ვიკიპედია

რიჩარდ დოკინსი

ინგლისელი ეთოლოგი, ევოლუციური ბიოლოგი და მწერალი
Oxygen480-mimetypes-signature.svg ამ სტატიას ამჟამად აქტიურად არედაქტირებს Anry.kiknavelidze.

გთხოვთ, ნუ შეიტანთ მასში ცვლილებებს, სანამ ეს განცხადება არ გაქრება. წინააღმდეგ შემთხვევაში, შესაძლოა, მოხდეს რედაქტირების კონფლიქტი.
ეს შეტყობინება სტატიაში მხოლოდ ერთი კვირის განმავლობაში შეიძლება დარჩეს.

თარგის ჩასმის თარიღი: მარტი 26, 2023.

მიმდინარეობს სტატიის აქტიური დამუშავება.

მომხმარებლის სახელის და თარიღის ავტომატურად მისათითებლად, გამოიყენეთ თარგი {{subst:მუშავდება}}

კლინტონ რიჩარდ დოკინსი (ინგლ. Clinton Richard Dawkins, დ. 26 მარტი, 1941)[21] — ბრიტანელი ევოლუციური ბიოლოგი, ეთოლოგი და მწერალი, ოქსფორდის უნივერსიტეტის ახალი კოლეჯის საპატიო წევრი და იმავე უნივერსიტეტის მეცნიერების საზოგადო გააზრების პროფესორი (Professor for Public Understanding of Science) 1995-2008 წლებში. 1976 წელს გამოცემული წიგნით „ეგოისტი გენი“ (The Selfish Gene) მოახდინა ევოლუციის გენზე ორიენტირებული ხედვის პოპულარიზაცია. მიღებული აქვს რამდენიმე აკადემიური და ლიტერატურული ჯილდო.[22]

რიჩარდ დოკინსი
ინგლ. Clinton Richard Dawkins
Richard Dawkins Cooper Union Shankbone.jpg
დაბ. თარიღი 26 მარტი, 1941(1941-03-26)[1] [2] [3] [4] [5] [6] [7] [8] (82 წლის)
დაბ. ადგილი ნაირობი, კენიის კოლონია[9] [10] [1] [11]
მოქალაქეობა Flag of the United Kingdom (3-5).svg გაერთიანებული სამეფო[12] [13]
საქმიანობა ეთოლოგია[14] , ევოლუციური ბიოლოგია, ზოოლოგია[14] , ბიოლოგია[14] , religiosity[14] , Christian Church[14] და evolutionary theory[14]
მუშაობის ადგილი ოქსფორდის უნივერსიტეტი[10] , კალიფორნიის უნივერსიტეტი, ოქსფორდის უნივერსიტეტი და New College of the Humanities
ალმა-მატერი ბალიოლის კოლეჯი[10] , ოქსფორდის უნივერსიტეტი[15] , ოუნდლის სკოლა და Chafyn Grove School
განთქმული მოსწავლეები ალან გრაფენი და მარკ რიდლი
სამეცნიერო ხარისხი ფილოსოფიის დოქტორი
მეუღლე ლალა უორდი[10]
მამა Clinton John Dawkins[4]
დედა Jean Mary Vyvyan Ladner[4]
ჯილდოები სამეფო საზოგადოების წევრი[16], კისტლერის პრემია, მაიკლ ფარადეის პრემია, საერთაშორისო კოსმოსური პრემია, ლიუის თომასის პრემია, შექსპირის პრემია, იტალიის რესპუბლიკის პრეზიდენტის მედალი, ნიერენბერგის პრემია, ლონდონის ზოოლოგიის საზოგადოების ვერცხლის მედალი, ბრიუსელის თავისუფალი უნივერსიტეტის საპატიო დოქტორი[17] , დარემის უნივერსიტეტის საპატიო დოქტორი, ლიტერატურის სამეფო საზოგადოების წევრი, honorary doctor of the University of Valencia[18] , სკეპტიკური კვლევის კომიტეტის წევრი, Tinbergen Lecture და Emperor Has No Clothes Award
გავლენა მოახდინეს
ხელმოწერა Richard Dawkins signature.svg
საიტი richarddawkins.net
richarddawkins.com[19] [20]

წიგნში „ეგოისტი გენი“ დოკინსი ამტკიცებს, რომ ცოცხალ არსებათა ევოლუცია მიდინარეობს რეპლიკაციის უნარის მქონე ერთეულების დიფერენციალური გადარჩენის სახით. წიგნით „განვრცობილი ფენოტიპი“ (The Extended Phenotype, 1982) ევოლუციურ ბიოლოგიაში შემოიტანა მნიშვნელოვანი კონცეფცია, რომლის მიხედვითაც გენის ფენოტიპური ეფექტები არ მთავრდება ორგანიზმით (სხეულით), არამედ განივრცობა გარემოშიც, რისი მაგალითიცაა თახვის მიერ აგებული ჯებირები. ამ ორ წიგნში, ასევე, შემოიტანილია ტერმინი „მიმი“ (meme).

დოკინსი ათეისტია. იგი ცნობილია რელიგიის, კრეაციონიზმის და გონიერი შემოქმედის კონცეფციის მძაფრი კრიტიკით.[23] 1986 წელს დაწერა „ბრმა მესაათე“ (The Blind Watchmaker), სადაც ილაშქრებს მესაათის ანალოგიის წინააღმდეგ, რომელიც ხშირად გამოიყენება ზებუნებრივი შემოქმედის არსებობის დასამტკიცებლად ბიოლოგიური ორგანიზმების კომპლექსურობიდან გამომდინარე. საწინააღმდეგოდ ამისა, იგი ევოლუციურ პროცესებს აღწერს, როგორც „ბრმა“ მესაათის მოქმედებას, რადგან რეპროდუქცია, მუტაცია და ბუნებრივი გადარჩევა გონივრული ხელმძღვანელობის გარეშე მიმდინარეობს. 2006 წელს დოკინსმა გამოსცა წიგნი „ღმერთი, როგორც დელუზია“ (The God Delusion), სადაც ამტკიცებს, რომ ზებუნებრივი შემოქმედი თითქმის უეჭველად არ არსებობს, ხოლო რელიგიური რწმენა დელუზიაა. იმავე წელს დააფუძნა რიჩარდ დოკინსის ფონდი კეთილგონიერებისა და მეცნიერებისათვის (Richard Dawkins Foundation for Reason and Science).[24][25]

ბიოგრაფიარედაქტირება

ადრეული ცხოვრებარედაქტირება

კლინტონ რიჩარდ დოკინსი დაიბადა 1941 წლის 26 მარტს ბრიტანეთის კენიის დედაქალაქ ნაირობიში.[26] დოკინსმა, მოგვიანებით, სახელი კლინტონი ცალმხრივი შეთანხმებით გააუქმა.[21] მისი მშობლები იყვნენ ჯინ მერი ვივიანი (ქალიშვილობის გვარი ლედნერი; 1916–2019)[27][28] და კლინტონ ჯონ დოკინსი (1915–2010), ბრიტანეთის კოლონიური სამსახურის საჯარო მოხელე სოფლის მეურნეობის სფეროში ნიასალენდში (თანამედროვე მალავი). მამა წვრილი თავადაზნაურობის წარმომადგენელი იყო ოქსფორდშირიდან.[26][29][30] იგი მეორე მსოფლიო ომის დროს სამეფო მსროლელთა აფრიკულ პოლკში გაიწვიეს[31][32] და ინგლისში 1949 წელს დაბრუნდა, როცა დოკინსი რვა წლისა იყო. მამას მემკვიდრეობით ჰქონდა მიღებული და კომერციულად ამუშავებდა მამულს ოქსფორდშირში, სახელწოდებით ოვერ ნორტონ პარკი.[30] დოკინსი ოქსფორდში ცხოვრობს[33] და ჰყავს უმცროსი და, სარა.[34]

მშობლები დაინტერესებული იყვნენ ბუნებისმცოდნეობით და დოკინსის შეკითხვებს მეცნიერულად პასუხობდნენ ხოლმე.[35] დოკინსი თავის ბავშვობას აღწერს, როგორც „ჩვეულებრივ ანგლიკანურ აღზრდას“.[36] იგი თავს ქრისტიანად მიიჩნევდა თინეიჯერობის შუა წლებამდე, როდესაც დაასკვნა, რომ მარტო ევოლუციის თეორია ცოცხალი სამყაროს კომპლექსურობის უკეთესი ახსნა იყო და დაკარგა ღმერთის რწმენა.[34] იგი ამბობს: „მთავარი მიზეზი, რის გამოც ჯერ კიდევ რელიგიური ვიყავი, იყო ცოცხალი სამყაროს კომპლექსურობა, რომელიც ჩემზე დიდ შთაბეჭდილებას ახდენდა და ვფიქრობდი, რომ მას შემოქმედი უნდა ჰყოლოდა. მე ვფიქრობ, იმის გააზრება, რომ დარვინიზმი გაცილებით უკეთესი ახსნა იყო, აღმოჩნდა ის, რამაც საფუძველი გამოაცალა შემოქმედის არგუმენტს. და ამან სიცარიელეში დამტოვა.“[34] ათეიზმის ეს გააზრება და დასავლური კულტურის ქვეშ აღზრდა ერთობლიობაში აქცევს დოკინსს, მისივე აღწერით, „კულტურულ ქრისტიანად“ და „კულტურულ ანგლიკანად“.[37][38][39]

განათლებარედაქტირება

 
აუნდლის სკოლის დიდი დარბაზი

1949 წელს, ინგლისში დაბრუნებისას რვა წლის დოკინსი უილტშირის ჩეფინ გროუვის სკოლაში შევიდა,[40] ხოლო შემდეგ, 1954-დან 1959 წლამდე ნორთჰემპტონშირში, აუნდლის სკოლაში დადიოდა. აუნდლის სკოლა ტიპური ინგლისური საჯარო სკოლა იყო ანგლიკანური ეთოსით,[34] ხოლო დოკინსი სკოლის ლონდიმერის ფაკულტეტში ირიცხებოდა.[41] აუნდლში სწავლის დროს პირველად წაიკითხა ბერტრან რასელის „რატომ არა ვარ ქრისტიანი“.[42] 1962 წელს წარმატებით დაამთავრა ოქსფორდის ბალიოლის კოლეჯი ზოოლოგიის სპეციალობით. კოლეჯში მისი უშუალო ხელმძღვანელი ნობელიანტი ეთოლოგი, ნიკოლაას ტინბერგენი იყო.[43]

დოკინსმა იმავე კოლეჯში განაგრძო კვლევითი ასპირანტურა ტინბერგენის ხელმძღვანელობითვე,[44] 1966 წელს ფილოსოფიის დოქტორის ხარისხიც მიიღო და მომდევნო ერთი წელი იქვე ეწეოდა კვლევით საქმიანობას ასისტენტის რანგში.[45][46] ტინბერგენი მოწინავე მკვლევარი იყო ცხოველთა ქცევის დარგში, განსაკუთრებით, ინსტინქტის, სწავლის და არჩევანის სფეროებში;[47] დოკინსის კვლევებიც ამ პერიოდში ცხოველთა მიერ გადაწყვეტილების მიღების მოდელებს ეხებოდა.[48] 1989 წელს ოქსფორდის უნივერსიტეტისგან მეცნიერების დოქტორის ხარისხი მიიღო.[46][45]

სწავლებარედაქტირება

1967–1969 წლებში კალიფორნიის უნივერსიტეტში (ბერკლი) ზოოლოგიის ასისტენტ-პროფესორი იყო. ამ პერიოდში უნივერსიტეტის სტუდენტები და პროფესორები აქტიურად ეწინააღმდეგებოდნენ ვიეტნამში მიმდინარე ომს და ომის საწინააღმდეგო დემონსტრაციებსა და აქტივობებში დოკინსიც იყო ჩართული.[49] 1970 წელს ოქსფორდის უნივერსიტეტში ლექტორის რანგში დაბრუნდა. 1990 წელს ზოოლოგიის დოცენტი (რიდერი) გახდა. 1995 წელს დაინიშნა ოქსფორდის უნივერსიტეტის მეცნიერების საზოგადო გააზრების პროფესორად. აღნიშნული თანამდებობა ჩარლზ სიმონიმ დააფუძნა და მისივე თქმით, პირს, რომელიც მას დაიკავებდა, „მოეთხოვებოდა მნიშვნელოვანი წვლილის შეტანა რომელიმე სამეცნიერო სფეროს ფართო საზოგადოებისთვის გაცნობაში“.[50] პოსტზე პირველი პროფესორი, დამფუძნებლისვე სურვილით, რიჩარდ დოკინსი გახდა,[51] რომელსაც ეს თანამდებობა 2008 წლამდე ეკავა.[52]

1970 წლიდან ოქსფორდის ნიუ-კოლეჯის წევრია, ამჟამად, საპატიო ტიტულით.[53][54] ჩატარებული აქვს ბევრი ლექცია, მათ შორის, ჰენრი სიჯუიკის მემორიალური ლექცია (1989), ერაზმუს დარვინის პირველი მემორიალური ლექცია (1990), მაიკლ ფარადეის ლექცია (1991), ტომას ჰენრი ჰაქსლის მემორიალური ლექცია (1992), ირვინის მემორიალური ლექცია (1997), ტინბერგენის ლექცია (2004), და ტანერის ლექციები (2003).[45] 1991 წელს ჩაატარა სამეფო საზოგადოების ლექციები ბავშვებისთვის თემაზე „გაზრდა ამ სამყაროში“ (Growing Up in the Universe). სხვადასხვა დროს იყო რამდენიმე ჟურნალის რედაქტორი, Encarta Encyclopedia-ს და ევოლუციის ენციკლოპედიის (Encyclopedia of Evolution) მრჩეველ-რედაქტორი. არის სეკულარული ჰუმანისტების საბჭოს ჟურნალ Free Inquiry-ს მიმომხილველი და ჟურნალ Skeptic რედაქტორთა საბჭოს წევრი მისი დაფუძნების დღიდან.[55]

დოკინსი სხვადასხვა დროს ჟიურის რანგში იყო მიწვეული ისეთ განსხვავებულ დაჯილდოებებზე, როგორიცაა სამეფო საზოგადოების ფარადეის ჯილდო და ბრიტანეთის აკადემიის სატელევიზიო ჯილდო (BAFTA).[45] იყო ბრიტანეთის მეცნიერების განვითარების ასოციაციის ბიოლოგიურ მეცნიერებათა განყოფილების პრეზიდენტი. 2004 წელს ოქსფორდის ბალიოლის კოლეჯმა დააწესა დოკინსის პრემია, რომელიც გაიცემა „განსაკუთრებული კვლევისთვის ეკოლოგიასა და იმ ცხოველთა ქცევასთან დაკავშირებით, რომელთა კეთილდღეობასა და გადარჩენას, შესაძლოა, საფრთხე ემუქრებოდეს ადამიანთა მოქმედებების გამო“.[56] 2008 წლის სექტემბერში დატოვა პროფესორის თანამდებობები და გამოაცხადა, რომ გეგმავდა „დაეწერა წიგნი ახალგაზრდებისთვის, რომელშიც გააფრთხილებდა მათ, არ დაეჯერებინათ „ანტი-მეცნიერული“ ზღაპრებისთვის“.[57]

2011 წელს შეუერთდა ლონდონის ჰუმანიტარული მეცნიერებების ახალი კოლეჯის პროფესორთა შემადგენლობას, კერძო უნივერსიტეტისა, რომელიც ენტონი გრეილინგმა დააფუძნა. კოლეჯი 2012 წლის სექტემბერში გაიხსნა.[58]

საქმიანობარედაქტირება

ევოლუციური ბიოლოგიარედაქტირება

 
დოკინსი ოსტინის უნივერსიტეტში, ტეხასი, მარტი, 2008

დოკინსი ყველაზე მეტად ცნობილია ევოლუციაში გენის, როგორც გადარჩევის მთავარი ერთეულის პოპულარიზაციით. ეს ხედვა მან ყველაზე ნათლად გადმოსცა ორ წიგნში:[59][60]

  • „ეგოისტი გენი“ (The Selfish Gene, 1976), რომელშიც აღნიშნავს, რომ „ცოცხალი ორგანიზმების ევოლუცია მიმდინარეობს რეპლიკაციის უნარის მქონე ერთეულების დიფერენციალური გადარჩენის გზით“.
  • „განვრცობილი ფენოტიპი“ (The Extended Phenotype, 1982), რომელშიც ბუნებრივ გადარჩევას აღწერს, როგორც პროცესს, სადაც რეპლიკატორები ერთმანეთს გავრცელებაში ეჯიბრებიან“. წიგნში იგი ფართო საზოგადოებას აცნობს გავლენიან კონცეფციას, რომელიც 1977 წელს წარმოადგინა[61] და რომლის მიხედვითაც, გენის ფენოტიპური ეფექტები არ შემოისაზღვრება ორგანიზმით და განივრცობა გარემოში, მათ შორის, სხვა ორგანიზმებზეც და სხვადასხვა ორგანიზმების მიერ საცხოვრებელი გარემოს მოდიფიკაცია განვრცობილი ფენოტიპის კერძო შემთხვევაა. დოკინსს განვრცობილი ფენოტიპის კონცეფცია თავის ყველაზე დიდ მიღწევად მიაჩნია ევოლუციურ ბიოლოგიაში. იგი გვეხმარება ევოლუციური პროცესების ახსნაში, თუმცა არ იძლევა კონკრეტული შედეგების პროგნოზირების საშუალებას.[62]

დოკინსი ყოველთვის სკეპტიკურად იყო განწყობილი ისეთი ევოლუციური პროცესების არსებობის მიმართ, რომლებიც ორგანიზმის შემგუებლობის გაზრდაზე არ ახდენს გავლენას,[63] აგრეთვე გენის „ზედა“ დონეებზე მიმდინარე გადარჩევის მიმართ.[64] განსაკუთრებულად სკეპტიკურად უყურებს ჯგუფური გადარჩევის როგორც პრაქტიკულ შესაძლებლობას, აგრეთვე მის მნიშვნელობას ალტრუიზმის ახსნისათვის.[65]

ალტრუიზმი, პირველი შეხედვით, ევოლუციური პარადოქსია, რადგან სხვების დახმარება ისედაც მწირი და ძვირფასი რესურსების ხარჯზე ამცირებს ორგანიზმის გადარჩენის შესაძლებლობას (შემგუებლობას). ამის გამო დიდი ხნის განმავლობაში ალტრუიზმი აიხსნებოდა, როგორც ჯგუფური გადარცევის ასპექტი და არსებობდა აზრი, რომ ინდივიდების ქმედებები ემსახურებოდა პოპულაციის ან სახეობის გადარჩენას მთლიანობაში. ბრიტანელმა ბიოლოგმა უილიამ ჰამილტონმა თავისი ინკლუზიური შემგუებლობის თეორიის დასაბუთებისას გენების სიხშირის ანალიზით აჩვენა, რომ მემკვიდრეობითი ალტრუისტული თვისებები შეიძლება განვითრდეს, თუ არსებობს საკმარისი გენეტიკური მსგავსება, როგორიცაა ახლო ნათესაობა, ალტრუისტული ქცევის მოქმედ და მიმღებ მხარეებს შორის.[66] [ა] ჰამილტონის ინკლუზიური შემგუებლობის თეორია წარმატებით გამოიყენება ბევრი ორგანიზმის, მათ შორის, ადამიანების ალტრუისტული ქცევების ასახსნელად. აგრეთვე, რობერტ ტრაივერსმა გენოცენტრული მოდელის ფარგლებში შეიმუშავა შექცევადი ალტრუიზმის (reciprocal altruism) თეორია, რომლის მიხედვითაც ერთი ორგანიზმი აწვდის სარგებელს მეორეს საპასუხო სასარგებლო ქმედების მოლოდინით მომავალში.[68] დოკინსმა „ეგოსტ გენში“ ამ იდეების პოპულარიზაცია და შემდგომი დამუშავება მოახდინა.[69]

2012 წლის ივნისში დოკინსმა მკაცრად გააკრიტიკა კოლეგა ბიოლოგის, ედვარდ უილსონის წიგნი „დედამიწის სოციალური დაპყრობა“ (The Social Conquest of Earth), როგორც ჰამილტონის ინკლუზიური სელექციის თეორიის მცდარი გააზრება.[70][71] მძაფრად კრიტიკული იყო მისი დამოკიდებულება დამოუკიდებელი მეცნიერის, ჯეიმს ლავლოკის გაიას ჰიპოთეზის მიმართ.[72][73][74]

დოკინსის მიდგომის კრიტიკოსები აღნიშნავენ, რომ სელექციის (მოვლენა, რომელშიც ინდივიდი წარმატებით ახერხებს ან ვერ ახერხებს რეპროდუქციას) ერთეულად გენის მიჩნევა შეცდომაში შემყვანია. გენი, მათი აზრით, უკეთესია დახასიათდეს, როგორც ევოლუციის (ალელების სიხშირის გრძელვადიანი ცვლილება პოპულაციაში) ერთეული.[75] „ეგოისტ გენში“ დოკინსი განმარტავს, რომ იგი იყენებს ტერმინ გენის ჯორჯ უილიამსისეულ განსაზღვრებას: „ის, რაც დაიყოფა და რეკომბინირდება მხედველობაში მისაღები სიხშირით“ („that which segregates and recombines with appreciable frequency“).[76] კიდევ ერთი გავრცელებული კონტრარგუმენტიის თანახმად, გენს დამოკიდებლად გადარჩენა არ შეუძლია და იგი კოოპერაციაში უნდა იყოს სხვა გენებთან, რათა ინდივიდუალური ორგანიზმის ჩამოყალიბებაში მიიღოს მონაწილეობა, შესაბამისად, შეუძლებელია მისი მიჩნება დამოუკიდებელ „ერთეულად“.[77] წიგნში „განვრცობილი ფენოტიპი“ დოკინსი წერს, რომ ცალკეული გენის გადმოსახედიდან, ყველა სხვა გენი იმ გარემოს შემადგენელი ნაწილია, რომელშიც ის უნდა ადაპტირდეს.

უფრო მაღალი დონის სელექციის მომხრე მეცნიერები (როგორიცაა რიჩარდ ლევონტინი, დაივიდ სლოუნ უილსონი და ელიოტ სობერი) მიუთითებენ, რომ არსებობს ბევრი ფენომენი (მათ შორის, ალტრუიზმი), რომლის დამაკმაყოფილებელი ახსნაც გენზე დაფუძნებული სელექციის საშუალებით შეუძლებელია. ფილოსოფოსი მერი მიჯლი, რომლის კრიტიკასაც „ეგოისტ გენთან“ დაკავშირებით დოკინსმა წერილობითაც უპასუხა,[78][79] გააკრიტიკა გენური სელექცია, მიმეტიკა და სოციობიოლოგია, როგორც ერთობ რედუქციონისტული თეორიები;[80] მან გამოთქვა მოსაზრება, რომ დოკინსის იდეების პოპულარობის მიზეზები ეპოქის სულს უკავშირდება და მათი მაგალითია თეტჩერ-რეიგანის ათწლეულების გაზრდილი ინდივიდუალიზმი.[81] არსებობს დოკინსის შრომის უფრო ახალი ხედვები და ანალიზები.[82]

ევოლუციის მექანიზმების და ინტერპრეტაციის გარშემო მიმდინარე დავაში (რომელსაც „დარვინის ომებსაც“ უწოდებენ),[83][84] ერთ დაჯგუფებას ხშირად დოკინსის, ხოლო მეორეს ამერიკელი პალეონთოლოგის, სტივენ ჯეი გულდის სახელს უწოდებენ, რაც თითოეული მათგანის, როგორც შესაბამისი იდეების პოპულარიზატორის სტატუსზე მიუთითებს.[85][86] კონკრეტულად, დოკინსის და გულდის კომენტარები მნიშვნელოვანი იყო სოციობიოლოგიის და ევოლუციური ფსიქოლოგიის თაობაზე არსებულ მსჯელობაში, სადაც დოკინსი, როგორც წესი დადებითად იყო განწყობილი აღნიშნული კონცეფციების მიმართ, ხოლო გულდი –კრიტიკულად.[87] დოკინსის პოზიციის ტიპური მაგალითია მწვავედ კრიტიკული მიმოხილვა სტივენ როუზი, ლეონ კამინის და რიჩარდ ლევონტინის წიგნისა „არა ჩვენს გენებში“ (Not in Our Genes, 1984).[88] ორი მოაზროვნე, რომელიც ხშრად ასოცირდება დოკინსთან და იზიარებს მის იდეებს, არის სტივენ პინკერი და დენიელ დენეტი; დენეტი მხარს უჭერს ევოლუციის გენოცენტრულ ხედვას და რედუქციონიზმს ბიოლოგიაში.[89] მიუხედავად აკადემიური განსხვავებებისა, დოკინსს და გულდს მტრული პიროვნული დამოკიდულება არ ჰქონიათ. მოზრდილი ნაწილი 2003 წელს გამოცემული წიგნისა „ეშმაკის კაპელანი“ (A Devil's Chaplain) ერთი წლით ადრე გარდაცვლილ გულდს ეძღვნება.

შეკითხვაზე, ახდენდა თუ არა დარვინიზმი გავლენას დოკინსის ყოველდღიურ ცხოვრებაზე, მან უპასუხა: „ერთის მხრივ, დიახ. ჩემი თვალები ყოველთვის ფართოდაა გახელილი არსებობის ექსტრაორდინარული ფაქტის მიმართ. არა მხოლოდ ადამიანის არსებობის, არამედ, ზოგადად, სიცოცხლის და თუ როგო შეძლო ამ სუნთქვისშემკვრელად ძლიერმა პროცესმა, რასაც ბუნებრივ გადარჩევას ვუწოდებთ, აეღო ფიზიკისა და ქიმიის ძალიან მარტივი ფაქტები და მათზე დაყრდნობით მისულიყო სექვიოამდე და ადამიანამდე. აღტაცების ეს შეგრძნება არასდროს მტოვებს. მეორეს მხრივ, ნამდვილად არ ვაძლევ დარვინიზმს საშუალებას, გავლენა მოახსიდინოს ჩემს გრძნობებზე ადამიანის სოციალური ცხოვრების მიმართ“, რაშიც იგულისხმება, რომ მისი აზრით, ადამიანებს ინდივიდუალურად შეუძლიათ გამოეთიშონ დარვინიზმის გადარჩენაზე ორიენტირებულ მანქანას, რის საშუალებასაც პიროვნული შეგნება და თავისუფლება აძლევთ.[33]

„მიმი“ როგორც ქცევითი კონცეფციარედაქტირება

წიგნში „ეგოისტი გენი“ დოკინსმა მოიგონა სიტყვა მიმი (გენის ქცევითი ეკვივალენტი), რათა მკითხველებისთვის წარმოდგენა შეექმნა, თუ რა სახით შეიძლება განივრცოს დარვინისტული პრინციპები გენების სამყაროზე უფრო შორს.[90] თავდაპირველად იგი „რეპლიკატორების“ არგუმენტის გაგრძელებად იყო ნაგულისხმევი, თუმცა, სხვა ავტორების, მაგალითად, დენიელ დენეტის და სიუზან ბლექმორის, შრომებში ტერმინმა დამოუკიდებელი სიცოცხლე შეიძინა. მალევე წარმოიშვა მიმეტიკა, დისციპლინა, რომლისგანაც დოიკინსი დისტანცირდა.[91]

დოკინსის კონცეფციით, მიმი არის რაიმე კულტურული ერთეული, რომელიც შეიძლება მივიჩნიოთ რაიმე იდეის ან იდეათა ნაკრების რეპლიკატორად. მისი ჰიპოთეზით, რეპლიკაციის ფუნქცია ბევრ კულტურულ მოვლენას შეიძლება გააჩნდეს, როგორც წესი, კომუნიკაციის და ადამიანური კონტაქტების საშუალებით, რადგანაც ადამიანები ევოლუციის შედეგად ინფორმაციის და ქცევის ეფექტურ (თუმცა, არა სრულყოფილ) გამავრცელებლებად ჩამოყალიბდნენ. რადგანაც მიმები სრულყოფილად არ კოპირდება, ისინი შეიძლება დაიწვეწოს, კომბინირდეს ან რაიმე სახით შეიცვალოს სხვა იდეებთან ურთიერთქმედებაში. ეს შედეგად იძლევა ახალ მიმებს, რომლებიც, თავის მხრივ, შესაძლოა მეტად ან ნაკლებად ეფექტური რეპლიკატორები იყოს, ვიდრე მათი წინამორბედები. შედეგად მიიღება მიმებზე დაფუძნებული კულტურული ევოლუციის ჰიპოთეზა, კონცეფცია, რომელიც გენებზე დაფუძნებული ბიოლოგიური ევოლუციის ანალოგიურია.[92]

მიუხედავად იმისა, რომ ტერმინი მიმი დოკინსმა გამოიგონა, მას არასდროს უთქვამს, რომ იდეა სრულებით ახალი იყო,[93] რადგანაც მსგავსი მოსაზრებები მანამდეც გამოთქმულა. მაგალითად, ჯონ ლორანი გამოთქვამს აზრს, რომ ტერმინი შეიძლება მომდინარეობდეს ნაკლებადცნობილი გერმანელი ბიოლოგის, რიხარდ ზემონის (1859-1918) შრომებიდან.[94] ზემონის მიხედვით, „მნემი“ (mneme) იყო მეხსიერების ცნობიერი ან ქვეცნობიერი ნევრული კვალი, რომელიც მემკვიდრეობით მიიღებოდა, თუმცა, მსგავსი მოსაზრება თანამედროვე ბიოლოგიის გადმოსახედიდან ლამარკისტული იქნებოდა.[95] ლორანმა, ასევე, აღმოაჩინა ტერმინ მნემის გამოყენების შემთხვევები მორი მეტერლინკის წიგნში „თეთრი ჭიანჭველის ცხოვრება (The Life of the White Ant, 1926), ხოლო თავად მეტერლინკი ამბობდა, რომ ტერმინი სწორედ ზემონისგან ისესხა.[94] თავის ნაწარმოებში მეტერლინკი ცდილობდა აეხსნა ტერმიტებისა და ჭიანჭველების მეხსიერება, როგორც ნევრული მეხსიერების კვალი, რომელსაც „ინდივიდულაური მნემი“ ემატებოდა.[95] მიუხედავად ამისა, ჯეიმს გლეიკის აზრით, მიმის კონცეფცია დოკინსის „ყველაზე უფრო დასამახსოვრებელი გამოგონებაა, ბევრად უფრო გავლენიანი, ვიდრე მისი ეგოისტი გენი, ან მისი პროზელიტიზმი რელიგიურობის წინააღმდეგ“.[96]

ფონდირედაქტირება

2006 წელს დოკინსმა დააფუძნა „რიჩარდ დოკინსის ფონდი კეთილგონიერებისა და მეცნიერებისათვის“ (Richard Dawkins Foundation for Reason and Science, RDFRS), არამომგებიანი ორგანიზაცია. RDFRS-თავისი არსებობის განმავლობაში დააფინანსა კვლევები რწმენისა და რელიგიის ფსიქოლოგიაზე, სამეცნიერო განათლების პროგრამები და მასალები, აგრეთვე, მხარს უჭერდა სეკულარული ხასიათის საქველმოქმედო ორგანიზაციებს.[97] 2016 წლის იანვარში ცნობილი გახდა, რომ დოკინსის ფონდი შეუერთდა „გამოკვლევის ცენტრს“ (Center for Inquiry), ხოლო თავად დოკინსი ახალი ორგანიზაციის დირექტორთა საბჭოს წევრი გახდა.[98]

რელიგიის კრიტიკარედაქტირება

 
დოკინსი კითხულობს ლექციას წიგნზე „ღმერთი, როგორც დელუზია“, 24 ივნისი, 2006

დოკინსი ინგლისის ეკლესიის წევრი 13 წლის ასაკში გახდა, თუმცა რწმენის მიმართ სკეპტიკურად განეწყო. მისი თქმით, განსწავლულობა მეცნიერებასა და ევოლუციურ პროცესებში უჩენს კითხვებს, თუ როგორ შეიძლება ცივილიზებული სამყაროს ხელმძღვანელ პოზიციებზე მყოფი ზრდასრული ადამიანები ჯერ კიდევ ასე გაუნათლებელნი იყვნენ ბიოლოგიაში[99] და ვერ ამოუხსნია, თუ როგორ შეიძლება მეცნიერებაში გაწაფულ ადამიანებს კვლავ გააჩნდეთ ღმერთის რწმენა. დოკინსი აღნიშნავს, რომ ზოგიერთი ფიზიკოსი იყენებს სიტყვას „ღმერთი“ როგორც მეტაფორას სამყაროს დიდი და გასაოცარი მისტერიებისთვის, რაც იწვევე დაბნეულობას და არასწორ გააზრებას იმ ადამიანებში, რომლებიც არასწორად ფიქრობენ, რომ ეს მეცნიერები საუბრობენ მისტიურ არსებაზე, რომელიც პატიობს ცოდვებს, ღვინოს სისხლად გარდაქმნის, ან ხალხს სიკვდილის შემდეგ სიცოცხლის საშუალებას აძლევს.[100]

იგი არ ეთანხმება სტივენ ჯეი გულდის პრინციპს არაგადამკვეთი მაგისტერიების (Non-overlapping Magisteria, NOMA) შესახებ[101] და ამბობს, რომ ღმერთის არსებობა ისეთივე მეცნიერული ჰიპოთეზაა, როგორც ყველა დანარჩენი.[102] დოკინსი ცნობილია რელიგიის კრიტიკით. როგორც თავად განაცხადა, მის ანტირელიგიურობას ორმაგი მიზეზი აქვს: რელიგია არის როგორც კონფლიქტის წყარო, ისე დასაბუთების გარეშე რაიმეს დაჯერების გამართლების საშუალება.[103] მისი აზრით რწმენა — რაიმეს დაუსაბუთებლად დაჯერება — „მსოფლიოში ერთ-ერთი უდიდესი ბოროტებაა“.[104]

მის მიერვე შემუშავებულ თეისტური ალბათობის სპექტრში, რომელსაც 7 დონე აქვს (1: „100% დარწმუნებული ვარ, რომ ღმერთი არსებობს“ — 7: „100%-ით დარწმუნებული ვარ, რომ ღმერთი არ არსებობს“), დოკინსმა საკუთარ თავს 6.9 მიაკუთვნა, რაც „დე ფაქტო ათეისტს“ წარმოადგენს: „დაზუსტებით ვერ მეცოდინება, მაგრამ ვფიქრობ, რომ ღმერთის არსებობის ალბათობა ძალიან დაბალია და ვცხოვრობ იმ დაშვებით, რომ იგი არ არსებობს“. როცა მცირედ გაურკვევლობაზე დაუსვეს შეკითხვა, მან უპასუხა: „მე იმდენადვე ვარ აგნოსტიკი [ღმერთის არსებობის საკითხზე], რამდენადაც ბაღის კუთხეში ფერიების არსებობის საკითხზე“.[105][106] 2014 წლლის მაისში, უელსში გამართულ ჰეის ფესტივალზე დოკინსმა განმარტა, რომ მას არ სჯერა ქრისტიანული რწმენის ზებუნებრივი ელემენტებისა, თუმცა, რელიგიის ცერემონიული ნაწილის მიმართ გარკვეული ნოსტალგია ჯერ კიდევ აქვს.[107] გარდა ღმერთის რწმენისა, დოკინსმა ირაციონალურობის გამო გააკრიტიკა ისეთი რელიგიური რწმენები, რომლებიც ეხება ქრისტეს მიერ წყლის ღვინოდ ქცევას, მის აღდგომას და წყალზე სიარულს, ღვთისმშობლის ქალწულობას, მუჰამედის მიერ მთვარი გახლეჩას, ლაზარეს მკვდრეთით აღდგინებას და სხვა.[115]

დოკინსის პოპულარობა გაიზარდა მეცნიერებასა და რელიგიასთან დაკავშირებული საჯარო დებატების შემდეგ, რაც მისი ყველაზე პოპულარული, „ღმერთი, როგორც დელუზია“ (20006) გამოცემას მოჰყვა. წიგნი საერთაშორისო ბესტსელერი გახდა.[116] 2015 წლისთვის გაყიდული იყო მისი 3 მილიონზე მეტი ეგზემპლარი და წიგნი თარგმნილი იყო 30-ზე მეტ ენაზე.[117] მისი წარმატება აღქმულ იქნა, როგორც ახალი თანამედროვე კულტურული ცაიტგაისტის ნიშანი; ასევე, იგი დაემთხვა ახალი ათეიზმის აღზევებას.[118] წიგნში დოკინსი ამტკიცებს, რომ ზებუნებრივი შემოქმედი თითქმის უეჭველად არ არსებობს და რომ რელიგიური რწმენა დელუზიაა — „ფიქსირებული მცდარი რწმენა“.[119] 2002 წლის თებერვალში ტექნოლოგიის, გართობის და დიზაინის (TED) კონფერენციაზე წარმოთქმულ სიტყვაში, სახელწოდებით „მებრძოლი ათეიზმი“ (Militant atheism), დოკინსმა მოუწოდა ათეისტებს მსოფლიოს გარშემო, ღიად გამოეთქვათ თავიანთი პოზიცია და ებრძოლათ ეკლესიის ჩარევის წინააღმდეგ პოლიტიკასა და მეცნიერებაში.[120] 2007 წლის 30 სექტემბერს დოკინსი, კრისტოფერ ჰიჩენსი, სემ ჰარისი და დენიელ დენეტი შეხვდნენ ჰიჩენსის სახლში და გამართეს ორსაათიანი დისკუსია მოდერაციის გარეშე. საუბრის ვიდეოჩანაწერი მოგვიანებით გავრცელდა სახელწოდებით „ოთხი მხედარი“.[121]

დოკინსს მიაჩნია, რომ რელიგიური დოგმის და ინდოქტრინაციის წინააღმდეგ ბრძოლაში უმთავრესია განათლება და ცნობიერების ამაღლება.[49][122][123] აქ მოიაზრება ბრძოლა გარკვეული სტერეოტიპების წინააღმდეგ და ნატურალისტური მსოფლმხედველობის მქონე ადამიანების მიმართ პოზიტიური დამოკიდებულების გასაღვივებლად იყენებს ტერმინს „bright“ („ჭკვიანი“, „საზრიანი“, „გონებაგახსნილი“).[123] იგი მხარს უჭეს იდეას თავისუფალი აზროვნების სკოლების შესახებH,[124] სადაც არ მოხდება ბავშვების ინდოქტრინაცია და სანაცვლოდ, მათ ასწავლიან, მოითხოვონ დასაბუთება, იყონ სკეპტიკური, კრიტიკული და გონებაგახსნილი. ასეთი სკოლა, როგორც დოკინსი ამბობს, „უნდა ასწავლიდეს შედარებით რელიგიათმცოდნეობას, მკვდარი, მაგრამ ისტორიულად მნიშვნელოვანი რელიგიების ჩათვლით, როგორიცაა ძველი ბერძნული და სკანდინავიური ღმერთები, თუნდაც იმიტომ, რომ ეს რელიგიები, აბრაამისტული რელიგიების მსგავსად, მნიშვნელოვანია ინგლისური ლიტერატურის და ევრიპის ისტორიის გასააზრებლად.“[125][126] დოკინსი შთაგონებულია ფემინისტების გლობალური წარმატებით ცნობიერების ამაღლების სფეროში, რაც ინგლისურ ენაში მდედრობითი ან უცნობი სქესის სახელის აღსანიშნავად მამრობითი სქესის ნაცვალსახელის გამოყენების ტრადიციის მოშლაში გამოიხატა და აცხადებს, რომ ტერმინები „ქრისტიანი ბავშვი“ და „მუსლიმი ბავშვი“ ისევე სოციალურად აბსურდულია, როგორც, მაგალითად, „მარქსისტი ბავშვი“ და ამის გამო, არ უნდა ხდებოდეს ბავშვების კლასიფიცირება მათი მშობლების რელიგიის მიხედვით.[123]

ზოგიერთი კრიტიკოსი, მათ შორის, მწერალი კრისტოფერ ჰიჩენსი, ფსიქოლოგი სტივენ პინკერი და ნობელის პრემიის ლაურეატები სერ ჰაროლდ კროტო, ჯეიმს უოტსონი და სტივენ ვაინბერგი დოკინსის პოზიციას რელიგიასთან დაკავშირებით მხარს უჭერდნენ და მის ნაშრომებს მაღალ შეფასებას აძლევდნენ.[127] სხვები, მათ შორის, ნობელის პრემიის მფლობელი თეორიული ფიზიკოსი პიტერ ჰიგსი, ასტროფიზიკოსი მარტინ რისი, მეცნიერების ფილოსოფოსი მაიკლ რუზი, ლიტერატურის კრიტიკოსი ტერი იგლტონი, ფილოსოფოსი როჯერ სკრატონი, აკადმეიკოსი და სოციალური კრიტიკოსი კამილ პალია, ათეისტი ფილოსოფოსი დენიელ კეიმი და თეოლოგი ალისტერ მაკგრათი[134] მას სხვადასხვა მიზეზისთ აკრიტიკებდნენ. გამოითქვა შენიშვნები, რომ მისი ნაშრომები რელიგიური ფუნდამენტალიზმის ათეისტურ ვერსიას წარმოადგენს და არა ამ ფუნდამენტალიზმის პროდუქტიულ კრიტიკას და რომ დოკინსს ფუნდამენტურად არასწორად ესმის თეოლოგიური მოსაზრებების ის საფუძვლები, რომელთა უარყოფასაც ლამობს. რისმა და ჰიგსმა ღიად უარყვეს დოკინსის კონფრონტაციული დამოკიდებულება რელიგიის მიმართ და მას ვიწრო და „უხერხული“ უწოდეს, მეტიც, ჰიგსმა დოკინსი იმავე რელიგიურ ფუნდამენტალისტებს შეადარა, რომლებსაც იგი აკრიტიკებს.[135][136][137][138] ათეისტმა ფილოსოფოსმა ჯონ გრეიმ დოკინსი დაგმო, როგორც „ანტი-რელიგიური მისიონერი“, რომლის მტკიცებების „არც ახალია და არც ორიგინალური“ და განაცხადა, რომ „გაბრუებულია რა თავისივე გონების მუშაობით, დოკინსს მხედველობიდან ეპარება ბევრი რამ, რაც მნიშვნელოვანია ადამიანებისთვის“. გრეიმ, აგრეთვე, გააკრიტიკა დოკინსის, როგორც დარვინის მოკავშირის რეპუტაცია და აღნიშნა, რომ თუ „მეცნიერება დარვინისთვის ძიების მეთოდი იყო, რომლის საშუალებითაც ნელა და თავმდაბლად უახლოვდებოდა ჭეშმარიტებას, დოკინსისთვის იგი სამყაროს შეუვალი ხედვაა“.[139] 2016 წელს ჩატარებულმა კვლევამ აჩვენა, რომ ბრიტანელი მეცნიერების დიდი ნაწილი დოკინსის დამოკიდებულებას რელიგიის მიმართ არ იწონებდა.[140] ამ კრიტიკაზე პასუხად დოკინსი აცხადებს, რომ ღრმა კოსმოლოგიურ შეკითხვებზე პასუხების ძიებაში თეოლოგები მეცნიერებს არაფრით აღემატებიან და რომ იგი ფუნდამენტალისტი არაა, რადგან ახალი სამხილების აღმოჩენის შემთხვევაში, მზადაა, შეხედულებები შეიცვალოს.[141][142][143]

დოკინსი საჯარო კრიტიკის ობიექტი გახდა ისლამის შესახებ გაკეთებული განცხადებების გამოც. 2013 წელს მან ტვიტერში დაწერა: „მსოფლიოს ყველა მუსლიმს ერთად უფრო ნაკლები ნობელის ჯილდო აქვს აღებული, ვიდრე კემბრიჯის ტრინიტის კოლეჯს. თუმცა, შუა საუკუნეებში მათ დიდი საქმეები გააკეთეს“.[144] 2016 წელს ჩრდილო-აღმოსავლეთის მეცნიერებისა და სკეპტიციზმის კონფერენციის ორგანიზატორებმა, სადაც დოკინსი სიტყვით უნდა გამოსულიყო, მისი მოწვევა გააუქმეს, რადგან მან გააზიარა „ძლიერ შეურაცხმყოფელი“ ანიმაციური ვიდეო, რომელშიც ფემინისტები და ისლამისტები ერთად მღეროდნენ იმაზე, თუ რამდენი საერთო აქვთ. პოსტზე თანდართულ ტვიტში დოკინსი წერდა: „ცხადია, არ ეხება ფემინისტების დიდ უმრავლესობას, რომელთა შორისაც საკუთარ თავსაც მოვიაზრებ. თუმცა, დარჩენილი უმცირესობა ძლიერ დამაზიანებელია.“[145]

კრეაციონიზმის კრიტიკარედაქტირება

დოკინსი ცნობილია კრეაციონიზმის კრიტიკით. კრეაციონიზმი წარმოადგენს რელიგიურ რწმენას, რომ ადამიანი, სიცოცხლე და სამყარო შეიქმნა ღმერთის მიერ,[146] ევოლუციური პროცესების გარეშე.[147] ახალგაზრდა დედამიწის შესახებ კრეაციონისტური წარმოდგენა, რომლის მიხედვითაც დედამიწის ასაკი მხოლოდ რამდენიმე ათასი წელია, დოკინსმა დაახასიათა, როგორც „აბსურდული, აზრსმოკლებული სიცრუე“.[148] დოკინსის 1986 წელს გამოცემული წიგნი „ბრმა მესაათე“ (The Blind Watchmaker) შეიცავს კრეაციონიზმის ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი, კერძოდ, ტელეოლოგიური (წინასწარგანზრახულობის) არგუმენტის ხანგრძლივ კრიტიკას. წიგნში ავტორი გამოდის მესაათის ანალოგიის წინააღმდეგ, რომელიც ცნობილი გახდა XVIII საუკუნის ინგლისელი თეოლოგის, უილიამ პეილის წიგნიდან „ბუნებრივი თეოლოგია“(Natural Theology), სადაც პეილი ამტკიცებს, რომ როგორც საათი არის ზედმეტად რთული და ფუნქციონალურია იმისთვის, რომ შემთხვევით გაჩენილიყო, ასევე, ყველა ცოცხალი არსება — ბევრად უფრო რთული აგებულებით და ფუნქციურობით — წინასწარი განზრახვით და გეგმით უნდა იყოს შექმნილი. დოკინსი იზიარებს სამეცნიერო საზოგადოებაში ფართოდ მიღებულ ხედვას, რომ ბუნებრივი გადარჩევა საკმარისია ბიოლოგიური სამყაროს ფუნქციურობისა და ერთი შეხედვით არაშემთხვევითი კომპლექსურობის ასახსნელად და შეიძლება მმისი როლი მესაათისას შევადაროთ, თუმცა, ეს იქნება ავტომატური, არაგონიერი, „ბრმა“ მესაათე.[149]

 
დოკინსი არასამთავრობო ორგანიზაცია „ამერიკელი ათეისტების“ სამკერდე ნიშნით (ალისფერი A) ორგანიზაციის 34-ე ყოველწლიურ შეკრებაზე (2008)

1986 წელს დოკინსმა და ბიოლოგმა ჯონ მეინარდ სმითმა მონაწილეობა მიიღეს ოქსფორდის გაერთიანების მიერ ორგანიზებულ დებატებში კრეაციონისტ ართურ უაილდერ-სმითის და ბიბლიური კრეაციონისტური საზოგადოების პრეზიდენტის ედგარ ენდრიუსის პირისპირ. სხვა შემთხვევებში დოკინსი ითვალისწინებს გარდაცვლილი კოლეგის, სტივენ ჯეი გულდის რჩევას და კრეაციონისტებთან ფორმალურ დებატებში მონაწილეობაზე უარს ამბობს ხოლმე, რადგანაც მისი აზრით, „რასაც ისინი ეძებენ, რესპექტაბელურობის ჟანგბადია“ და მათთან ოფიციალურ დებატებში შესვლა „მათ ამ ჟანგბადს მიაწვდიდა“. მისი აზრით, კრეაციონისტებს „არ აწუხებთ დებატებში დამარცხება. მათთვის მნიშვნელოვანია აღიარების მოპოვება იმით, რომ მათთან კამათში შესვლით თავს შევიწუხებთ.“[150] 2004 წლის დეკემბერში ამერიკელ ჟურნალისტთან ბილ მოიერსთან ინტერვიუში დოკინსმა თქვა, რომ „იმ ყველაფერს შორის, რაც მეცნიერებამ დანამდვილებით იცის, ევოლუცია ისეთივე უეჭველია, როგორც ნებისმიერი სხვა“. როცა მოიერსმა ტერმინ „თეორიის“ გამოყენების შესახებ ჰკითხა, დოკინსმა განაცხადა, რომ „ევოლუციაზე დაკვირვება შესაძლებელია. უბრალოდ, არა მაშინ, როცა ის ხდება“. მან დაამატა, რომ „ეს პროცესი ჰგავს დეტექტივის საქმიანობას, რომელიც მკვლელობის სცენაზე მოდის... მას, რა თქმა უნდა, არ უნახავს დანაშაული, თუმცა, რასაც ნამდვილად ხედავს უამრავ მინიშნებას... არსებობს სამხილების უზარმაზარი რაოდენობა. თითქმის იგივე იქნებოდა, ინგლისური სიტყვებით ეწეროს.“[151]

დოკინსი ეწინააღმდეგება სასკოლო განათლებაში გონიერი შემოქმედის საკითხის შეტანას, რომელსაც ახასიათებს როგორც არა მეცნიერულ, არამედ რელიგიური შეხედულებას.[152] მედიაში მას ხშირად უწოდებენ „დარვინის როტვეილერს“,[153][154] რაც ალუზიაა ინგლისელ ბიოლოგ ტომას ჰენრი ჰაქსლიზე, რომელსაც „დარვინის ბულდოგს“ უწოდებდნენ, რადგან თავგამოდებით იცავდა ჩარლზ დარვინის ევოლუციურ იდეებს. დოკინსი მკაცრად აკრიტიკებს ბრიტანულ კრეაციონისტულ ორგანიაციას Truth in Science („სიმართლე მეცნიერებაში“), რომელიც სახელმწიფო სკოლებში კრეაციონიზმის სწავლების ინიციატივას უჭერს მხარს და რომლის საქმიანობასაც დოკინსმა „საგანმანათლებლო სკანდალი“ უწოდა. იგი გეგმავს საჯარო სკოლების სუბსიდირებას წიგნების, ვიდეომასალის და პამფლეტების მიწოდებით აღნიშნული ორგანიზაციის საქმიანობის საწინაღმდეგოდ.[155]

შენიშვნებირედაქტირება

  1. ↑ უილიამ ჰამილტონმა გავლენა მოახდინა დოკინსზე და ეს გავლენა კარგად ჩანს წიგნში „ეგოისტი გენი“.[49] ისინი ოქსფორდში დამეგობრდნენ და 2000 წელს, ჰამილტონის გარდაცვალების შემეგ დოკინსმა ნეკროლოგი დაწერა და სეკულარული მოსახსენიებელი ღონისძიების ორგანიზებაც გააკეთა.[67]

სქოლიორედაქტირება

  1. ↑ 1.0 1.1 Bibliothèque nationale de France Record #118988507 // BnF catalogue général — Paris: BnF.
  2. ↑ Person Profile // კინოფილმების ინტერნეტ-მონაცემთა ბაზა — 1990.
  3. ↑ SNAC — 2010.
  4. ↑ 4.0 4.1 4.2 Lundy D. R. The Peerage
  5. ↑ Discogs — 2000.
  6. ↑ Internet Speculative Fiction Database — 1995.
  7. ↑ ბროკჰაუზის ენციკლოპედია / Hrsg.: Bibliographisches Institut & F. A. Brockhaus, Wissen Media Verlag
  8. ↑ Munzinger Personen
  9. ↑ Deutsche Nationalbibliothek, Staatsbibliothek zu Berlin, Bayerische Staatsbibliothek et al. Record #120434059 // ინტეგრირებული ნორმატიული ფაილი — 2012—2016.
  10. ↑ 10.0 10.1 10.2 10.3 http://observer.guardian.co.uk/comment/story/0,6903,1268687,00.html
  11. ↑ http://d-nb.info/gnd/120434059
  12. ↑ http://www.nytimes.com/2006/12/17/weekinreview/17kennedy.html?em&ex=1166418000&en=49d19a68cb09e250&ei=5087
  13. ↑ LIBRIS — 2017.
  14. ↑ 14.0 14.1 14.2 14.3 14.4 14.5 Czech National Authority Database
  15. ↑ http://solo.bodleian.ox.ac.uk/OXVU1:LSCOP_OX:oxfaleph020515491
  16. ↑ https://royalsociety.org/people/richard-dawkins-11316/
  17. ↑ https://cavavub.be/nl/eredoctoraten
  18. ↑ https://www.uv.es/uvweb/transparencia-uv/es/personas/reconocimientos/doctores-honoris-causa/doctores-honoris-causa-siglo-xxi/fecha-investidura/acto-investidura-doctor-honoris-causa-del-excm-sr-dr-richard-dawkins-1285924692509/Honoris.html?id=1285878576974
  19. ↑ Richard Dawkins
  20. ↑ https://twitter.com/RichardDawkins/status/1518967468286529536
  21. ↑ 21.0 21.1 OMG – A ThinkIn with Richard Dawkins. 2 December 2019. Event occurs at 2:08. https://www.youtube.com/watch?v=o5WxptJwL0Q?t=128.თარგი:Cbignore
  22. ↑ Fahy, Declan (2015). The New Celebrity Scientists: Out of the Lab and into the Limelight. Rowman & Littlefield Publishers. 
  23. ↑ British scientists don't like Richard Dawkins, finds study that didn't even ask questions about Richard Dawkins (18 January 2017). ციტირების თარიღი: 26 June 2020
  24. ↑ Elmhirst, Sophie. (9 June 2015) Is Richard Dawkins destroying his reputation?.(Op-ed)
  25. ↑ Richard Dawkins on Charles Darwin (14 February 2009).
  26. ↑ 26.0 26.1 „Dawkins, Richard 1941– Contemporary Authors, New Revision Series“. Encyclopedia.com. Cengage Learning. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 12 October 2014. ციტირების თარიღი: 16 May 2014.
  27. ↑ Dawkins, Richard. My mother is 100 today. She & my late father gave me an idyllic childhood. Her writings on that time are quoted in An Appetite for Wonder. ციტირების თარიღი: 26 November 2016
  28. ↑ Dawkins, Richard. My beloved mother died today, a month short of her 103rd birthday. As a young wartime bride she was brave and adventurous. Her epic journey up Africa, illegally accompanying my father, is recounted in passages from her diary, reproduced in An Appetite for Wonder. Rest in Peace.. ციტირების თარიღი: 15 October 2019
  29. ↑ Burke's Landed Gentry 17th edition, ed. L. G. Pine, 1952, 'Dawkins of Over Norton' pedigree
  30. ↑ 30.0 30.1 Dawkins, Richard (11 December 2010). „Lives Remembered: John Dawkins“. The Independent. London. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 13 December 2010. ციტირების თარიღი: 12 December 2010.
  31. ↑ Dawkins, Richard (2004). The Ancestor's Tale. Houghton Mifflin Harcourt, გვ. 317. ISBN 978-0-618-00583-3. 
  32. ↑ Dawkins, Richard. Brief Scientific Autobiography. Richard Dawkins Foundation. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 21 ივნისი 2010. ციტირების თარიღი: 17 July 2010
  33. ↑ 33.0 33.1 Anthony, Andrew (15 September 2013). „Richard Dawkins: 'I don't think I am strident or aggressive'“. The Guardian. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 29 May 2019. ციტირების თარიღი: 21 September 2014.
  34. ↑ 34.0 34.1 34.2 34.3 Hattenstone, Simon (10 February 2003). „Darwin's child“. The Guardian. London. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 24 July 2008. ციტირების თარიღი: 22 April 2008.
  35. ↑ „Richard Dawkins: The foibles of faith“. BBC News. 12 October 2001. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 19 June 2018. ციტირების თარიღი: 13 March 2008.
  36. ↑ Pollard, Nick (April 1995). „High Profile“. Third Way. 18 (3): 15. ISSN 0309-3492. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 23 May 2020. ციტირების თარიღი: 20 May 2020.
  37. ↑ „Dawkins: I'm a cultural Christian“. BBC News. 10 December 2007. ციტირების თარიღი: 2008-03-01.
  38. ↑ „Q&A with Richard Dawkins: 'I guess I'm a cultural Christian'“. Charleston City Paper. 4 March 2013. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 7 March 2013. ციტირების თარიღი: 2013-03-04.
  39. ↑ „Richard Dawkins: I Guess I'm a Cultural Christian“. The Christian Post. 4 March 2013. ციტირების თარიღი: 2013-03-05.
  40. ↑ Alister E. McGrath, Dawkins' God: From The Selfish Gene to The God Delusion (2015), p. 33
  41. ↑ The Oundle Lecture Series. Oundle School (2012b). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 30 აპრილი 2012. ციტირების თარიღი: 12 June 2012
  42. ↑ Dawkins 2015, p. 175.
  43. ↑ Preston, John (17 December 2006). „Preaching to the converted“. Daily Telegraph (ინგლისური). ISSN 0307-1235. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 9 May 2019. ციტირების თარიღი: 9 May 2019.
  44. ↑ Dawkins, Richard (1966). Selective pecking in the domestic chick. bodleian.ox.ac.uk (DPhil thesis). University of Oxford. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 21 November 2020. ციტირების თარიღი: 8 November 2017. თარგი:EThOS
  45. ↑ 45.0 45.1 45.2 45.3 Dawkins, Richard. (1 January 2006) Curriculum vitae. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 3 ნოემბერი 2012. ციტირების თარიღი: 13 March 2008
  46. ↑ 46.0 46.1 Dawkins, Richard. (1 January 2006) Richard Dawkins: CV. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 20 თებერვალი 2007. ციტირების თარიღი: 1 March 2007 For direct link to media, see this link
  47. ↑ Schrage, Michael (July 1995). „Revolutionary Evolutionist“. Wired. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 29 April 2017. ციტირების თარიღი: 21 April 2008.
  48. ↑ Dawkins, Richard (1969). „A threshold model of choice behaviour“. Animal Behaviour. 17 (1): 120–133. doi:10.1016/0003-3472(69)90120-1.
  49. ↑ 49.0 49.1 49.2 "Belief" interview. BBC (5 April 2004). ციტირების თარიღი: 8 April 2008
  50. ↑ Simonyi, Charles. (15 May 1995) Manifesto for the Simonyi Professorship. The University of Oxford. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 5 თებერვალი 2016. ციტირების თარიღი: 13 March 2008
  51. ↑ Aims of the Simonyi Professorship (23 April 2008). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 6 თებერვალი 2016. ციტირების თარიღი: 28 June 2011
  52. ↑ Previous holders of The Simonyi Professorship. The University of Oxford. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 31 იანვარი 2016. ციტირების თარიღი: 23 September 2010
  53. ↑ Emeritus, Honorary and Wykeham Fellows. New College, Oxford (2 May 2008). ციტირების თარიღი: 20 January 2016
  54. ↑ The Current Simonyi Professor: Richard Dawkins. The University of Oxford. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 11 მარტი 2016. ციტირების თარიღი: 13 March 2008
  55. ↑ Editorial Board. The Skeptics' Society. ციტირების თარიღი: 22 April 2008
  56. ↑ The Dawkins Prize for Animal Conservation and Welfare. Balliol College, Oxford (9 November 2007). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 12 სექტემბერი 2007. ციტირების თარიღი: 30 March 2008
  57. ↑ Beckford, Martin & Khan, Urmee (24 October 2008). „Harry Potter fails to cast spell over Professor Richard Dawkins“. The Daily Telegraph. London. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 4 November 2008. ციტირების თარიღი: 1 November 2008.
  58. ↑ „New university to rival Oxbridge will charge £18,000 a year“. Sunday Telegraph. 5 June 2011. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 29 April 2019. ციტირების თარიღი: 20 January 2016.
  59. ↑ Ridley, Mark (2007) Richard Dawkins: How a Scientist Changed the Way We Think: Reflections by Scientists, Writers, and Philosophers. Oxford University Press, გვ. 228. ISBN 978-0-19-921466-2. 
  60. ↑ Lloyd, Elisabeth Anne (1994). The structure and confirmation of evolutionary theory. Princeton University Press. ISBN 978-0-691-00046-6. 
  61. ↑ Dawkins, Richard (1978). „Replicator Selection and the Extended Phenotype“. Zeitschrift für Tierpsychologie. 47 (1): 61–76. doi:10.1111/j.1439-0310.1978.tb01823.x. PMID 696023.
  62. ↑ European Evolutionary Biologists Rally Behind Richard Dawkins's Extended Phenotype. Sciencedaily.com (20 January 2009). ციტირების თარიღი: 28 June 2011
  63. ↑ Gould, Stephen Jay; Lewontin, Richard C. (1979). „The Spandrels of San Marco and the Panglossian Paradigm: A Critique of the Adaptationist Programme“. Proceedings of the Royal Society of London. B. 205 (1161): 581–598. Bibcode:1979RSPSB.205..581G. doi:10.1098/rspb.1979.0086. PMID 42062. S2CID 2129408.
  64. ↑ Dawkins, Richard (1999). The extended phenotype: the long reach of the gene, Revised with new afterword and further reading, Oxford University Press. ISBN 978-0192880512. 
  65. ↑ Dawkins 2006, pp. 169–172.
  66. ↑ Hamilton, W.D. (1964). „The genetical evolution of social behaviour I and II“. Journal of Theoretical Biology. 7 (1): 1–16, 17–52. Bibcode:1964JThBi...7....1H. doi:10.1016/0022-5193(64)90038-4. PMID 5875341.
  67. ↑ Dawkins, Richard (3 October 2000). „Obituary by Richard Dawkins“. The Independent. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 18 March 2008. ციტირების თარიღი: 22 March 2008.
  68. ↑ Trivers, Robert (1971). „The evolution of reciprocal altruism“. Quarterly Review of Biology. 46 (1): 35–57. doi:10.1086/406755. S2CID 19027999. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 21 November 2020. ციტირების თარიღი: 16 December 2019.
  69. ↑ Dawkins, Richard (1979). „Twelve Misunderstandings of Kin Selection“ (PDF). Zeitschrift für Tierpsychologie. 51 (2): 184–200. doi:10.1111/j.1439-0310.1979.tb00682.x. დაარქივებულია ორიგინალიდან (PDF) — 29 May 2008.
  70. ↑ Thorpe, Vanessa (24 June 2012). „Richard Dawkins in furious row with EO Wilson over theory of evolution. Book review sparks war of words between grand old man of biology and Oxford's most high-profile Darwinist“. The Guardian. London. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 6 May 2019. ციტირების თარიღი: 3 October 2012.
  71. ↑ Dawkins, Richard (24 May 2012). „The Descent of Edward Wilson“. Prospect. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 24 September 2015. ციტირების თარიღი: 24 October 2015.
  72. ↑ Williams, George Ronald (1996) The molecular biology of Gaia. Columbia University Press, გვ. 178. ISBN 978-0-231-10512-5.  Extract of page 178
  73. ↑ Schneider, Stephen Henry (2004) Scientists debate gaia: the next century. MIT Press, გვ. 72. ISBN 978-0-262-19498-3.  Extract of p. 72 დაარქივებული 19 March 2015 საიტზე Wayback Machine.
  74. ↑ Dawkins, Richard (2000) Unweaving the Rainbow: Science, Delusion and the Appetite for Wonder. Houghton Mifflin Harcourt, გვ. 223. ISBN 978-0-618-05673-6.  Extract of p. 223 დაარქივებული 19 March 2015 საიტზე Wayback Machine.
  75. ↑ Dover, Gabriel (2000). Dear Mr Darwin. London: Weidenfeld & Nicolson. ISBN 978-0-7538-1127-6. 
  76. ↑ Williams, George C. (1966). Adaptation and Natural Selection. New Jersey: Princeton University Press. ISBN 978-0-691-02615-2. 
  77. ↑ Mayr, Ernst (2000). What Evolution Is. Basic Books. ISBN 978-0-465-04426-9. 
  78. ↑ Midgley, Mary (1979). „Gene-Juggling“. Philosophy. 54 (210). pp. 439–458. doi:10.1017/S0031819100063488. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 31 July 2016. ციტირების თარიღი: 18 March 2008.
  79. ↑ Dawkins, Richard (1981). „In Defence of Selfish Genes“. Philosophy. 56 (218). pp. 556–573. doi:10.1017/S0031819100050580. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 31 July 2016. ციტირების თარიღი: 17 March 2008.
  80. ↑ Midgley, Mary (2000). Science and Poetry. Routledge. ISBN 978-0-415-27632-0. 
  81. ↑ Midgley, Mary (2010). The solitary self: Darwin and the selfish gene. McGill-Queen's University Press. ISBN 978-1-84465-253-2. 
  82. ↑ Gross, Alan G. (2018). The Scientific Sublime: Popular Science Unravels the Mysteries of the Universe (Chapter 11: Richard Dawkins: The Mathematical Sublime). Oxford University Press. 
  83. ↑ Brown, Andrew (1999). The Darwin Wars: How stupid genes became selfish genes. London: Simon & Schuster. ISBN 978-0-684-85144-0. 
  84. ↑ Brown, Andrew (2000). The Darwin Wars: The Scientific Battle for the Soul of Man. Touchstone. ISBN 978-0-684-85145-7. 
  85. ↑ Brockman, J. (1995). The Third Culture: Beyond the Scientific Revolution. New York: Simon & Schuster. ISBN 978-0-684-80359-3. 
  86. ↑ Sterelny, K. (2007). Dawkins vs. Gould: Survival of the Fittest. Cambridge, UK: Icon Books. ISBN 978-1-84046-780-2. 
  87. ↑ Morris, Richard (2001). The Evolutionists. W. H. Freeman. ISBN 978-0-7167-4094-0. 
  88. ↑ Dawkins, Richard (24 January 1985). „Sociobiology: the debate continues“. New Scientist. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 1 May 2008. ციტირების თარიღი: 3 April 2008.
  89. ↑ Dennett, Daniel (1995). Darwin's Dangerous Idea. United States: Simon & Schuster, გვ. 32–36. DOI:<32::AID-CPLX8>3.0.CO;2-H 10.1002/(SICI)1099-0526(199609/10)2:1<32::AID-CPLX8>3.0.CO;2-H. ISBN 978-0-684-80290-9. 
  90. ↑ Dawkins 1989, p. 11.
  91. ↑ Burman, J. T. (2012). „The misunderstanding of memes: Biography of an unscientific object, 1976–1999“. Perspectives on Science. 20 (1): 75–104. doi:10.1162/POSC_a_00057. S2CID 57569644.თარგი:Open access
  92. ↑ Kelly, Kevin (1994). Out of Control: The New Biology of Machines, Social Systems, and the Economic World. United States: Addison-Wesley, გვ. 360. ISBN 978-0-201-48340-6. 
  93. ↑ Shalizi, Cosma Rohilla. Memes. Center for the Study of Complex Systems. University of Michigan. ციტირების თარიღი: 14 August 2009
  94. ↑ 94.0 94.1 Laurent, John (1999). A Note on the Origin of 'Memes'/'Mnemes', გვ. 14–19. 
  95. ↑ 95.0 95.1 van Driem, George. (2007)Symbiosism, Symbiomism and the Leiden definition of the meme. ციტირების თარიღი: 6 November 2018
  96. ↑ Gleick, James (2011). The Information: A History, a Theory, a Flood. Pantheon, გვ. 269. ISBN 978-0-375-42372-7. 
  97. ↑ Dawkins, Richard. Our Mission. Richard Dawkins Foundation. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 17 ნოემბერი 2006. ციტირების თარიღი: 17 November 2006
  98. ↑ Lesley, Alison. (26 January 2016) Richard Dawkins' Atheist Organization Merges with Center for Inquiry. ციტირების თარიღი: 26 January 2016
  99. ↑ Sheahen, Laura. (October 2005) The Problem with God: Interview with Richard Dawkins (2). Beliefnet.com. ციტირების თარიღი: 11 April 2008
  100. ↑ Interview with Richard Dawkins. PBS. ციტირების თარიღი: 12 April 2008
  101. ↑ Van Biema, David (5 November 2006). „God vs. Science (3)“. Time. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 11 February 2012. ციტირების თარიღი: 3 April 2008.
  102. ↑ Dawkins 2006, p. 50.
  103. ↑ Dawkins 2006, pp. 282–286.
  104. ↑ Dawkins, Richard. (1 January 1997) Is Science A Religion?. The Humanist. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 30 ოქტომბერი 2012. ციტირების თარიღი: 31 December 2012
  105. ↑ Bingham, John (24 February 2012). „Richard Dawkins: I can't be sure God does not exist“. The Telegraph. London. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 24 May 2019. ციტირების თარიღი: 5 March 2016.
  106. ↑ Lane, Christopher (2 February 2012). „Why Does Richard Dawkins Take Issue With Agnosticism?“. Psychology Today. ციტირების თარიღი: 5 April 2016.
  107. ↑ Knapton, Sarah. „Richard Dawkins: 'I am a secular Christian'“. Telegraph. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 21 December 2018. ციტირების თარიღი: 9 June 2014.
  108. ↑ Richard Dawkins hits back at allegations he is Islamophobic after Berkeley event is cancelled (26 July 2017). ციტირების თარიღი: 10 September 2017
  109. ↑ Dawkins Twitter This is almost as impressive as the prescient knowledge that embryo starts as a blob, semen comes from the spine & the sun sets in a marsh.. ციტირების თარიღი: 26 July 2017
  110. ↑ 'Did Jesus exist?' Who cares? 'Did Jesus lack a father? Raise Lazarus? Walk on water? Resurrect?' I care, and the answer is no in all cases.. ციტირების თარიღი: 1 August 2017
  111. ↑ There are people who believe Jesus turned water into wine. How do they hold down a job in the 21st century?. ციტირების თარიღი: 1 August 2017
  112. ↑ Ridicule is the proper response to beliefs such as Jesus' mother was a virgin, Joshua slowed Earth's rotation or Muhammad split the moon.. ციტირების თარიღი: 1 August 2017
  113. ↑ Over and above believing surreal nonsense about planets and magic stones, hats and underwear, Romney is also a liar. ციტირების თარიღი: 1 August 2017
  114. ↑ Could you really vote for a man who thinks the Garden of Eden was in Missouri?. ციტირების თარიღი: 1 August 2017
  115. ↑ [108][109][110][111][112][113][114]
  116. ↑ Powell, Michael (19 September 2011). „A Knack for Bashing Orthodoxy“. The New York Times. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 27 December 2012. ციტირების თარიღი: 31 December 2012.
  117. ↑ Dawkins 2015, p. 173.
  118. ↑ Hooper, Simon (9 November 2006). „The rise of the New Atheists“. CNN. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 8 April 2010. ციტირების თარიღი: 16 March 2010.
  119. ↑ Dawkins 2006, p. 5.
  120. ↑ შეცდომა ციტირებაში არასწორი ტეგი <ref>; სქოლიოსათვის militant არ არის მითითებული ტექსტი; $2
  121. ↑ Dawkins, Richard. (1 October 2013) The Four Horsemen DVD en-US. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 11 ივნისი 2017. ციტირების თარიღი: 13 April 2016 See also n7IHU28aR2E Video YouTube-ზე
  122. ↑ Smith, Alexandra (27 November 2006). „Dawkins campaigns to keep God out of classroom“. The Guardian. London. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 9 July 2008. ციტირების თარიღი: 15 January 2007.
  123. ↑ 123.0 123.1 123.2 Dawkins, Richard (21 June 2003). „The future looks bright“. The Guardian. London. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 6 June 2008. ციტირების თარიღი: 13 March 2008.
  124. ↑ Powell, Michael (19 September 2011). „A Knack for Bashing Orthodoxy“. The New York Times. p. 4. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 17 March 2019. ციტირების თარიღი: 20 September 2011.
  125. ↑ Beckford, Martin (24 June 2010). „Richard Dawkins interested in setting up 'atheist free school'“. Telegraph. London. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 27 June 2010. ციტირების თარიღი: 29 July 2010.
  126. ↑ Garner, Richard (29 July 2010). „Gove welcomes atheist schools – Education News, Education“. The Independent. London. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 1 August 2010. ციტირების თარიღი: 29 July 2010.
  127. ↑ The God Delusion – Reviews. Richard Dawkins Foundation. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 1 აპრილი 2008. ციტირების თარიღი: 8 April 2008
  128. ↑ McGrath, Alister (2004). Dawkins' God: Genes, Memes, and the Meaning of Life. Oxford, England: Blackwell Publishing, გვ. 81. ISBN 978-1-4051-2538-3. 
  129. ↑ Ruse, Michael (2 November 2009). „Dawkins et al bring us into disrepute“. The Guardian. London. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 19 September 2018. ციტირების თარიღი: 23 April 2016.
  130. ↑ Ruse, Michael (2 October 2012). „Why Richard Dawkins' humanists remind me of a religion“. The Guardian. London. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 21 August 2018. ციტირების თარიღი: 13 December 2016.
  131. ↑ Camille Paglia takes on Jon Stewart, Trump, Sanders: "Liberals think of themselves as very open-minded, but that's simply not true!" (29 July 2015). ციტირების თარიღი: 4 February 2019
  132. ↑ Dawkins is wrong about God (14 January 2006). ციტირების თარიღი: 19 January 2019
  133. ↑ Came, Daniel (22 October 2011). „Richard Dawkins's refusal to debate is cynical and anti-intellectualist“. The Guardian. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 30 September 2018. ციტირების თარიღი: 19 January 2019 – წარმოდგენილია www.theguardian.com-ის მიერ.
  134. ↑ [128][129][130][131][132][133]
  135. ↑ Eagleton·, Terry (19 October 2006). „Lunging, Flailing, Mispunching“. London Review of Books. 28 (20): 32–34. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 10 March 2010. ციტირების თარიღი: 16 May 2014.
  136. ↑ Dawkins, Richard. (17 September 2007) Do you have to read up on leprechology before disbelieving in them?. Richard Dawkins Foundation. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 14 დეკემბერი 2007. ციტირების თარიღი: 14 November 2007
  137. ↑ Jha, Alok (29 May 2007). „Scientists divided over alliance with religion“. The Guardian. London. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 19 July 2008. ციტირების თარიღი: 17 March 2008.
  138. ↑ Jha, Alok (26 December 2012). „Peter Higgs criticises Richard Dawkins over anti-religious 'fundamentalism'“. The Guardian. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 28 October 2018. ციტირების თარიღი: 20 January 2016.
  139. ↑ Gray, John (2 October 2014). „The Closed Mind of Richard Dawkins“. New Republic. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 16 February 2019. ციტირების თარიღი: 20 January 2016.
  140. ↑ Griffin, Andrew (31 October 2016). „British scientists don't like Richard Dawkins, finds study that didn't even ask questions about Richard Dawkins“. The Independent.
  141. ↑ Dawkins 2006.
  142. ↑ Dawkins, Richard. (2006)When Religion Steps on Science's Turf. Free Inquiry. ციტირების თარიღი: 3 April 2008
  143. ↑ Dawkins, Richard. How dare you call me a fundamentalist. Richard Dawkins Foundation. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 31 დეკემბერი 2012. ციტირების თარიღი: 28 December 2012
  144. ↑ Malik, Nesrine (8 August 2013). „Richard Dawkins' tweets on Islam are as rational as the rants of an extremist Muslim cleric“. The Guardian. ციტირების თარიღი: 5 August 2021.
  145. ↑ Blair, Olivia (29 January 2016). „Richard Dawkins dropped from science event for tweeting video mocking feminists and Islamists“. The Independent. ციტირების თარიღი: 5 August 2021.
  146. ↑ Ruse, Michael. „Creationism“. Stanford Encyclopedia of Philosophy. Metaphysics Research Laboratory, Stanford University. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 9 June 2007. ციტირების თარიღი: 9 September 2009. ციტატა: „a Creationist is someone who believes in a god who is absolute creator of heaven and earth.“
  147. ↑ Scott, Eugenie C (2009). "Creationism", Evolution vs. creationism: an introduction. Berkeley: University of California Press, გვ. 51. ISBN 978-0-520-26187-7. „The term 'creationism' to many people connotes the theological doctrine of special creationism: that God created the universe essentially as we see it today, and that this universe has not changed appreciably since that creation event. Special creationism includes the idea that God created living things in their present forms...“ 
  148. ↑ Dawkins, Richard (9 March 2002). „A scientist's view“. The Guardian. London. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 21 August 2018. ციტირების თარიღი: 7 November 2009.
  149. ↑ Catalano, John. (1 August 1996) Book: The Blind Watchmaker. The University of Oxford. ციტირების თარიღი: 28 February 2008
  150. ↑ Dawkins 2003, p. 218.
  151. ↑ Moyers, Bill. (3 December 2004) 'Now' with Bill Moyers. Public Broadcasting Service. ციტირების თარიღი: 29 January 2006
  152. ↑ Dawkins, Richard & Coyne, Jerry (1 September 2005). „One side can be wrong“. The Guardian. London. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 26 December 2013. ციტირების თარიღი: 21 December 2006.
  153. ↑ Hall, Stephen S.. (9 August 2005) Darwin's Rottweiler. Discover magazine. ციტირების თარიღი: 22 March 2008
  154. ↑ McGrath, Alister (2007) Dawkins' God: genes, memes, and the meaning of life, Reprinted, Malden, MA: Blackwell, გვ. i. ISBN 978-1405125383. 
  155. ↑ Swinford, Steven (19 November 2006). „Godless Dawkins challenges schools“. The Times. London. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 5 August 2011. ციტირების თარიღი: 3 April 2008.
მოძიებულია „https://ka.wikipedia.org/w/index.php?title=რიჩარდ_დოკინსი&oldid=4497855“-დან