დიდი სქიზმა

დიდი სქიზმა — საეკლესიო განხეთქილება, რომელმაც გააუქმა პენტარქია და ქრისტიანობა ორ ნაწილად, მართლმადიდებელ და კათოლიკურ ეკლესიად გაჰყო. დიდი სქიზმის თარიღად, ჩვეულებრივ, სახელდება 1054 წლის 16-20 ივლისი, როდესაც რომის პაპ ლეო IX-ის დესპანმა კარდინალმა ჰუმბერტ სილვა-კანდიდელმა და კონსტანტინოპოლის პატრიარქმა მიქაელ I კერულარიოსმა წარუმატებელი მოლაპარაკებების შემდეგ ერთმანეთი განკვეთეს. თუმცა ამგვარი ზუსტი დათარიღება ისტორიულად უმართებულოა. ფაქტობრივად რომის პაპი ზოგჯერ ამის შემდეგაც მოიხსენიებოდა მართლმადიდებლურ ლიტურგიაში. რომსა და კონსტანტინოპოლს შორის ურთიერთობა ემოციურად გაუარესდა 1204 წელს მეოთხე ჯვაროსნული ლაშქრობის დროს, როდესაც ვენეციელებმა ქალაქი კონსტანტინოპოლი დაუნდობლად გაძარცვეს და ბიზანტიის ტერიტორიაზე ახალი ფეოდალური სახელმწიფო, ლათინთა იმპერია და ლათინთა საპატრიარქო შექმნეს. დღეს ისტორიკოსები თანხმდებიან, რომ აღმოსავლეთისა და დასავლეთის ეკლესიები გაიყო მზარდი გაუცხოების გამო, რომელსაც თან დაერთო პაპის ავტორიტეტის ზრდაც. განხეთქილებისათვის გადამწყვეტი აღმოჩნდა არა თეოლოგიური სხვაობები, არამედ საეკლესიო-პოლიტიკური ფაქტორები. მართლმადიდებელ ეკლესიას რომი საბოლოოდ გამოეყო 1729 წელს, როდესაც რწმენის გამავრცელებელმა კონგრეგაციამ მართლმადიდებლურ საიდუმლოებში თანაზიარება (communicatio in sacris) აკრძალა. ამის საპასუხოდ, 1755 წელს კონსტანტინოპოლის, ალექსანდრიისა და იერუსალიმის პატრიარქებმა კათოლიკეები მწვალებლებად გამოაცხადეს. ანტიოქიის საპატრიარქო მათ მოგვიანებით შეუერთდა, ხოლო მოსკოვის საპატრიარქოს გადაწყვეტილება არ მიუღია. კათოლიკეთა მწვალებლებად აღიარება მართლმადიდებელ ეკლესიას დღემდე არ წაუღია უკან, თუმცა 1054 წლის ანათემა პაპ პავლე VI-ის მიერ მოწვეული ვატიკანის მეორე კრებისა და მსოფლიო პატრიარქ ათინაგორა I-ის მიერ 1965 წლის 7 დეკემბერს ერთდროულად რომსა და სტამბოლში გაუქმებულად გამოცხადდა.

წმინდა წერილი
ქრისტიანობა

ძველი აღთქმა
ახალი აღთქმა (სახარება)
ისტორია
მოციქულების ეპოქა
ეკლესიის დევნის პერიოდი
ქრისტიანობის სახელმწიფო რელიგიად გამოცხადება
მსოფლიო საკლესიო კრებები
დიდი სქიზმა
რეფორმაცია
კიდევ...
მიმდინარეობები
მართლმადიდებლობა
კათოლიციზმი
მონოფიზიტობა
პროტესტანტიზმი
კიდევ...
ღვთისმეტყველება
შობა
ჯვარცმა
ამაღლება
ანტიქრისტე
კიდევ...
სხვადასხვა
ქრისტიანობა
პორტალი
დაფა: იხ. • განხ. • რედ.

აღმოსავლეთისა და დასავლეთის გაუცხოება

განხეთქილებას საფუძველი ჩაეყარა 395 წელს რომის იმპერიის გაყოფის და დედაქალაქის რომიდან კონსტანტინოპოლში გადატანისთანავე. აღმოსავლეთში პოლიტიკურ ძალაუფლებას იმპერატორი ფლობდა, საეკლესიო ძალაუფლება კი გადანაწილებული ჰქონდა ერთნაირი რანგის რამდენიმე პატრიარქს, რომელთაგან არცერთი არ ფლობდა პრივილეგიებს სხვა დანარჩენებთან შედარებით. ამის საპირისპიროდ, დასავლეთში ცენტრალური პოლიტიკური ხელისუფლება საუკუნეთა განმავლობაში აღარ არსებობდა, სამაგიეროდ, დასავლეთ ევროპას ერთი პატრიარქი — რომის პაპი ჰყავდა, რომელიც ცენტრალურ ავტორიტეტად იქცა. VII-VIII საუკუნეებში აღმოსავლეთის ეკლესიები მორიგმა მწვალებლობამ მოიცვა და რომის პაპებმა კურსი საფრანგეთისკენ აიღეს. ფრანკთა მეფე პიპინ მოკლემ პაპს გადასცა საერო ხელისუფლება პაპის ოლქში; ამრიგად პაპი თანდათან უფრო და უფრო მეტად ჩანდა საერო მონარქის როლში. 800 წელს პაპმა ლეო III-მ არ აღიარა ირინე ათენელის მმართველობა, ბიზანტიის იმპერატორის ტახტი ვაკანტურად მიიჩნია და რომის იმპერატორის მემკვიდრედ კარლოს დიდი აკურთხა. ეკლესიის იერარქთა დაპირისპირებამ რომი და ბიზანტია მოიცვა IX საუკუნის შუა წლებიდან. რომის და კონსტანტინოპოლის კათედრებს შორის ატყდა დავა გავლენის სფეროების გადანაწილებაზე. დავა შეეხებოდა ბულგარეთს და მიმდებარე ტერიტორიებს. პრობლემები გაჩნდა სამხრეთ იტალიაშიც, სადაც ხატთაყვანისმცემლებმა ბერძნული კოლონიები შექმნეს. კონსტანტინოპოლი მათ საკუთარ სამწყსოდ მიიჩნევდა.

ენა

გაუცხოების საწყის ეტაპზე შეიქმნა ისეთი ვითარება, რომ პირველი საუკუნეების განმავლობაში რომსა და ზოგადად დასავლეთ ევროპაში უფრო და უფრო მეტად მცირდებოდა ბერძნული ენის მცოდნეთა რაოდენობა, მაშინ, როცა მანამდე ბერძნული საუკუნეთა განმავლობაში მთელი ხმელთაშუაზღვისპირეთის საერთაშორისო ენას (lingua franca) წარმოადგენდა. ამან იმოქმედა ეკლესიაზეც და შეაფერხა თეოლოგიურ მოძღვრებათა ურთიერთგაცვლა. უკვე მეოთხე საუკუნეში დასავლეთში ეკლესიას სულ რამდენიმე მამა ჰყავდა, რომელიც ბერძნულს ფლობდა (ამბროსი მედიოლანელი, იერონიმე) — მათ რიცხვს არ მიეკუთვნებოდა გავლენიანი ლათინურენოვანი მოძღვარი ეკლესიისა ნეტარი ავგუსტინე. მეტიც, უაღრესად განათლებულმა პაპმა გრიგოლ I-მა, რომელიც VI საუკუნეში ელჩიც იყო კონსტანტინოპოლში, ბერძნული ენა არ იცოდა. მეორე მხრივ, ნეტარი ავგუსტინეს ნაწარმოებები პირველად XIV საუკუნეში თარგმნეს ბერძნულად. ზოგადად, არც ბერძენმა პატრიარქებმა იცოდნენ ლათინური ენა. ამრიგად, საერთაშორისო ურთიერთობებში მუდმივად დამოკიდებულები იყვნენ თარჯიმნებზე, მდივნებსა და ექსპერტებზე.

ამავე დროს, პაპი დამასუს I-დან მოყოლებული (380 წ.), წმინდა მესის ტექსტი ძველი ბერძნულდან ლათინურით შეიცვალა.

კულტურა

კიდევ ერთი ასპექტია კულტურასთან დაკავშირებული სხვაობა, სხვადასხვა სულიერი ღირებულებები და დამოკიდებულებები. ბერძნები რომაელებს გაუნათლებლებად და ბარბაროსებად თვლიდნენ, რომაელები კი ბერძნებს მიიჩნევდნენ ცხვირაწეულებად და ფიცხებად.

განსხვავებული იყო აგრეთვე ეკლესიის მამათა განათლება და საქმიანობის საფუძვლები:

დასავლეთის არაერთ გავლენიან თეოლოგს ჰქონდა რომაული კულტურისათვის ჩვეული იურიდიულ-პოლიტიკური განათლება: ტერტულიანეს, ამბროსი მედიოლანელს, ნეტარ ავგუსტინეს. აქედან გამომდინარე მათთვის თეოლოგიაში მნიშვნელოვანი იყო იურიდიული და ორგანიზატორული (ეკლესიოლოგია) ასპექტები.
აღმოსავლეთში კი მეტი მნიშვნელობა კლასიკურ განათლებას ენიჭებოდა, მათ შორის კლასიკურ ფილოსოფიას, რიტორიკას, საბუნებისმეტყველო მეცნიერებებს (ორიგენე, ბასილი დიდი, გრიგოლ ღვთისმეტყველი). ამიტომაც აღმოსავლური თეოლოგია უფრო მეტად ისეთ სიღრმისეულ ფილოსოფიურ საკითხებს ეხებოდა, როგორიცაა ქრისტოლოგია.

მწვალებლობებიც აღმოსავლეთსა და დასავლეთში სხვადასხვაგვარი საფუძვლებით აღმოცენდებოდა ხოლმე: დასავლეთში დონატიზმის მწვალებლობის საფუძველი უპირველესად საეკლესიო სამართლებრივი შეუთანხმებლობა იყო, ხოლო აღმოსავლური მწვალებლობები — მაგალითად, არიანელობა და მონოფიზიტობა — დაკავშირებული იყო ქრისტოლოგიურ კითხვებთან და რწმენისა და საერო ფილოსოფიის ურთიერთობასთან.

აღმოსავლეთში, ტრადიციულად, მრავალი განათლებული საერო პირი იყო, რომლებიც აქტიურად იყვნენ ჩართულნი საეკლესიო ცხოვრებასა და თეოლოგიურ მოღვაწეობაში; ზოგიერთი მათგანი, მაგალითად ფოტიოს I, მოგვიანებით პატრიარქიც კი გახდა. დასავლეთში კი პირიქით, პოლიტიკური განვითარების შედეგად, ეკლესია დაახლოებით V საუკუნის მიწურულიდან განათლების სფეროში მონოპოლიას ფლობდა — შემდგომი პერიოდის ყველა კლერიკოსს განათლების მიღება მხოლოდ ეკლესიის შიგნით შეეძლო, საერო პირები კი საერთოდ ძალიან იშვიათად იყვნენ განათლებულნი.

თეოლოგია

ორივე მხარის საეკლესიო მოღვაწეები თავიდანვე სხვადასხვა თეოლოგიურ საკითხებზე ამახვილებდნენ ყურადღებას, რაც საწყის ეტაპზე არ ქმნიდა რაიმე პრობლემას, რადგან ამგვარი თეოლოგიური მოღვაწეობა ერთმანეთს ავსებდა და არ იყო წინააღმდეგობრივი; შემდგომ პერიოდში, როდესაც შეფერხდა ერთმანეთის ნაშრომთა ურთიერთგაზიარება, წარმოიშვა არაერთი აზრთა სხვადასხვაობა.

სამებაზე საუბრისას აღმოსავლეთში უფრო მეტ ყურადღებას ამახვილებდნენ სამ პიროვნებაზე, მათ შორის სულიწმინდაზე — დასავლეთში კი უფრო მეტად ხაზს უსვამდნენ სამების ერთიანობას, ხოლო სული წმინდა უფრო მეტად მეორე რანგში ჩანდა.

დასავლეთში ნეტარმა ავგუსტინემ შეიმუშავა პირველქმნილი ცოდვის დოგმა, რომლის მიხედვითაც ყოველ ადამიანს ჩასახვის მომენტიდან ადამის ცოდვა დაჰყვება და იურიდიულად დამნაშავეა (ამას შემდგომში მოყვა კათოლიკეების მიერ წმინდა ანას მიერ ღვთისმშობლის უბიწოდ შობის დოგმის შემოღება) — აღმოსავლეთში პირველქმნილ ცოდვას უფრო მეტად ადამის ცოდვის შედეგებში ხედავდნენ: სიკვდილი, მოთხოვნილებები და მიდრეკილება ცოდვისაკენ.

ამას მოჰყვა სხვადასხვაგვარი შეხედულება ხსნის შესახებ: დასავლეთში უპირველესად საუბრობენ იურიდიულ გამართლებაზე (ხსნაზე), რომელიც ქრისტეს მიერ ადამიანთა ცოდვათათვის სასჯელის საკუთარ თავზე აღების შედეგად განხორციელდა — აღმოსავლეთში ხაზს უსვამენ იესოს აღდგომის შედეგად სიკვდილისა და ცოდვისაგან ხსნას, რის შედეგადაც ადამიანს კვლავ მიეცა საშუალება, იყოს ღვთის მსგავსი და იცხოვროს მასთან მარადიულად. დასავლური ეკლესია ქრისტეს მსხვერპლად წარმოაჩენს, აღმოსავლური კი, როგორც გამარჯვებულს, სიკვდილისა და ცოდვის დამთრგუნველს.

ნიკეა-კონსტანტინოპოლის სარწმუნოების სიმბოლოს (მრწამსს) დასავლეთში სულიწმინდის გამომავლობასთან დაკავშირებით დაამატეს სიტყვები „და ძისაგან“ (Filioque), აღმოსავლურმა ეკლესიამ კი მრწამსის თავდაპირველი ტექსტი დღემდე შეინარჩუნა. ეს უკვე იყო ის კონკრეტული თეოლოგიური კონფლიქტი, რომლეზეც არ შეიძლება ითქვას, რომ დასავლური და აღმოსავლური შეხედულებები ერთმანეთს ავსებს — ისინი ურთიერთწინააღმდეგობრივია.

განსხვავებულად იქნა აღქმული საეპისკოპოსო ხელისუფლების მნიშვნელობაც: აღმოსავლეთში რამდენიმე ადგილობრივი ეკლესია იყო, რომელიც მოციქულის მიერ დაარსებულად მიიჩნეოდა, აქედან გამომდინარე ყველა ეპისკოპოსი პრინციპულად თანაბარი უფლებების მატარებელი იყო (და დღემდე ასეა). საეკლესიო საკითხებზე ზოგადი, საერთო გადაწყვეტილებები მხოლოდ მსოფლიო საეკლესიო კრების მიერ მიიღებოდა, შემდეგ კი საჭირო იყო ხალხის მიერ მათი აღიარება. ამის საპირისპიროდ, დასავლეთში რომის ეკლესია ერთადერთი იყო, რომელიც მოციქულმა დააარსა და ამის საფუძველზე რომის ეპისკოპოსს (პაპს) ერთგვარი მონარქიული, განსაკუთრებული ადგილი მიენიჭა. აღმოსავლეთის ეკლესიებს, რომლებიც რომის ეპისკოპოსს ტრადიციულად ყოველთვის უთმობდნენ პირობით საპატიო პირველობას, არასდროს გამოთქვამდნენ პრეტენზიას მის მონარქიულ ხელისუფლებაზე მანამ, სანამ იგი შემოიფარგლებოდა დასავლეთით, ე. ი. რომის საპატრიარქოთი. რომის ეპისკოპოსებს კი სულ უფრო და უფრო უყალიბდებოდათ ის აზრი, რომ მათი აბსოლუტური ავტორიტეტი არა მარტო დასავლეთზე, არამედ მთლიან ეკლესიაზე უნდა გავრცელებულიყო; როდესაც აღმოსავლეთის ეპისკოპოსებმა პირველად იგრძნეს თავი რომის ქვეშევრდომების როლში, მათ გაუჩნდათ კითხვა, თუ რომელმა საეკლესიო კრებამ დაადგინა ამგვარი მდგომარეობა — ეს კითხვა კი დასავლეთმა შეაფასა, როგორც უადგილო. ამ შემთხვევაშიც პრობლემა ისე განვითარდა, რომ აღმოსავლურ-დასავლური შეხედულებანი წინააღმდეგობრივი აღმოჩნდა.

გარდა ამისა, სხვაგვარი შეხედულებები განვითარდა შედარებით უმნიშვნელო საკითხებზე; მაგალითად, აღმოსავლეთში ცოლიან კაცსაც შეეძლო გამხდარიყო სასულიერო პირი, დასავლეთმა კი ცელიბატი (დაქორწინებულის მღვდლობის აკრძალვა) დაადგინა; განსხვავებული წესები დადგინდა მარხვასთან დაკავშირებით; დასავლეთში ზიარებისათვის უფუარ პურს იყენებენ, აღმოსავლეთში კი — ჩვეულებრივ პურს.

სქიზმის განვითარება

ფოტიოსის სქიზმა

IX საუკუნემდე აღმოსავლეთისა და დასავლეთის ეკლესიები, მიუხედავად სხვადასხვა საკითხებში სხვაობებისა, ერთმანეთთან სრულ თანაზიარებაში იყვნენ. პირველი სერიოზული კონფლიქტი 857 წელს დაიწყო. კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს ტახტზე ორი კანდიდატი იყო: ეგნატე და ფოტიოს I. ეგნატეს მხარს უჭერდა რომის პაპი ნიკოლოზ I, ხოლო ფოტიოსს – ბიზანტიის იმპერატორი მიქაელ III. პაპმა კონსტანტინოპოლში ლეგატები გაგზავნა, მაგრამ ფოტიოსმა ლეგატები მიიმხრო და პაპის პოზიციები არ გაითვალისწინა. კონსტანტინოპოლის 861 წლის კრებაზე ფოტიოსი აღიარებულ იქნა, მათ შორის პაპის ლეგატების მიერაც. ნიკოლოზ I-მა მოიწვია 862 წელს რომში კიდევ სხვა კრება მოიწვია, საგანგებო სხდომა, დაგმო ლეგატები, ფოტიოსი გადაყენებულად ცნო და აღიარა პატრიარქად ეგნატე. ეს გადაწყვეტილება პაპმა კონსტანტინოპოლში გაგზავნა, თუმცა იქ იმპერატორმა და პატრიარქმა მას ყურადღება არ მიაქციეს. ფოტიოსმა დაგმო რომი და ის დაადანაშაულა ახლადმოქცეულ ბულგარეთზე იურისდიქციის თვითნებურად გავრცელებაში.

ფოტიოსი ხელს უწყობდა სლავების ქრისტიანულად მოქცევას. ამ მიზნით მან მორავიაში გააგზავნა თესალონიკელი ძმები კირილე და მეთოდე. მორიგი კონფლიქტი ფოტიოსსა და პაპს შორის წარმოშვა იმ ფაქტმა, რომ ნიკოლოზ I-მა აგრეთვე მორავიაში მიავლინა ფრანკი მისიონერები, რომლებიც ხალხს მრწამსს ასწავლიდნენ ესპანეთში შემუშავებული ფილიოკვეს შემადგენლობით. პატრიარქმა ფოტიოსმა აღმოსავლეთის ყველა პატრიარქს გაუგზავნა ეპისტოლე, რომლითაც რომის ეკლესიას ადანაშაულებდა. კონსტანტინოპოლის ეკლესიისთვის მიუღებელი იყო შაბათის მარხვა, რძით და ყველით მარხვა, ცელიბატი, ფილიოკვე, დიაკონთა კურთხევა ეპისკოპოსად, წვერის პარსვა და სხვა. ეს განსხვავებები არსებობდა წლების განმავლობაში, თუმცა პოლიტიკურ დაპირისპირებამდე ეკლესიები მათ შემწყნარებლურად უყურებდნენ.

867 წელს ნიკოლოზ I გარდაიცვალა, ხოლო ფოტიოსი იმპერატორმა ბასილი I-მა პატრიარქობიდან გადააყეენა და ეგნატე აღადგინა პატრიარქის ტახტზე. 869 წელს რომის პაპ ადრიანე II-ის ინიციატივით შედგა კონსტანტინოპოლის მეოთხე საეკლესიო კრება. კრებაზე პაპის ლეგატებმა წაიკითხეს ბულა, რომელიც ხაზს უსვამდა შვიდი საეკლესიო კრების ავტორიტეტს, მრწამსის უცვლელობას. კრებამ დაადასტურა ფოტიოსის გადაყენება და ბულგარეთი კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს დაუქვემდებარა. ეს კრება მოგვიანებით დასავლეთში პოლიტიკური მიზეზების გამო გამოაცხადეს „მსოფლიო საეკლესიო კრებად“, თუმცა აღმოსავლეთში მას ასეთი სტატუსი არ აქვს.

ფოტიოსმა მოახერხა იმპერატორ ბასილი I-სა გულის მოგება, მასთან შეურიგდა რომის პაპ იოანე VIII-ს. 879 წელს მორიგ კრებაზე მან ისარგებლა პაპის ლეგატების მიერ ბერძნული ენის არცოდნით და თავი მსოფლიო პატრიარქად გამოაცხადა. რომის პაპმა ლეგატები დასაჯა, ფოტიოსს კი ანათემა გამოუცხადა.

1054 წლის სქიზმა

შემდეგი მნიშვნელოვანი კონფლიქტი დაიწყო მაშინ, როცა ნორმანები XI საუკუნის რამდენიმე ათწლეულის განმავლობაში გაბატონდნენ მანამდე ბიზანტიურ და დიდწილად ბერძნულენოვან სამხრეთ იტალიაში. პაპმა ლეო IX-მ პროვინციის ბიზანტიელ მმართველს დახმარება აღუთქვა იმ პირობით, რომ ამ ტერიტორიის ეკლესიები ბიზანტიურიდან რომაულ მსახურების წესზე გადავიდოდნენ, რაც გულისხმობდა ზიარებისას უფუარი პურის გამოყენებას, ლათინურ ენას ლიტურგიაზე და მრწამსში ცვლილების შეტანას — ფილიოკვეს დამატებას. ამგვარი მოთხოვნის მიზანი სამხრეთ იტალიაზე რომის იურისდიქციის დე-ფაქტო განხორციელება იყო. ამ შემოთავაზებას რეგიონის მმართველი დათანხმდა, თუმცა წინააღმდეგი იყო სამღვდელოება. კონსტანტინოპოლის პატრიარქმა მიქაელ I-მა, თავის მხრივ 1053 წელს ბიზანტიურ წესზე გადაიყვანა ან დახურა კონსტანტინოპოლის ლათინური ეკლესიები.

კონფლიქტის მოსაგვარებლად რომიდან კონსტანტინოპოლში გააგზავნეს მბრძანებლურად განწყობილი კარდინალი ჰუმბერტ სილვა-კანდიდელი, რომელიც პაპის შეუზღუდავი ხელისუფლების ერთ-ერთი გავლენიანი თეორიტიკოსი იყო. ჰუმბერტმა კონსტანტინოპოლში ჩაიტანა სინამდვილეში მის მიერვე დაწერილი წერილი ლეგიტიმაციის სახით, რომელშიც „პაპი“ განმარტავდა, რომ მისი იურისდიქცია კონსტანტინოპოლის პატრიარქზეც ვრცელდებოდა. იგი უარყოფდა კონსტანტინოპოლის მსოფლიო პატრიარქის წოდებას, ეჭვი შეჰქონდა მის მადლმოსილებაში, აგინებდა მონაზონს (ბერს), რომელიც აღმოსავლურ ჩვეულებებს იცავდა (მისი თქმით, იგი, სავარაუდოდ, ბორდელში იშვა), მოითხოვდა იმ მრავალ „ცდომილებათა“ შესწორებას, რომლებიც რომის ეკლესიამ, მისი თქმით, დიდი ხნის წინ უარყო.

ჰუმბერტმა 1054 წლის 16 ივლისს, ერთ-ერთი კამათის დროს, აია სოფიას საკურთხეველზე დადო ბულა, რომელიც რომისაგან განკვეთილად აცხადებდა მიქაელ კერულარიოსსა და სხვა მართლმადიდებელ სასულიერო პირებს. ამ ბულაში მართლმადიდებელი ეკლესია მოხსენიებული იყო, როგორც „მწვალებლობის ბუდე“, ხოლო მიქაელ კერულარიოსი ირონიულად დადანაშაულებული იყო იმაში, რომ მან მრწამსიდან ფილიოკვე ამოშალა (ე. ი. აღმოსავლეთის ეკლესია დაადანაშაულეს მრწამსის შეცვლაში, რაც რეალურად ფილიოკვეს დამატებით დასავლეთმა განახორციელა). ამის შემდეგ ჰუმბერტმა კიდევ მოითხოვა, რომ ჩამოთვლილი „ცდომილებები“ იმპერატორსა და სამღვდელოებას მყისიერად აღმოეფხვრათ, რასაც შედეგად მოჰყვა ჰუმბერტის კინაღამ ლინჩის წესით გასამართლება და იმპერატორის მიერ მის მიმართ დამცავი პატიმრობის გამოყენება.

ჰუმბერტის წასვლის შემდეგ, 20 ივლისს, შედგა კრება, რომელსაც ესწრებოდა 12 მიტროპოლიტი და რამდენიმე ეპისკოპოსი. კრებამ ანათემა შეუთვალა რომის პაპს და დაწვა მისი ბულა.

1054 წლის მოვლენათა სხვადასხვაგვარი შეფასებები საისტორიო კვლევებში შემდეგ სურათს წარმოაჩენს:
ა) დღეს ხშირად საერთოდ უარყოფენ 1054 წლის სქიზმის ფაქტს და ამბობენ, რომ ეს არ ყოფილა ეკლესიების მიერ ერთმანეთის განკვეთა, განიკვეთნენ მხოლოდ ცალკეული პირები. თუმცა თავის დროზე ეს განხეთქილება იყო: ბიზანტიურ ლიტურგიაში აღარ მოიხსენიებოდა პაპი და კონსტანტინოპლის ტაძრებში ლათინური წესის მსახურება აიკრძალა.
ბ) 1054 წლის მოვლენა მხოლოდ ერთი კენჭი იყო იმ მოზაიკაში, რომელიც რამდენიმე საუკუნის განმავლობაში ჩამოყალიბდა. განხეთქილებები 1054 წლამდეც იყო აღმოსავლეთისა და დასავლეთის ეკლესიას შორის:

როგორც ამბობენ, ოტო I-ის მიერ საღვთო რომის იმპერიის დაარსებისას (962),
შემდეგ კი 1011-1012 წწ. „ორივე სერგიუსის სქიზმის“ დროს, პაპ სერგიუს IV-ისა (1009–1012) და პატრიარქ სერგიოს II-ის (1001–1019) მმართველობისას.

ევქარისტული კავშირი დასავლეთის და აღმოსავლეთის ეკლესიებს შორის ერთბაშად არ გაწყვეტილა. ეს მოხდა ნაბიჯ-ნაბიჯი. შემდეგი ათწლეულების განმავლობაში აღმოსავლეთისა და დასავლეთის ეკლესიები ერთმანეთთან მჭიდრო ურთიერთობის გარეშე ცხოვრობდნენ, რასაც 1204 წელს მოჰყვა კატასტროფული შედეგი – ჯვაროსნების მიერ კონსტანტინოპოლის დაპყრობა.

კონსტანტინოპოლის ძარცვა

მეოთხე ჯვაროსნული ლაშქრობის დროს (ე. წ. ვენეციური ლაშქრობა) 1204 წელს ჯვაროსნებმა კონსტანტინოპოლი აიღეს და სამი დღის განმავლობაში მთელ ქალაქს, მათ შორის ეკლესიებსაც, ძარცვავდნენ. კონსტანტინოპოლის უამრავი რელიკვიის დიდი ნაწილი დასავლეთში გაზიდეს. ბიზანტიის იმპერატორი განდევნეს და რამდენიმე ათწლეულის განმავლობაში იგი ჩანაცვლებული იყო გერმანული წარმომავლობის მცირე მთავართა ერთ-ერთი ოჯახის წარმომადგენლით. ბერძნული საეკლესიო იერარქიის პარალელურად ჩამოყალიბდა ლათინურიც. ბერძენი სასულიერო პირები აიძულეს, რომის ერთგულების ფიცი დაედოთ. ბიზანტიური კულტურა თანდათანობით ფორმირდა მცირე აზიის ახლადწარმოქმნილ რამდენიმე სახელმწიფოში.

ამ დროიდან აღმოსავლური და დასავლური ეკლესიების გაყოფა იყო არა მხოლოდ თეოლოგებისა და ეკლესიის პოლიტიკოსების წინაშე დასმული კითხვა, არამედ აღმოსავლეთის ეკლესიის ხალხისათვის უკვე არსებული რეალობა.

გაერთიანების მცდელობები

გაერთიანების მცდელობები სხვადასხვა მიზეზის გამო წარუმატებელი გამოდგა:

პრეტენზია პაპის პრიმატზე;
კონსტანტინოპოლის ეკლესიის ოპოზიცია;
ნორმანთა ანტიბიზანტიური პოლიტიკა სამხრეთ იტალიაში;
პირველი ჯვაროსნული ლაშქრობა (1096–1099);
ამ უკანასკნელის შედეგად დასავლური ქრისტიანობის სამხედრო-პოლიტიკური შეჭრა აღმოსავლეთში.

ეკლესიოლოგური, დოგმატური და ლიტურგიული განსხვავებები (ფილიოკვე, უფუარი სეფისკვერი), რომლებიც 1054 წლისთვის უკვე გარკვეულ როლს ასრულებდნენ პაპისა და კონსტანტინოპოლის პატრიარქის პოლიტიკურ დებატებში, უფრო მძაფრად გამოვლინდა, 1054 წლის მოვლენებმა თანდათან სხვა, უფრო დიდი მნიშვნელობა შეიძინეს.

1274 წლის ლიონის მეორე საეკლესიო კრებასა და 1439 წლის ფლორენციის საეკლესიო კრებაზე სცადეს, გაეერთიანებინათ აღმოსავლური და დასავლური ეკლესიები. ეს გაერთიანება ბიზანტიის იმპერატორს სურდა თურქებისგან მომდინარე საფრთხეებისა და ისლამური იერიშის გამო. 1274 წელსაც ბიზანტიას ემუქრებოდა თავდასხმები შარლ ანჟუელის მიერ, რომელიც 1266 წელს სიცილიის მეფედ აკურთხეს. აღმოსავლეთის ეკლესიის მრევლი და სასულიერო პირების დიდი ნაწილი ასეთი გაერთიანების წინააღმდეგი იყვნენ, რადგან ეს რომის წინაშე სრულ კაპიტულაციად მიაჩნდათ. თავის მხრივ ანალოგიურად, სწორედ საკუთარ გამარჯვებად აღიქვამდა რომიც დაგეგმილ გაერთიანებას, თუმცა ზოგიერთი დასავლელი თეოლოგი კომპრომისზეც თანახმა იყო. გაერთიანების ამ მცდელობის შედეგად სქიზმა არა თუ აღმოიფხვრა, არამედ უფრო მეტადაც გამწვავდა.

XVI საუკუნიდან რომის ეკლესიამ წამოიწყო „გაერთიენების“ პოლიტიკა, რომლის ფარგლებშიც სხვადასხვა მიზეზით უკმაყოფილო ჯგუფები აღმოსავლეთის ცალკეულ ეკლესებში რომის მისიონერებმა დაარწმუნეს, ეღიარებინათ პაპი და დაეტოვებინათ თავიანთი დედაეკლესია. ასეთ ჯგუფებს, კათოლიკურ რწმენაზე გადმოსვლის სანაცვლოდ, ნება დართეს დიდწილად ან სრულად შეენარჩუნებინათ თანიანთი ლიტურგია და ტრადიციები. ამგვარმა „გათიშე და იბატონეს“ პრონციპზე აგებულმა სტრატეგიამ, რა თქმა უნდა, დიდი აღშფოთება და უკმაყოფილება გამოიწვია დანარჩენ მართლმადიდებლებსა და ეკლესიის მეთაურებში: ისინი პაპის მისიონერებს აღიქვამდნენ არა როგორც გამაერთიანებლებს, არამედ როგორც გამთიშველებს, დამანაწევრებლებს. აღმოსავლეთის ეკლესიის ზოგიერთი წინამძღვარი თავის მხრივ ცდილობდა ახლად წარმოქმნილ პროტესტანტებთან დაახლოვებას, თუმცა სხვა მართლმადიდებელმა სასულიერო პირებმა ეს მცდელობები მკაცრად გააკრიტიკეს.

რომაულ-კათოლიკურ და მართლმადიდებელ ეკლესიას შორის შედეგიანი ურთიერთობა მხოლოდ 500 წლის შემდეგ მოხერხდა. 1965 წლის 7 დეკემბერს, ვატიკანის მეორე კრების ბოლოს, პაპმა პავლე VI-მ და კონსტანტინოპოლის პატრიარქმა ათინაგორამ უკან წაიღეს ერთმანეთის მიმართ ანათემები. მათ ხელი მოაწერეს ერთობლივ დეკლარაციას ეკლესიათა შერიგების აუცილებლობის შესახებ.

წესთან და ლიტურგიის ფორმებთან დაკავშირებული განსხვავებები, რომლებმაც XI —XIV საუკუნეებში გარკვეულ როლს თამაშობდა, დღეს ორივე მხარისათვის დაძლეულ პრობლემას წარმოადგენს თეოლოგიაში, თუმცა შემდგომი დაახლოებისათვის მნიშვნელოვან დაბრკოლებებს ქმნის შემდეგი საკითხები:

პაპის პრიმატთან დაკავშირებული კითხვა;
„გაერთიანების“ პოლიტიკის შედეგად შექმნილი აღმოსავლური წესის კათოლიკური ეკლესიების ბედი;
ჯერ კიდევ მძაფრი წყენები და ცრურწმენები, რომლებიც ნაწილობრივ გაუნათლებლობას უკავშირდება;
რომის კათოლიკური ეკლესიის მიერ აღმოსავლეთის ეკლესიათა კანონიკურ ტერიტორიაზე, ძირითადად რუსეთში, საეკლესიო სტრუქტურების ხელახლა ჩამოყალიბება;
რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის მიერ რომის ეკლესიის წინააღმდეგ წაყენებული პროზელიტიზმისა და უნიატიზმის ბრალდება, რაც ძირითადად უკრაინის ბერძნულ-კათოლიკური ეკლესიის საქმიანობას უკავშირდება.

ლიტერატურა

„რელიგიები საქართველოში“, თბილისი: სახალხო დამცველის ბიბლიოთეკა, 2008. — გვ. 204-205, ISBN 978-9941-0-0902-0.
თინიკაშვილი, დავით. ქართველებისა და დასავლეთ ევროპელთა რელიგიურ-პოლიტიკური ურთიერთობა მე-11-13 საუკუნეებში. თავი მეორე. სადოქტორო დისერთაცია. თბ., ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტი 2015, http://iliauni.edu.ge/uploads/other/16/16825.pdf
(გერმანული) Axel Bayer: Spaltung der Christenheit. Das sogenannte Morgenländische Schisma von 1054. 2. Auflage. Böhlau, Köln u. a. 2004, ISBN 3-412-03202-6 (Archiv für Kulturgeschichte. Beiheft 53).
(ინგლისური) Henry Chadwick: East and West. The Making of a Rift in the Church. From Apostolic Times until the Council of Florence. Oxford University Press, Oxford u. a. 2003, ISBN 0-19-926457-0 (Oxford History of the Christian Church).
(ინგლისური) Colin Morris: The Papal Monarchy. The Western Church from 1050 to 1250. Clarendon Press, Oxford 1989, ISBN 0-19-826907-2 (Oxford History of the Christian Church).
(გერმანული) Theodor Nikolaou (Hrsg.): Das Schisma zwischen Ost- und Westkirche. 950 bzw. 800 Jahre danach (1054 und 1204). Lit, Münster 2004, ISBN 3-8258-7914-3 (Beiträge aus dem Zentrum für Ökumenische Forschung München 2).
(გერმანული) Walter Norden: Das Papsttum und Byzanz. Die Trennung der beiden Mächte und das Problem ihrer Wiedervereinigung bis zum Untergange des byzantinischen Reichs (1453). Behr, Berlin 1903.