რაჭის საერისთავო
რაჭის საერისთავო — ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული ერთეული საქართველოს სამეფოში. ჩამოყალიბდა X საუკუნის უკანასკნელ მეოთხედში, ერთიანი ქართული მონარქიის შექმნის შემდეგ. პირველად წყაროებში XI საუკუნიდან იხსენიება. XV საუკუნიდან საქართველოს სამეფოს დაშლის შემდეგ შედიოდა იმერეთის სამეფოს შემადგენლობაში.
| რაჭის საერისთავო | |||||
| საერისთავო | |||||
| |||||
 რაჭის საერისთავო XVI-XVIII საუკუნეებში
| |||||
| დედაქალაქი | მინდა ციხე | ||||
| ენები | ქართული | ||||
| რელიგია | მართლმადიდებლობა | ||||
| მთავრობა | მონარქია | ||||
| საკანონმდებლო ხელისუფლება | აფხაზეთის სამეფო (989–1008) საქართველოს სამეფო (1008–1463) იმერეთის სამეფო (1463–1789) | ||||
| ისტორიული ერა | შუა საუკუნეები | ||||
| - | შეიქმნა | XI სს. | |||
| - | გაუქმდა | 1789 | |||
| დღეს ამ ტერიტორიაზე | საქართველო | ||||
ისტორია
რედაქტირებარაჭის პირველი ერისთავი იყო რატი ბაღვაშთა საგვარეულოდან. რატის შემდეგ რაჭის ერისთავი იყო მისი ძე კახაბერი. მისი სახელიდან მოდის გვარსახელი კახაბერისძე, რომელსაც შუა ფეოდალურ ხანაში ატარებდა რაჭის საერისთაოს განმგებელ ბაღვაშთა შტო. რაჭის საერისთავო ერთიან საქართველოს სამეფოში მნიშვნელოვან ერთეულს წარმოადგენდა. მისი ერისთავები დიდ როლს თამაშობდნენ ქვეყნის პოლიტიკურ ცხოვრებაში. X–XIII საუკუნეებში რაჭის საერისთავოს ჩრდილოეთით სვანეთის საერისთავო ესაზღვრებოდა. მათი გამყოფი იყო ლეჩხუმის ქედი. კავკასიონის მთავარ ქედამდე რაჭის საერისთავო მდინარე ჭანჭახის სათავეებამდე აღწევდა. სამხრეთით რაჭის ქედი ესაზღვრებოდა, დასავლეთით თაკვერიდან მას გამოყოფდა გუელისთავის ქედი (ლაბეჭინის სერი), ხოლო უშუალოდ მდინარე რიონის ხეობაში — ის ვიწროები, რომლებიც სოფელ ალპანის სამხრეთით იქყება. მდინარე ჯეჯორის აუზში საზღვრები დაღვერილას ქედამდე აღწევდა. ამ ქედის ჩრდილოეთით მხარე კუდარო იყო. 1230 წლამდე რაჭის საერისთავოში შედიოდა თაკვერიც.
X–XIII საუკუნეებში რაჭის ერისთავები მეფის მოხელეებს წარმოადგენდნენ, მათ ევალებოდათ საერისთავოში სამეფო გადასახადების აკრეფა, ლაშქრის გამოყვანა და წინამძღოლობა. ამ პერიოდში რაჭის ერისთავთა მთავარი რეზიდენცია მინდაციხე იყო. დიდი ციხე-დარბაზი იყო კვარის ციხეც.
X–XIII საუკუნეებში რაჭის საერისთავო დაყოფილი იყო ცალკეულ ხევებად, რომლებიც ერთ ან რამდენიმე სოფელს აერთიანებდნენ. ხევში გლეხებთან ერთად ხევის აზნაურებიც შედიოდნენ. თითოეულ ხევს ჰქონდა თავისი სამლოცველო, რომლის მთავარ დღეობაზე მთელი ხევის მოსახლეობა იყრიდა თავს. X–XIII საუკუნეებში რაჭის საერისთავოში ქართული ხელოვნების მრავალი ძეგლი ააგეს (პატარა ონის, მთის წმ. გიორგის, კრიხის საყდრები, ნიკორწმინდის ტაძარი და სხვა).
XIII საუკუნის 80-იან წლებში დავით VI ნარინმა ღალატის გამო მკაცრად დასაჯა რაჭის ერისთავი კახაბერიძე, გააუქმა რაჭის საერისთავო და სახასო მამულად აქცია. კახაბერისძეთა საგვარეულო, როგორც ჩანს, ამოწყდა.
XIV საუკუნის ბოლოს იმერეთის მეფეებმა რაჭის საერისთავო ისევ აღადგინეს. თავდაპირველად რაჭის ერისთავთა ტიტულს ჭარელიძეთა საგვარეულოს წარმომადგენლები ატარებდნენ, ხოლო დაახლოებით 1488 წლიდან — ჩხეტიძეები. XV საუკუნის II ნახევარში, საქართველო სამეფო-სამთავროებად დაშლის შემდეგ, რაჭის საერისთავო იმერეთის სამეფოს შემადგენლობაში შევიდა. დაახლოებით ამ პერიოდში რაჭის საერისთავოს შემადგენლობაში შევიდა ძველი სვანეთის საერისთავოს ერთი ნაწილი — „მთიულეთი“ (მდინარეების რიონისა და ცხენისწყლის სათავეებში). გვიანდელი შუა საუკუნეებში რაჭის საერისთავო ჩრდილო-აღმოსავლეთით უშუალოდ კავკასიონის მთავარ ქედს ებჯინებოდა. სვანეთიდან მას ლეჩხუმის ქედი მიჯნავდა, ლეჩხუმიდან — მდინარე ასკისწყალი, ხოლო მდინარე რიონის სამხრეთით — რაჭის ქედი, რომელიც რაჭის საერისთავოს იმერეთისგან გამოყოფდა. გვიანდელი შუა საუკუნეებში მდინარე ჯეჯორის ხეობაში საკუთრივ რაჭის საზღვრები დაღვერილას ქედამდე აღწევდა. ამ მდინარის ზემოთში მდებარე კუდარო ემორჩილებოდა. თავდაპირველად კუდარო ქართველებით იყო დასახლებული. XV–XVII საუკუნეებში მათი ადგილი დვალეთიდან გადმოსულმა ოსებმა დაიკავეს.
XVI საუკუნის 30-იან წლებში იმერეთის მეფემ ბაგრატ III-მ რაჭის ერისთავებს მინდაციხე-დარბაზი გადასცა და იმერეთის სამეფოს ახლად შექმნილი სადროშოებიდან მესამის, რაჭის სადროშოს, სარდლობა ჩააბარა. მან რაჭის ერისთავად დასვა შოშიტა ჩხეტიძის მემკვიდრეები. რაჭის ერისთავებს საკუთარი სათავადო ჰქონდათ, რომელიც თავდაპირველად მდინარე ლუხუნის ხეობას, სოფელ წესსა და მდინარე რიონის ხეობის ერთ ნაწილს მოიცავდა. რაჭის ერისთავთა მთავარი რეზიდენცია გახდა მინდაციხე და სასახლე სოფელ წესში. იქვე იდგა ერისთავთა საგვარეულო ეკლესია — ბარაკონი. XV საუკუნეში რაჭის საერისთავოს აზნაურები იყვნენ ჭარელიძეები, ბაქრაძეები, კოტრიძეები, ჯაფარიძეები, ლაშხიშვილები და გარაყანიძეები. მომდევნო ხანაში ჭარელიძეები, კოტრიძეები გადაშენდნენ. გარაყინიძეებმა და ლაშხიშვილებმა რაჭა დატოვეს. ჯაფარიძეებმა თავიანთი სათავადო ჩამოაყალიბეს. XVI–XVII საუკუნეებში შეიქმნა წულუკიძეების, იაშვილებისა და ყიფიანების სათავადოები.
XV–XVII საუკუნეებში რაჭის საერისთავოში იმერეთის მეფეები ფლობდნენ ყმა-მამულს, მათვე ეკუთვნოდათ ხოტევისა და კვარის ციხეები, სოფელი ნიკორწმინდა. საზაფხულო რეზიდენცია იყო სოფელი შაორი, სოფელი ამბროლაური. იმერეთის მეფის ალექსანდრე III-ის გარდაცვალების შემდეგ, როდესაც სამეფოში ფეოდალური ანარქია სუფევდა, რაჭის ერისთავეები შინაომების აქტიური მონაწილეები და ხშირად ინიციატორებიც იყვნენ. მათ, სურდათ გაეფართოებინათ თავიანთი სათავადოები, თავი დაეღწიათ იმერეთის მეფის მოხელეობისაგან და საერისთავო დამოუკიდებელ სამთავროდ ექციათ. 1669 წელს ერისთავმა შოშიტა II-მ მოკლა მეფის მოღალატე სახლთუხუცესი სეხნია ჩხეიძე და დაეხმარა ბაგრატ IV-ს მეფის ტახტზე განმტკიცებაში. მაგრამ ამის შემდეგ შოშიტა II და რაჭის შემდგომი ერისთავები ებრძოდნენ მეფის ხელისუფლებას. 1678 შოშიტა დაეხმარა არჩილ II-ს იმერეთის სამეფო ტახტის დაკავებაში. ბაგრატ IV-ს თურქები დაეხმარნენ და არჩილი ტახტიდან გადააყენეს. 1679 თურქები პირველად შეესივნენ რაჭას და სასტიკად ააოხრეს. რაჭის ერისთავებს არჩილის რუსეთში წასვლის შემდეგაც არ შეუწყვეტიათ ბრძოლა იმერეთის ხელისუფლებასთან. პაპუნა II-სთან ბრძოლაში იმერეთის მეფე ალექსანდრე IV-მ ორჯერ დაკარგა მეფის ტახტი და საბოლოოდ დამარცხდა კიდეც. თავდაპირველად რაჭის ერისთავები საერისთავოს თავადებს ეყრდნობოდნენ იმერეთის სამეფო ხელისუფლებასთან ბრძოლაში. მოკავშირეებმა უპირველეს ყოვლისა რაჭის საერისთავოში მეფის კუთვნილი ყმა-მამული მიითვისეს: იაშვილებმა — კვარის ციხე, წულუკიძეებმა — ხოტევისა. სამეფო ყმა-მამულის დიდი ნაწილი კი რაჭის ერისთავების ხელში გადავიდა. მათვე დაიმორჩილეს რაჭის აზნაურთა დიდი ნაწილი, ზოგიც საერისთავოს ტერიტორიიდან გააძევეს. შოშიტა III-მ და მისმა მომხრეებმა სამჯერ ჩამოაგდეს გიორგი V, 1716 წელს იმერეთის სამად გაიყვეს, 1720 წელს კი გიორგი V მოკლეს. ერისთავმა შოშიტა III-მ კარგი ურთიერთობა დაამყარა ქართლის მეფეებთან, განსაკუთრებით ვახტანგ VI-თან. როსტომ რაჭის ერისთავის დროს რაჭის საერისთავო ფაქტობრივად დამოუკიდებელ სამთავროს წარმოადგენდა. XVIII საუკუნის შუა წლებისთვის რაჭის ერისთავებს ეკუთვნოდათ 56 სოფელი, 1250 კომლი ყმა. ერისთავების რეზიდენცია იყო სოფელი წესი.
მაგრამ იმერეთის მეფე სოლომონ I-მა 1769 წლის II ნახევარში როსტომი ოჯახიანად შეიპყრო, ხოლო რაჭის საერისთავო გააუქმა. 1784 რაჭის საერისთავო იმერეთის მეფემ დავით გიორგის ძემ აღადგინა. მეფის გადაწყვეტილების მიღებაში დიდი როლი ითამაშა კაცია II დადიანმა. მეფემ ერისთავობა ერთ-ერთ თავის დისწულს ანტონს უბოძა. ამით უკმაყოფილო წულუკიძეებისა და წერეთლების გამოსვლა მარცხით დამთავრდა. 1785 იმერეთის მეფემ რაჭის ერისთავად ანტონის ნაცვლად მისი მამა, გიორგი როსტომის ძე, დასვა. ბერი წულუკიძე და პაპუნა წერეთელი ახალციხეში გაიქცნენ და 1786 იანვარში 500 ლეკისა და 1000 თურქისაგან შემდგარი ლაშქრით რაჭაში შეიჭრნენ. იმერეთის მეფემ ოდიშის ლაშქარი მოიშველია და რაჭაში ილაშქრა. გადამწყვეტ ბრძოლაში 1786 წლის 26 იანვარს სოფ. სხვავასთან დავით გიორგის ძემ გაიმარჯვა, 1787 წელს გიორგი რაჭის ერისთავი ბრძოლაში დაიღუპა და მის ადგილას დავით გიორგის ძემ კვლავ ანტონ გიორგის ძე დასვა. 1789 იმერეთში გამეფდა სოლომონ II, რომელმაც საბოლოოდ გააუქმა რაჭის საერისთავო.
რაჭის ერისთავები
რედაქტირება| რაჭის ერისთავები | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| სახელი | წლები | საგვარეულო | შენიშვნა | |||||||
| რატი I ბაღვაში | 989–1021 | კახაბერიძე | ||||||||
| კახაბერ I | 1021–1031 | |||||||||
| რატი II | 1031–1088 | |||||||||
| ნიანია | 1088–1100 | |||||||||
| რატი III | 1100–1120 | |||||||||
| კახაბერ II | 1120–? | |||||||||
| კვირიკე | ?–1150 | |||||||||
| კახაბერ III | 1150–1175 | |||||||||
| კახაბერ IV | 1175–1210 | |||||||||
| კახაბერ V | 1210–1245 | |||||||||
| კახაბერ VI | 1245–1278 | |||||||||
| აღბუღა | 14??––14?? | ჭარელიძე | ||||||||
| გიორგი I | 14??–14?? | |||||||||
| ცაცი | 14??–14?? | |||||||||
| ქველი | 14??–14?? | |||||||||
| გიორგი II | 14??–14?? | |||||||||
| იონა | 1465–1485 | ჩხეტიძე | ||||||||
| კახაბერ IV | 1485–1510 | |||||||||
| ბედიანი | 1510–1534 | |||||||||
| შოშიტა I | 1534–1565 | |||||||||
| პაპუნა II | 1684–1696 | |||||||||
| შოშიტა III | 1696–1731 | |||||||||
| გრიგოლი | 1731–1741 | |||||||||
| ვახტანგ | 1741–1749 | |||||||||
| როსტომ | 1749–1769 | |||||||||
| ანტონ | 1784 | პირველი მთავრობა | ||||||||
| გიორგი III | 1784–1787 | |||||||||
| ანტონ | 1787–1789 | მეორე მთავრობა | ||||||||
ლიტერატურა
რედაქტირება- ბერაძე თ., ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 8, თბ., 1984. — გვ. 313–314.
- რეხვიაშვილი, მ., იმერეთის სამეფო 1462-1810, თბილისი: უნივერსიტეტის გამომცემლობა, 1989. — გვ. 197-216.
- ბერაძე თ., რაჭა ფეოდალურ ხანაში, «საქართველოს ისტორიული გეოგრაფიის კრებული», 1975, ტ. 5;
- მისივე, რაჭა, თბ., 1983;
- საქართველოს ისტორიის ნარკვევები, ტ. 4, თბ., 1973;
- სოსელია ო., ნარკვევები ფეოდალური ხანის დასავლეთ საქართველოს სოციალურ-პოლიტიკური ისტორიიდან (სათავადოები), ტ. 1, თბ., 1973;
რესურსები ინტერნეტში
რედაქტირება- რაჭის საერისთავო დაარქივებული 2011-07-16 საიტზე Wayback Machine.