ახალი კალედონია

ახალი კალედონია
ახალი კალედონია ფრანგ. Nouvelle-Calédonie; ახალი კალედონია
	ჰიმნი: მარსელიეზა;
	ახალი კალედონიის მდებარეობა
დედაქალაქი; (და უდიდესი ქალაქი)	ნუმეა; 21°17′ ს. გ. 165°21′ ა. გ. / 21.283° ს. გ. 165.350° ა. გ.
ოფიციალური ენა	ფრანგული
მთავრობა	საფრანგეთის ასოცირებული წევრი
ფართობი
მოსახლეობა
მშპ (მუპ)	2006 შეფასებით
ვალუტა	საფრანგეთის წყნაროკეანური ფრანკი (XPF)
დროის სარტყელი	UTC+11:00
Internet TLD	.nc
სატელეფონო კოდი	687

ახალი კალედონია (ფრანგ. Nouvelle-Calédonie) — საფრანგეთის ზღვისიქითა ტერიტორია, განსაკუთრებული სტატუსის მქონე ზღვისიქითა ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული წარმონაქმნი, მდებარეობს წყნარ ოკეანეში, მელანეზიაში. სამხრეთ-დასავლეთიდან ესაზღვრება ავსტრალიის ეკონომიკური ზონა, ჩრდილოეთიდან — ვანუატუ, სამხრეთ-აღმოსავლეთიდან — ფიჯი. დედაქალაქი და უდიდესი ქალაქია — ნუმეა.

გეოგრაფია

მთავარი სტატია: ახალი კალედონიის გეოგრაფია.

ახალი კალედონიის რუკა

ახალი კალედონიის უდიდესი კუნძულია გრანდ-ტერი, მისი რელიეფის უდიდესი ნაწილი მთიანია (უმაღლესი მწვერვალია — მთა პანე, 1628 მ). სანაპირო საკმაოდ შეჭრილია და აქვს ზღვის უამრავი უბე, რომელთანაც მიდგომა გართულებულია მარჯნის რიფებით. კუნძული გარშემორტყმულია ყველაზე გრძელი ახალი კალედონიის ბარიერული რიფით. კუნძული ძირითადად აგებულია ოფიოლითური კომპლექსებით. გრანდ-ტერის კუნძულს აღმოსავლეთიდან ესაზღვრება ლუაიოტეს კუნძულები, ჩრდილოეთიდან ბელეპის კუნძულები, ჩრდილო-დასავლეთიდან ჩესტერფილდის კუნძულები, ხოლო სამხრეთიდან კუნძული ილ-დე-პენი.

კლიმატი სასიამოვნოა. საშუალო წლიური ტემპერატურაა — 23-24,5 °C. ამ გარემოებამ ხელი შეუწყო ახალი კალედონიის გადაქცევას ევროპულ გადასახლებების კოლონიად. კუნძულზე საკმაოდ ბევრი მდინარეა, ჭარბობს ნაყოფიერი წითელმიწა ნიადაგი. ტყეები კუნძულის ტერიტორიის 15 %-ს მოიცავს. აქ გავრცელებულია ძვირფასი ხის ჯიშები, მათ შორის: წიწვოვანი ხეები აგათისი, არაუკარია, კაური, ნიაული, ახალკალედონიური ფიჭვი და ა. შ. (ახალი კალედონიის გერბზე გამოსახულია Araucaria columnaris). ახალი კალედონიის ცხოველთა სამყარო ღარიბია, თუმცა არსებობენ ენდემები.

ისტორია

მთავარი სტატია: ახალი კალედონიის ისტორია.

კუნძული 1774 წელს აღმოაჩინა ჯეიმზ კუკმა და უწოდა თავისი სამშობლოს შოტლანდიის ძველი სახელი — კალედონია. ევროპელების აქტიური გადასვლა კუნძულზე დაიწყო 1840-იანი წლებიდან, ესენი იყვნენ სანთლის ხით მოვაჭრეები, რომელთაც შემდეგ მოჰყვნენ ინგლისელი და ფრანგი მისიონერები. 1853 წელს საფრანგეთმა ახალი კალედონია თავის კოლონიად გამოაცხადა. 1864 წლიდან 1896 წლამდე საფრანგეთის ხელისუფლებამ გადმოასახლა ამ კოლონიაში დასჯილი დამნაშავეები. კუნძულზე ფრანგებმა გააშენეს ყავის და ქოქოსის პალმის პლანტაციები, შემდეგ (XIX საუკუნის ბოლოდან) დაიწყო ნიკელის, კობალტის, ქრომის, რკინის, მანგანუმის, ოქროს, ტყვიის და სხვა მინერალური რესურსების მოპოვება. 1946 წელს კუნძულმა მიიღო საფრანგეთის ზღვისგადაღმა სამფლობელოს სტატუსი. 1980-1990-იან წლებში დაიწყო მასიური გამოსვლები. ადგილობრივი აბორიგენი მოსახლეობა (მელანეზიელები) გამოდიოდნენ კუნძულის დამოუკიდებლობის მოთხოვნით.

1988 წლის 26 ივნისს საფრანგეთის პრემიერ-მინისტრ მიშელ როკარსა და სეპარატისტთა ლიდერ ჟან-მარი ტჟიბაუს შორის დაიდო მატინიონის შეთანხმება, რის შედეგადაც გაუქმდა უმაღლესი კომისრის თანამდებობა, რომელიც მანამდე ახორციელებდა ახალი კალედონიის პირდაპირ მართვას. ასევე 10 წლიანი გარდამავალი პერიოდის შემდეგ უნდა ჩატარებულიყო რეფერენდუმი ახალი კალედონიის დამოუკიდებლობის შესახებ.

ჟან-მარი ტჟიბაუ მოკლული იქნა 1989 წლის მაისში. რეფერენდუმის ჩატარების თარიღის მოახლოებასთან ერთად გამოიკვეთა, რომ ახალი კალედონიის მოსახლეობის უმრავლესობა დამოუკიდებლობის რეფერენდუმზე „არას“ დააფიქსირებდა, ამიტომ პარტიამ „კალედონია რესპუბლიკის შემადგენლობაში“ და სეპარატისტებმა გადაწყვიტეს დაედოთ ახალი შეთანხმება. 1998 წლის 5 მაისს ნუმეაში ხელი მოეწერა შეთანხმებას, რომელმაც აღიარა კოლონიზაციის როგორც დადებითი, ისევე უარყოფითი შედეგები, ასევე აღიარებული იქნა „ორი ლეგიტიმური მხარის“ (ერთი მხრივ კანაკების და მეორე მხრივ სხვადასხვა თემების, რომლებმაც მიიღეს მონაწილეობა ახალი კალედონიის თანამედროვე ისტორიაში) არსებობა. ეს შეთანხმება ითვალისწინებს ახალი კალედონიისთვის უფრო მაღალი ხარისხის ავტონომიის მინიჭებას და კანაკელთა კულტურის დაცვას, სახელმწიფო სიმბოლიკებში კანაკური მოტივების გამოყენების ჩართვას.

პოლიტიკური წყობილება

1998 წელს გაიმართა რეფერენდუმი დამოუკიდებლობასთან დაკავშირებით (შედეგი — უარყოფითი), შემდეგი რეფერენდუმი ამ საკითხზე უნდა გაიმართოს 2014 და 2018 წლებს შორის. ახალ კალედონიაზე საფრანგეთის ხელისუფლებას წარმოადგენს უმაღლესი კომისარი, რომელსაც ნიშნავს საფრანგეთის პრეზიდენტი. აღმასრულებელ ხელისუფლებას ასრულებს ადგილობრივი მთავრობა 11 წევრის შემადგენლობით, რომელიც ინიშნება ტერიტორიის კონგრესის დეპუტატებისგან (ადგილობრივი პარლამენტი). კონგრესი შედგება 54 დეპუტატისაგან, რომლებსაც ირჩევენ ხუთ წელიწადში ერთხელ. ახალი კალედონიის მოსახლეობა ასევე ირჩევს საფრანგეთის პარლამენტის ორ დეპუტატს და საფრანგეთის ორ სენატორს.

პოლიტიკური პარტიები

ახალი კალედონიის პარლამენტში 2009 წლის მაისის არჩევნების შემდეგ ასეთი სიტუაციაა:

კანაკთა ეროვნული განთავისუფლების სოციალისტური ფრონტი, FLNKS (მელანეზიური სოციალიზმის იდეების მომხრე მემარცხენე სოციალისტური ორგანიზაციების კავშირი; დამოუკიდებლობის მომხრე) — 19 ადგილი ახალი კალედონიის ტერიტორიულ კონგრესში. კუნძულის სხვადასხვა პროვინციებში არჩევნებზე ფრონტმა წარადგინა სხვადასხვა სიები:
- ეროვნული კავშირი დამოუკიდებლობისათვის/კანაკთა ეროვნული განთავისუფლების სოციალისტური ფრონტი (ფრონტის უფრო რადიკალური მემარცხენე მონაწილეთა კავშირი — კანაკთა განთავისუფლების პარტია (PALIKA), განახლებული კალედონიის კავშირი და მელანეზიის პროგრესული კავშირი; დამოუკიდებლობის მომხრე) — 8 ადგილი
- კალედონიის კავშირი (მემარცხენეცენტრისტული, ზომიერი სოციალ-დემოკრატიული პარტია; თვითმმართველობის მომხრე თავისუფალი ასოცირებული ტერიტორიის ფორმით) — 8 ადგილი
- გაერთიანებული კანაკთა ეროვნული განთავისუფლების სოციალისტური ფრონტი (FLNKS-ს საერთო სია კანაკთა განთავისუფლების პარტიის, კალედონიის კავშირის და ოკეანეთის დემოკრატიული მოძრაობის შემადგენლობაში; დამოუკიდებლობის მომხრე) — 3 ადგილი
კავშირი სახალხო მოძრაობისათვის, UMP (საერთოფრანგული, მემარჯვენეცენტრისტული კონსერვატიული პარტია; დამოუკიდებლობის მოწინააღმდეგე) — 13 ადგილი ტერიტორიის კონგრესში, ასევე 2 დეპუტატი საფრანგეთის პარლამენტში და 2 სენატორი საფრანგეთში.
«კალედონია ერთად» (ცენტრისტული ლიბერალური პარტია, «ერთობლივი მომავლის» პარტიიდან გამოყოფილი; დამოუკიდებლობის მოწინააღმდეგე) — 10 ადგილი ტერიტორიის კონგრესში
«ერთობლივი მომავალი» (მემარჯვენეცენტრისტული ლიბერალ-კონსერვატიული პარტია; დამოუკიდებლობის მოწინააღმდეგე) — 6 ადგილი
შრომის პარტია (მემარცხენე ალტერგლობალისტური, პროფკავშირულ მოძრაობასთან კავშირში; დამოუკიდებლობის მომხრე) — 3 ადგილი
შეკრება კალედონიისთვის (მემარჯვენე გოლისტური; დამოუკიდებლობის მოწინააღმდეგე) — 2 ადგილი
კანაკთა სოციალისტური განთავისუფლება (კანაკთა განთავისუფლების პარტიიდან რადიკალი მემარცხენეების გამონაყოფი, ხოლო შემდეგში ცენტრისაკენ გადახრილი; თვითმმართველობის მომხრე თავისუფალი ასოცირებული ტერიტორიის ფორმით) — 1 ადგილი

სულ ახალი კალედონიის პარლამენტი — 31 დეპუტატი დამოუკიდებლობის მოწინააღმდეგე, 23 დეპუტატი დამოუკიდებლობის მომხრე.

ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული მოწყობა

ახალი კალედონიის ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული დაყოფა

ახალი კალედონია შედგება სამი პროვინციისაგან:

№	პროვინცია	ადმინისტრაციული ცენტრი	ფართობი, კმ²	მოსახლეობა,^[2] ად. (2009)	სიმჭიდროვე, ად./კმ²
1	სამხრეთი პროვინცია	ნუმეა	7012,0	183 007	26,10
2	ჩრდილოეთი პროვინცია	კონე	9582,6	45 137	4,71
3	ლუაიოტე	ვე	1980,9	17 436	8,80
	სულ		18 575,5	245 580	13,22

პროვინციები თავის მხრივ იყოფიან კომუნებად:

№	კომუნები	ფართობი, კმ²	მოსახლეობა, ად. (2009)	სიმჭიდროვე, ად./კმ²
სამხრეთი პროვინცია
1	ტიო	997,6	2629	2,6
2	იატე	1338,4	1881	1,4
3	ილ-დე-პენი	152,3	1969	12,9
4	ლე-მონ-დორი	643,0	25 683	39,9
5	ნუმეა	45,7	97 579	2135,2
6	დუმბეა	254,6	24 103	94,7
7	პაიიტა	699,7	16 358	23,4
8	ბულუპარი	865,6	2418	2,8
9	ლა-ფოა	464,0	3323	7,2
10	სარამეა	106,4	636	6,0
11	ფარინო	48,0	598	12,5
12	მუანდუ	321,9	704	2,2
13	ბურაილი	797,6	4999	6,3
14	პუაა (ჩრდილოეთი ნაწილი)	277,2	127	0,5
ჩრდილოეთი პროვინცია
14	პუაა (სამხრეთი ნაწილი)	568,6	2521	4,4
15	პუემბუ	674,3	2078	3,1
16	კონე	373,6	5199	13,9
17	ვო	804,9	2408	3,0
18	კაალა-გომენი	718,2	1931	2,7
19	კუმაკი	550,0	3690	6,7
20	პუმი	469,4	1388	3,0
21	ილ-ბელეპი	69,5	895	12,9
22	უეგოა	656,8	2132	3,2
23	პუებო	202,8	2416	11,9
24	იენჟენი	1068,8	2399	2,2
25	ტუო	283,0	2247	7,9
26	პუანდიმიე	673,1	4818	7,2
27	პონერიუენი	707,3	2384	3,4
28	უაილუ	940,6	3945	4,2
29	კუაუა	383,0	1345	3,5
30	კანალა	438,7	3341	7,6
ლუაიოტე
31	უვეა	132,1	3392	25,7
32	ლიფუ	1207,1	8627	7,1
33	მარე	641,7	5417	8,4
	სულ	18 575,5	245 580	13,2

დემოგრაფია

მოსახლეობის რაოდენობა — 245 580 (2009 წელი).
წლიური მატება — 1,1 %.
ცხოვრების საშუალო ხანგრძლივობა — 75 წელი.
ბავშვთა სიკდილიანობა — 7 ბავშვი 1000-ზე.
ეთნიკური შემადგენლობა: მელანეზიელები (კანაკი) — 40,3 % (99 078 ად.), თეთრკანიანები (ძირითადად ფრანგები) — 29,2 % (71 721 ად.), უვეანელები და ფუტუნაელები — 8,7 % (21 262 ად.), პოლინეზიელები — 2,0 % (4985 ად.), ინდონეზიელები — 1,6 % (3985 ად.), ვიეტნამელები — 1,0 % (2357 ად.), ვანუატუელები — 0,9 % (2327 ად.), სხვა — 16,2 % (39 865 ად.). (ახალი კალედონიის პროვინციების მოსახლეობა (2009 წელი))^[2]
ენები: ფრანგული (ოფიციალური), ასევე 33 მელანეზიური და პოლინეზიური დიალექტი.
რელიგია: მოსახლეობის უმრავლესობა ქრისტიანია (კათოლიკე — 60 %, პროტესტანტი — 30 %), ასევე მუსლიმი-სუნიტები (4 %). მელანეზიელები ქრისტიანობასთან ერთად ინარჩუნებენ ტრადიციულ ადგილობრივ სარწმუნოებას.
წერა-კითხვის მცოდნეა — 96 %.
ქალაქის მოსახლეობა — 65 %.

ეკონომიკა

ახალი კალედონიის ეკონომიკას ძირითადად წარმოადგენს ნიკელის მოპოვება. მნიშვნელოვანი შემოსავალი მოაქვს ტურიზმს და ფინანსურ სუბსიდიებს საფრანგეთიდან.

მრეწველობის დარგები: ნიკელის და რკინის მოპოვება, ფერადი მეტალურგია, თევზჭერა.
სასარგებლო წიაღისეული: ნიკელის (მსოფლიოში არსებული მარაგების 25 %) და რკინის საბადოები. ამას გარდა, არსებობს ქრომის, კობალტის, მანგანუმის, ვერცხლის, ოქროს, ტყვიის, სპილენძის საბადოები.

სოფლის მეურნეობის სფეროში მოჰყავთ ყავა, ქოქოსის პალმა, კარტოფილი, მზესუმზირა, ხორბალი, სიმინდი, იამსი, ტარო, ბატატი, მანიჰოტი. მოშენებულია მსხვილი რქოსანი პირუტყვი, ასევე ღორები, თხები, ცხვრები და ცხენები.

ექსპორტი (1,3 მილიარდი დოლარი 2008 წელს) — ფერონიკელი, ნიკელის მადანი, თევზი.
- ძირითადი მყიდველები — საფრანგეთი 19 %, იაპონია 18 %, ესპანეთი 7 %, ჩინეთი 6,5 %, ბელგია 5 %.
იმპორტი (2 მილიარდი დოლარი 2008 წელს) — მანქანები და მოწყობილობები, საწვავი, ქიმიკატები, საკვები.
- ძირითადი მომწოდებლები — საფრანგეთი 37 %, სინგაპური 18 %, ავსტრალია 11,5 %, ახალი ზელანდია 5 %.

კულტურა

მელანეზიის სხვა ქვეყნებისგან განსხვავებით, ახალ კალედონიაში ევროპულმა კულტურამ მთლიანად გადაფარა აბორიგენთა კულტურა. განსაკუთრებით ძლიერ ეს იგრძნობა დედაქალაქ ნუმეაში, რომელიც მთლიანად წარმოადგენს ტიპურ ევროპულ ქალაქს. აბორიგენებით დასახლებული სოფლები საკმაოდ ევროპიზირებულია, თუმცა ინარჩუნებენ ზოგიერთ ტრადიციულ იერს. ტრადიციული ახალკალედონიური საცხოვრებელი სახლები — მრგვალი ან მართკუთხედი ფორმისაა, რომელიც გადახურულია პალმის ფურცლებით — დღეისათვის გვხვდება მხოლოდ პატარა, ნუმეასგან საკმაოდ დაშორებულ სოფლებში. აქა-იქ მრგვალი ადგილობრივი ტიპის საცხოვრებელ სახლებს მაღალი კონიკური სახურავით თავიანთვის აგებენ ტრადიციული ბელადები. აბორიგენებს თითქმის არაფერი არ შემორჩათ უწინდელი ხელსაქმეობიდან, ტანსაცმლიდან. მელანო-ახალკალედონიელები დღეისათვის იცმევენ ევროპულ ტანსაცმელს. აბორიგენებმა ცოტათი უფრო შეინარჩუნეს საკვების დამზადების ტრადიციული ჩვევები, მაგრამ აქაც უფრო მეტად იგრძნობა ევროპული გავლენა.