვს — სასუფეველი, რასაც ძველქრისტიანულ სიმბოლიკაში ღუზა გამოხატავს.

მას შემდეგ, რაც ქრისტიანობა რომის იმპერიის ოფიციალური რელიგია გახდა, მზარდი მოთხოვნილების დასაკმაყოფილებლად დღის წესრიგში დადგა ეკლესიების მშენებლობა. შენობა ღვთისმსახურებას უნდა ყოფილიყო მისადაგებული, ამან განსაზღვრა მისი შიდა სივრცის ფორმა. მიუხედავად საეკლესიო შენობების განსხვავებებისა დროსა და სივრცეში, ეკლესიის შიდა სივრცე, ლიტურგიული საჭიროებიდან გამომდინარე, ორ ძირითად ნაწილად განიყოფება: ტერიტორია, რომელიც მრევლისთვის არის განკუთვნილი და ტერიტორია, რომელიც განკუთვნილია საკურთხევლისთვის. ისინი ერთმანეთისგან გამიჯნულია ტიხრით (კანკელით) იმის ნიშნად, რომ მრევლს არ აქვს უფლება შევიდეს იქ, სადაც აღესრულება საღვთო ლიტურგიის ყველაზე დიდი და წმიდა საიდუმლო (პურისა და ღვინის გარდაარსება ქრისტეს ხორცად და სისხლად).

ქრისტიანული ეკლესიის რამდენიმე ტიპი არსებობს: ბაზილიკა, ანუ სიგრძივი დაგეგმარების შენობა, რომელიც ხომალდის ასოციაციას იწვევს; ჯვარ-გუმბათიანი, გუმბათიანი ბაზილიკა; ცენტრალურ-გუმბათოვანი; წრიული (როტონდა); რვაკუთხა (ოქტოგონი) შენობები. ეკლესიის შენობა, როგორც წესი, საკურთხევლით აღმოსავლეთისკენ არის მიმართული, იმ მხარისკენ, საითაც, ჩვეულებრივ, მლოცველია მიპყრობილი. შენობას ადგას ჯვარი, ახლავს სამრეკლო, რომელიც მის შორიახლო შენდება. ზარი, რომლის ხმა უნდა წვდებოდეს მორწმუნეებს, ამცნობს მათ ღვთისმსახურების — წირვა-ლოცვის დაწყებას.

ლიტურგია

იოანე ოქროპირისა და და ბასილი დიდის ხატი.

მართლმადიდებლური ღვთისმსახურება ქმედებაში წარმოგვიდგენს ქრისტეს გზას შობიდან აღდგომამდე და მის მოძღვრებას. ქრისტიანობის პირველ საუკუნეებში გავრცელებული უამრავი სხვადასხვა ტიპის ლიტურგიებს შორის მართლმადიდებელ ეკლესიაში დღეს სამი სახის ლიტურგია სრულდება: იოანე ოქროპირის (მთელი წლის განმავლობაში), ბასილი დიდის (მხოლოდ დიდმარხვის კვირადღეებში) და გრიგოლ I-სა პირველშეწირულის წირვის სახელწოდებით (დიდმარხვის ოთხშაბათ-პარასკევს). ბასილი დიდისა და იოანე ოქროპირის ლიტურგიები ერთმანეთისგან არსებითად არ განსხვავდება, მათ შორის სხვაობა მხოლოდ ზოგიერთ ლოცვაშია. პირველშეწირული ლიტურგია თავისებურია: ამ დროს არ ხდება ხორცისა და ღვინის გარდაარსება, მორწმუნენი წინა კვირას შეწირულს ეზიარებიან, რადგან დიდმარხვის ოთხშაბათ-პარასკევს ძღვენი არ შეიწირება. უძველესი ლიტურგიებიდან იაკობის ლიტურგია აღსრულდება იერუსალიმის ეკლესიაში წელიწადში ერთხელ.

ლიტურგიის საბოლოო მიზანია ქრისტეს ხორცისა და სისხლის ზიარებადა იგი სამ ნაწილად განიყოფება. პირველ ნაწილში, რომელსაც პროსკომიდია (ბერძნ. „მომზადება“) ეწოდება, ხდება შემოწირული პროსფორების (საფუვრიანი პურის კვერების) კვეთა. ამ დროს იკითხება დასაწყისის და მოსამზადებელი ლოცვები. მეორე ნაწილს ეწოდება კათაკმეველთა ლიტურგია, იგი მთავრდება სამოციქულოსა და სახარების კითხვით, რასაც კათაკმეველნიც ისმენენ (ძველად უშუალოდ სახარების წაკითხვის შემდეგ მღვდელი წარმოთქვამდა ქადაგებას წაკითხულის თემაზე. ახლა ეს ნაწილი გადატანილია ლიტურგიის ბოლოს). მღვდლის ძახილზე „კათაკმეველნო, განვედით!“, კათაკმეველნი გადიან ეკლესიიდან, რადგან მათ არა აქვთ უფლება დაესწრონ მართალთა ლიტურგიას, როდესაც სრულდება ჟამისწირვის გადამწყვეტი საიდუმლო — კვეთილი პროსფორებისა და შემოწირული ღვინის გარდაქმნა ქრისტეს ხორცად და სისხლად. საკუთრივ ევქარისტიის საიდუმლო ქმედება (რიტუალი) იწყება „რომელნი ქერუბიმთას“ საგალობელით, რომელიც მოუწოდებს მღვდელმსახურთ აღივსონ ღვთის შიშით და დაუტეონ ყველა ამქვეყნიური ზრახვა და საზრუნავი და ქერუბიმებს (ანგელოზთა უმაღლესი დასი) მიმსგავსებულნი შეუდგნენ მსახურებას. პურისა და ღვინის საიდუმლო (უხილავი) გარდაქმნა ქრისტეს ხორცად და სისხლად ხდება საკურთხეველში სულიწმიდის მოხმობით (ეპიკლესისი).

წმიდა ნაწილს ჯერ სამღვდელონი ეზიარებიან დახურულ საკურთხეველში. შემდეგ მღვდელს წმიდა ნაწილი ბარძიმ-ფეშხუმით გამოაქვს აღსავლის კარიდან ტაძარში და აზიარებს მრევლს. ბარძიმ-ფეშხუმის წმ. ტრაპეზზე გადაბრძანების შემდეგ მღვდელი წარმოთქვამს ქადაგებას, განმარტავს რა სახარების საკითხავს და ილაპარაკებს წმიდანის ღვაწლზე, რომელსაც ახსენებს იმ დღეს ეკლესია, დამოძღვრავს მრევლს, ამთხვევინებს ჯვარზე და დაითხოვს.

დღესასწაულები

ამ ეტაპზე მართლმადიდებელი ეკლესიების უმრავლესობა იერუსალიმის, რუსეთის, სერბეთისა და საქართველოს ეკლესიების გამოკლებით საღვთისმსახურო პრაქტიკაში გრიგორიანულ კალენდარსიყენებს, მაგრამ აღდგომის თარიღს ძველი, იულიუსის კალენდრით ადგენს.

საკუთრივ საეკლესიო წელიწადი იწყება 1 სექტემბერს (ახალი სტილით 14 სექტემბერს). საეკლესიო წელიწადი შედგება ყოველდღიური ღვთისმსახურებისგან და დღესასწაულებისგან. მთელი წლის განმავლობაში ეკლესია იხსენებს წმიდანებს, თითოეულ მათგანს თავისი დღე აქვს განკუთვნილი. დღესასწაულები დაწესებულია:

ქრისტეს ამქვეყნიური ცხოვრების მნიშვნელოვანი მოვლენების აღსანიშვანად, ასეთებია შობა, ნათლისღება, მირქმა, აღდგომა, ამაღლება, ფერისცვალება
ღვთისმშობლის თაყვანსაცემად: შობა, ტაძრად მიყვანება, ხარება, მიძინება
უსხეულო ძალთა (ანგელოზთა და მთავარანგელოზთა) და წმიდანთა თაყვანსაცემად,
ეკლესიის ცხოვრების მნიშვნელოვანი ფაქტების სამახსოვროდ — სულთმოფენობა, ჯვართამაღლება, მსოფლიო კრებები და სხვა მოვლენები

ლოცვა

მთავარი სტატია: ლოცვა.

ლოცვას წმიდა მამები „ჭეშმარიტ ღვთისმეტყველებას“ უწოდებენ, ანუ ლოცვა ქრისტიანული მოძღვრების ერთგვარი გამოხატულებაა. ლოცვა არ არის მხოლოდ მონოლოგი მლოცველისა, ლოცვაში უფლის პასუხიც მონაწილეობს. მართლმადიდებლისთვის ლოცვა მისი ცხოვრების განუყოფელი ნაწილია. იგი დღეში ორჯერ მაინც (დილით ადგომისას და საღამოთი, ძილის წინ) ლოცულობს ხატებისა და ანთებული სანთლის წინ. დაწესებულია ლოცვები ასევე ყოველი საქმის დაწყების წინ და დასრულების შემდეგ, საზრდელის მიღების წინ და საზრდელის მიღების შემდეგ, ტაძარში შესვლისას, ლოცვა ეფრემ ასურისა სინანულისთვის და სხვა შემთხვევებისთვის. დილის ლოცვებში მლოცველი ავედრებს იესო ქრისტეს სამოციქული ეკლესიას, ღვთივ დაცულ ერს, საეკლესიო იერარქიას, თავის მოძღვარს, თავის მშობლებს, ნათესავებსა და მეგობრებს, მოხუცებულთ და ყრმათ, დავრდომილებს, ტყვეობასა და საპყრობილეში მყოფთ, ქრისტიანობის გამო დევნილთ; მლოცველი წყალობას გამოითხოვს უფლისგან თავისი მაჭირვებლებისთვის, რომლებიც უსჯულოებას სჩადიან მის მიმართ, ევედრება მას არ დასაჯოს ისინი, არამედ მოაქციოს სიკეთისკენ. მლოცველი არ ივიწყებს მართლმადიდებლობის უარმყოფელთ და შესთხოვს უფალს, მოაქციოს ისინი. მლოცველი ლოცულობს გარდაცვლილთა სულებისთვის — მშობლები და ღვიძლი ნათესავები იქნებიან თუ ახლობელ-მეგობრები. ყოველ მლოცველს, ჩვეულებრივ, თავის შესავედრებელთა სია აქვს და მათ ჯანმრთელობას თუ სულის განათლებას შეავედრებს უფალს.

მონასტრები და ბერმონაზვნობა

ბერმონაზვნური და სამონასტრო ცხოვრება მართლმადიდებლობის მუდმივი თანამდევია. მისი ტრადიციულობა და ერთგულება ადრექრისტიანული ხანისადმი ამაშიც გამოიხატება.

ბერმონაზვნობის განსაკუთრებით განდეგილური სახე გამოწვეული იყო მრავალწილად იმ გარემოებით, რომელიც შეიქნა ეკლესიაში ქრისტიანობის ლეგალიზაციისა და მისთვის პრივილეგიების მინიჭების შემდეგ და, საზოგადოდ, მისი ტრიუმფის პირობებში. ჭეშმარიტ რწმენასთან ნაკლებად დაკავშირებული მოტივებით ერობა მოაწყდა ეკლესიას და სეკულარიზაციის საფრთხე შეუქმნა მას. აზრიც გავრცელდა, რომ წუთისოფელში ხსნა შეუძლებელი იყო და მორწმუნე უნდა გასცლოდა ამ სოფელს. გაჩნდა ამ წუთისოფლის ცოდვილობის გამძაფრებული განცდა.

ადამიანს, ადამიანთა ჯგუფს, გაუჩნდა მოთხოვნილება, მიეძღვნა მთელი თავისი ცხოვრება ასკეტური და მჭვრეტელობითი მოღვაწეობისთვის განდგომილებასა და მარტომყოფობაში. ისინი ტოვებენ მშობლიურ სახლს, ქალაქს, მშობლებს, ნათესავ-მეგობრებს და უკაცრიელ ადგილებში, უდაბნოებში, გადახვეწილნი მთელ ცხოვრებას თავიანთი სულისა და ყველა ადამიანის სახსნელად ლოცვა-ვედრებაში ატარებენ. ბერმონაზვნობა რამდენიმე ტიპისაა. არიან განდეგილნი და მარტომყოფნი, დაყუდებულნი; არიან საზოგადოებებად გაერთიანებულნი, რომლებიც ემორჩილებიან სამონასტრო ცხოვრების კანონს. ასკეტიზმი აქ ნაკლებია, სამაგიეროდ, ისინი ეწევიან როგორც ფიზიკურ, ისე ინტელექტუალურ-შემოქმედებით შრომას (ხელნაწერთა გადაწერა, ხატწერა და სხვ.), ასევე ქველმოქმედებას. დროთა ვითარებაში მონასტრები კულტურულ ცენტრებად გადაიქცა.

ადრეულ ხანაში განდეგილობა და მონასტრები ეკლესიისგან დამოუკიდებლად არსებობდა, მაგრამ თანდათან ეკლესიამ კონტროლი დაამყარა მონასტრებზე, შეუქმნა რა მათ წესდება, რომლის მიხედვითაც უნდა ეცხოვრათ და ემოღვაწათ. წუთისოფლისგან განდგომილ ბერებს უშუალო კავშირი არა აქვთ საეკლესიო იერარქიასთან, ისინი არ ეკუთვნიან სამღვდელოებას, თუ, რა თქმა უნდა, არ იქნებიან ნაკურთხნი მღვდლებად, რათა შეძლონ ღვთისმსახურების აღსრულება. მაგრამ მათი სტატუსი არ იცვლება: ისინი რჩებიან ე. წ. შავ სამღვდელოებად, განსხვავებით თეთრი სამღვდელოებისა, რომელიც ერში (სოფელში) მოღვაწეობს და საეროებს ემსახურება.

მართლმადიდებლური კულტურა

წარსულში მართლმადიდებლურ ხელოვნებას, როგორც გარკვეული ტიპის რელიგიური კულტურის გამოხატულებას, ღრმად ჰქონდა გადგმული ფესვი როგორც ელიტარულ, ისე ხალხურ ყოფაში. საუკუნეთა განმავლობაში მან ბევრი მხატვრული ძეგლი დატოვა ხელოვნების ძირითად დარგებში (ხუროთმოძღვრება, მწერლობა, ფერწერა, მუსიკა), რაც, თავისთავად, კულტურის დიდი მონაპოვარია.

მიუხედავად ამისა, დაწყებული ხუროთმოძღვრებით და მხატვრობით დამთავრებული, მართლმადიდებლური ხელოვნება თავისი არსით საკრალურია, კერძოდ, ლიტურგიულია, რაც იმას ნიშნავს, რომ ხელოვნების დარგები, რომლებიც კი შეიძლება გამოყენებული იქნენ ღვთისმსახურებაში, ემსახურებიან ერთ რამეს — ღვთაებრივი სინამდვილის, ქრისტიანულ ჭეშმარიტებათა თუ საიდუმლოთა თვალსაჩინოებას, ლიტურგიის პროცესში მისი სიღრმეების წვდომას. არქიტექტურა ეკლესიის შენობის გარე და შიდა სივრცის მოწყობით უზრუნველყოფს ღვთისმსახურებისთვის სათანადო ატმოსფეროს შექმნას (ცის ჩამოტანას მიწაზე). ნებისმიერი ტიპის (ბაზილიკა, ჯვარგუმბათოვანი...) მართლმადიდებლური ეკლესია სხვადასხვაგვარად გამოხატავს ღვთის სახლის, განკაცების, ღვთის მიწაზე მყოფობის და, ზოგადად, მატერიის განსულიერების იდეას. ეკლესიის შიდა სივრცეში არაფერია ისეთი (ფრესკების ჩათვლით), რომელიც არ ატარებდეს სიმბოლურ მნიშვნელობას, რაც, თავისთავად, კულტურის (თუ ხელოვნების) უმაღლესი გამოხატულებაა. სიმბოლურია ლიტურგიის ყოველი ეპიზოდი, სიმბოლურია შესამოსელით შემოსილ მღვდელმსახურთა ყოველი მოქმედება, შესვლაგამოსვლა, ხმის თანაბარზომიერად ამაღლება და დაწევა. სიტყვიერ ტექსტს, რომელიც შეადგენს ლიტურგიის ლოგოსურ სხეულს, შექმნილს წმიდა წერილისა და საკრალური ტექსტებისგან, თან ახლავს გალობა, რომელსაც თითქოს (საკმევლის კვამლთან ერთად) გუმბათზე გამოსახულ ქრისტემდე მიაქვს კრებულის ლოცვა-ვედრება. სიტყვას, რომელიც ლიტურგიის გულისგულია, ენაცვლება ხატებისა და ფრესკების უსიტყვო მეტყველება, ისინი განასრულებენ სიტყვით გამოუთქმელ რეალობას.

მიუხედავად იმისა, რომ საეკლესიო ნივთები — ეკლესიის შენობა იქნება იგი, ჭურჭელი თუ წიგნი — საკრალობით მოსილი ნივთებია, ისინი მაინც გარეგან შემკობას საჭიროებენ ისევ და ისევ მათდამი პიეტეტის ნიშნად. საეკლესიო ხელოვნება აქ იყენებს საერო გამოცდილებას: ეკლესიებს ამკობს ჩუქურთმებით, სხვადასხვა რეალურ თუ მითურ ცხოველთა გამოსახულებებით, რომელთაც ნაკლებად ან საერთოდ არა აქვთ სიმბოლურ-რელიგიური დანიშნულება, არ გამოხატავენ რელიგიურ ჭეშმარიტებებს. წმიდა წერილის ხელნაწერები იმკობა მინიატურებით, რომლებიც მხოლოდ და მხოლოდ ილუსტრაციებია და არამც და არამც თაყვანისცემის ობიექტები, ანუ ხატები. საეკლესიო ჭურჭელი (ბარძიმი, დროშები, სამწერობლები...) მზადდება როგორც ხელოვნების ნიმუშები თავიანთი საგნობრივი და მხატვრული ფორმით. სამღვდელო შესამოსელი იქარგება ოქრომკედით, მშვენდება მცენარეული და აბსტრაქტული ორნამენტებით, რომლებიც დიდებულებას ანიჭებს მას.

საერთო მოძღვრებისა და ლიტურგიული პრაქტიკის მიუხედავად ყოველი ადგილობრივი ეკლესია თავისი კულტურული სპეციფიკით გამოირჩევა, რასაც ზოგჯერ არა მარტო ეთნიკური, არამედ რელიგიური ხასიათიც აქვს.