უმცირესობათა ენა
უმცირესობის ენა — ენა, რომელზეც საუბრობს ტერიტორიის მოსახლეობის უმცირესობა . ასეთ ხალხს ენობრივ უმცირესობებს უწოდებენ (ინგლისურად ტერმინის ორი ვარიანტია linguistic minorities და language minorities). მსოფლიოში საერთაშორისოდ აღიარებული 196 სუვერენული სახელმწიფო (2019 წლის მდგომარეობით)[1] და დაახლოებით 5000-დან 7000 ენაა,[2] რომელთა უმეტესობა უმცირესობათა ენებს განეკუთვნება ყველა ქვეყანაში. ზოგიერთი უმცირესობის ენა ამავდროულად ოფიციალური ენებიცაა, მაგალითად, ირლანდიაში ირლანდიური ან ბოლივიის მრავალი მკვიდრი ენა . ანალოგიურად, ზოგიერთი ეროვნული ენა ხშირად მიიჩნევა უმცირესობის ენად, რამდენადაც ისინი უსახელმწიფო ერის ნაციონალური ენები შეიძლება იყოს.
სამართალი და საერთაშორისო პოლიტიკა
რედაქტირებაევროპა
რედაქტირება
- დეფინიცია
რეგიონული ან უმცირესობათა ენების ევროპული ქარტიის მიზნებისათვის:
- „რეგიონული ან უმცირესობების ენები“ ნიშნავს ენებს, რომლებიც:
- ტრადიციულად გამოიყენება სახელმწიფოს მოცემულ ტერიტორიაზე ამ სახელმწიფოს მოქალაქეების მიერ, რომლებიც ქმნიან რაოდენობრივად შედარებით მცირე ჯგუფს ქვეყნის დანარჩენ მოსახლეობასთან შედარებით.
- განსხვავდება ამ სახელმწიფოს ოფიციალური ენ(ებ)ისგან.
ევროპის უმეტეს ქვეყანაში უმცირესობათა ენები განისაზღვრება კანონმდებლობით ან კონსტიტუციურად დოკუმენტებით და მათ ოფიციალური მხარდაჭერას იღებენ გარკვეული ფორმა. 1992 წელს ევროპის საბჭომ მიიღო ევროპული ქარტია რეგიონული ან უმცირესობათა ენების შესახებ ევროპაში ისტორიულად რეგიონული და უმცირესობების ენების დასაცავად და მათ მხარდასაჭერად.[3]
ხელმომწერები, რომლებსაც ჯერ არ მოუხდენიათ ქარტიის რატიფიცირება 2012 წლისთვის, არიან: აზერბაიჯანი, საფრანგეთი, ისლანდია, ირლანდია, იტალია, მაკედონია, მალტა, მოლდოვა და რუსეთი.
კანადა
რედაქტირებაკანადაში ტერმინი „უმცირესობის ენა“ გამოიყენება კანადის კონსტიტუციაში, კანადის უფლებათა და თავისუფლებათა ქარტიის 23-ე მუხლის სათაურში, რომელიც უზრუნველყოფს ოფიციალური ენის საგანმანათლებლო უფლებებს უმცირესობათა თემებისათვის. კანადაში, ზოგადად, ტერმინი „უმცირესობის ენა“ გულისხმობს რომელიმე ოფიციალური ენას, რომელზეც რომელიმე კონკრეტულ პროვინციასა თუ ტერიტორიაზე ნაკლებად საუბრობენ (მაგალითად, კვებეკში ინგლისური, სხვაგან – ფრანგული).
პოლიტიკა
რედაქტირებაუმცირესობათა ენები შეიძლება მარგინალიზდეს რამდენიმე მიზეზის გამო, რაც გულისხმობს, რომ რადგანაც შედარებით ცოტა მოსაუბრე ჰყავსს ენას, ხდება მისი უარყოფა, ასევე გავრცელებული შეხედულების მიხედვით, ეს მოლაპარაკენი არიან უკულტუროები, პრიმიტიულები, ანდაც უმცირესობის ენა არის დომინანტური ენის დიალექტი. უმცირესობათა ენების მხარდაჭერა ზოგჯერ განიხილება როგორც სეპარატიზმის მხარდაჭერა, მაგალითად, კელტური ენების აღორძინება ბრიტანეთის კუნძულებზე (ირლანდიური, უელსური, შოტლანდიურ-გალური, მანქსი, კორნული და ბრეტონული). დომინანტური კულტურა შეიძლება მიიჩნევდეს, რომ ემიგრანტი უმცირესობების ენების გამოყენება საფრთხეს უქმნის ქვეყნის ერთიანობას, რადგანაც ასეთი თემები არ ინტეგრირდებიან უფრო დიდ კულტურაში. ამ ორი მოვლენის საფრთხედ აღქმა ემყარება უმრავლესობის ენაზე მოსაუბრეების შეხედულობა გარიყულობაზე, უთანაბრობაზე (notion of the exclusion). ხშირად ამას ემატება პოლიტიკური სისტემების მხრიდან ამ ენების მხარდაჭერის არარსებობა (მაგ., განათლება და პოლიცია).
უმრავლესობის ენაზე მოსაუბრეებს შეუძლიათ და სწავლობენ კიდეც უმცირესობათა ენებს, მრავალი კურსების საშუალებით.[4] არ არის ცნობილი, უმცირესობათა ენების შემსწავლელნი არიან ამ უმცირესობის თემების წევრები, რომელთაც უნდათ ხელახალი კავშირი თემის ენასთან თუ სხვები, რომლებსაც უნდათ გაიცნონ ეს ენები.
პოლემიკა
რედაქტირებათვალსაზრისები განსხვავდება იმის შესახებ, სახელმწიფოს მიერ ოფიციალური ენის დაცვით, რომელიც უმრავლესობის ენას წარმოადგენს, ირღვევა თუ არა უმცირესობების უფლებები. 2013 წლის მარტში, რიტა იზკაკმა, გაეროს დამოუკიდებელმა ექსპერტმა უმცირესობათა საკითხებში, თქვა, რომ „ენობრივი უმცირესობების უფლებების დაცვა არის ადამიანის უფლებების ვალდებულება და კარგი მმართველობის ძირითადი კომპონენტი, დაძაბულობისა და კონფლიქტების თავიდან ასაცილებელი ძალისხმევა და პოლიტიკურად და სოციალურად სტაბილური საზოგადოებები შენება“.[5]
მაგალითად, სლოვაკეთში, უნგრული თემი მიიჩნევს, რომ 1995 წელს ამოქმედებული „ენის კანონი“ დისკრიმინაციული და შეუსაბამოა რეგიონული ან უმცირესობათა ენების დაცვის ევროპულ ქარტიასთან. სლოვაკების უმრავლესობას სჯეროდა, რომ უმცირესობების წარმომადგენელთა უფლებები დაცული იყო უმაღლესი ევროპული სტანდარტების შესაბამისად და არ არის დისკრიმინირებული იმის გამო, რომ სახელმწიფო ენის უპირატესი სტატუსი აქვს. ენის შესახებ კანონი აცხადებს, რომ „სლოვაკური ენა უპირატესობით სარგებლობს სლოვაკეთის რესპუბლიკის ტერიტორიაზე სხვა ენებთან შედარებით.“ 2009 წლის ცვლილების შედეგად, სახელმწიფო ენის უპირატესი სტატუსის დაცვის წესებიდან გამომდინარე, 5000 ევრომდე ჯარიმა ეკისრება მას წვრილმანი დანაშაულის ჩადენის გამო, რომელიც გულისხმობს სახელმწიფო ენის უპირატესი სტატუსის ხელყოფას. მაგალითად, მაღაზიის ან სხვა სავაჭრო ობიექტის სახელი აბრაზე მითითებულია ჯერ უმცირესობის ენაზე, ხოლო მხოლოდ ამის შემდეგ სლოვაკურ ენაზე, ან თუ ორენოვან ტექსტში, უმცირესობის ენაზე წარწერა ზომით დიდია სლოვაკურის ეკვივალენტზე, ან თუ ორენოვანი ტექსტი ძეგლზე თარგმნილია უმცირესობის ენიდან სახელმწიფო ენაზე და არა პირიქით, ან თუ სახელმწიფო მოხელე ან ექიმი უმცირესობის წარმომადგენელ მოქალაქესთან ურთიერთობს უმცირესობის ენაზე ადგილობრივ თემში, სადაც უმცირესობის წარმომადგენელთა წილი 20%-ზე ნაკლებია.
ჟესტების ენები ხშირად არ არის აღიარებული როგორც ნამდვილი ბუნებრივი ენები, თუმცა ფართო კვლევები ამტკიცებს, რომ ისინი დამოუკიდებელი ენებია.
დამხმარე ენებზე მოლაპარაკენიც განიცდიან აუღიარებლობას . ეს ენები, ძირითადად, გამოიყენება, როგორც მეორე ენები და მცირერიცხოვანი ჯგუფისთვის მიიჩნევა მშობლიური ენებად.
ენები, რომლებიც არ არის აღიარებული ზოგიერთ ქვეყანაში
რედაქტირებაიგულისხმება ის ენები, რომლებსაც აქვთ ეროვნული ენის სტატუსი და მათზე საუბრობს მოსახლეობის უმრავლესობა ერთ ქვეყანაში მაინც, თუმცა არ არის აღიარებული სხვა ქვეყნებში, სადაც ამ ენებზე მოსაუბრენი წარმოადგენენ ენობრივ უმცირესობებს.
- ალბანური — აღიარებულია უმცირესობის ენად ბევრ ქვეყანაში, მათ შორის, რუმინეთში, მაგრამ არ არის აღიარებული როგორც უმცირესობის ენა საბერძნეთში, რომლის მოსახლეობის 4% ეთნიკური ალბანელები, ასევე კოსოვოში, სადაც მოსახლეობის 97% ალბანელები არიან.
- ბულგარული — აღიარებულია უმცირესობის ენად ჩეხეთში (4300 მოსაუბრე), მაგრამ საბერძნეთში ოფიციალურად არ არის აღიარებული, როგორც უმცირესობის ენა.
- გერმანული — კლასიფიცირდება როგორც ოფიციალური ენა გერმანიაში, ავსტრიაში, ლუქსემბურგში, ბელგიასა და შვეიცარიაში, მაგრამ სხვაგან ევროპაში ითვლება უმცირესობის ენად. იგი აღიარებულია სამხრეთ ტიროლში, მაგრამ არა საფრანგეთში .
- უნგრული — ოფიციალური ენა უნგრეთში და სერბეთის ვოივოდინას პროვინციაში სერბულთან ერთად (293 000 მოსაუბრე). ჩეხეთში (14 000 მოსაუბრე) აღიარებულია, როგორც უმცირესობის ენა; რუმინეთში (1 447 544 მოსაუბრე, მოსახლეობის 6,7%), იმ თემებში, სადაც უნგრულად მოსაუბრეების რაოდენობა აღემატება მოსახლეობის 20%-ს; სლოვაკეთში (520 000 მოსაუბრე, მოსახლეობის დაახლოებით 10%); უკრაინაში (170 000 მოსაუბრე).
- მაკედონიური — მაკედონიური არ არის აღიარებული უმცირესობის ენად საბერძნეთშსა და ბულგარეთში .
- პოლონური — აღიარებულია უმცირესობის ენად ჩეხეთის რესპუბლიკაში (51 000 მოსაუბრე), თმცა ლიეტუვაში — არა.
- რუმინული: ოფიციალური ენა რუმინეთში და თანა-ოფიციალური ვოვოდინას პროვინციაში, სერბეთიში (30 000 მოსაუბრე), მაგრამ ოფიციალური სტატუსი არ აქვს სერბეთში, სადაც კიდევ 5300 მოსაუბრე ცხოვრობს ამ პროვინციის გარეთ.[6] შენიშვნა: ეთნოლოგის მიხედვით, სერბეთში 250 000 რუმინულად მოსაუბრეა.[7] ის არის უმცირესობის ენა ჩრდილო-დასავლეთ ბულგარეთსა (დაახლოებით 10,566 მოსაუბრე) და უკრაინაში (დაახლოებით 450 000 მოსაუბრე).
- რუსული — ოფიციალური ენა რუსეთში და თანაოფიციალური ბელორუსსა და ყაზახეთში. მას არ აქვს ოფიციალური სტატუსი ესტონეთსა და ლატვიაში, ისტორიული მიზეზით — საბჭოთა პერიოდში რუსულის დომინანტობის გამო. (ამ ორ ქვეყანაში მოსახლეობის 25%-ზე მეტი რუსულენოვანია).
- სერბული — ოფიციალური ენა სერბეთში და თანაოფიციალური ბოსნია-ჰერცეგოვინაში. უმცირესობის ენის სტატუსი აქვს მონტენეგროში, კოსოვოში, ხორვატიაში, მაკედონიაში, უნგრეთში, სლოვაკეთში, ჩეხეთსა და რუმინეთში . უმცირესობის ენის სტატუსი მონტენეგროში სადავოა, რადგან მოსახლეობის უმრავლესობამ (63,49%) განაცხადა, რომ სერბული მათი მშობლიური ენაა. ამ ქვეყანაში სერბული იყო ოფიციალური ენა 2007 წლამდე, მანამდე, სანამ მონტენეგრომ ახალი კონსტიტუცია არ დაამტკიცა.
ენები, რომელთაც არცერთ ქვეყანაში არ ჰყავს მოლაპარაკეთა უმრავლესობა
რედაქტირებაარსებობენ ენობრივი საზოგადოებები, რომლებიც ვერ ქმნიან უმრავლესობას ვერცერთ ქვეყანაში, მაგრამ მათ ენებს აქვთ ოფიციალური ენის სტატუსი ერთ ქვეყანაში მაინც. ეს ენებია:
- თამილური: 78 მილიონი მოლაპარაკე; ოფიციალური სტატუსი ინდოეთში, შრი-ლანკასა და სინგაპურში
- ბერბერული: 45 მილიონი მოლაპარაკე; ოფიციალური სტატუსი მაროკოში, ალჟირსა და ლიბიაში
- ქურთული: 22 მილიონი მოლაპარაკე; ოფიციალური სტატუსი ერაყში
- აფრიკაანსი: 13 მილიონი მოსაუბრე, რომელთათვისაც ან პირველი, ან მეორე ენაა (16 მილიონი მოსაუბრე ძირითადი ცოდნით), ოფიციალური სტატუსი სამხრეთ აფრიკაში, აღიარებულია რეგიონულ ენად ნამიბიაში
- კატალონიური: 9 მილიონი მოლაპარაკე, ოფიციალური სტატუსი ანდორაში, რეგიონული ოფიციალური სტატუსი კატალონიაში, ვალენსიის თემში ვალენსიურის სახელწოდებით და ბალიარის კუნძულებზე, ესპანეთში. აღიარებულია რეგიონულ ენად იტალიაში, კერძოდ, კიკუნძულ სარდინიაზე ალგეროში. არ აქვს ოფიციალური სტატუსი ჩრდილოეთ კატალონიასა და საფრანგეთში
- ნიდერლანდული ქვემო საქსური: 4.8 მილიონი მოლაპარაკე, უმცირესობის ენა ნიდერლანდებსა და გერმანიაში
- გალისიური : 3-4 მილიონი მოლაპარაკე, რეგიონული ოფიციალური ენის სტატუსი გალისიაში, ესპანეთში
- ლიმბურგული : 2 მილიონი მოლაპარაკე, უმცირესობის ენა ნიდერლანდებში, ბელგიასა და გერმანიაში
- უელსური: 622 000 მოლაპარაკე, რეგიონული ოფიციალური ენის სტატუსი უელსში, დიდი ბრიტანეთში; უმცირესობის ენა ჩუბუტში, არგენტინაში, სამართლებრივი აღიარების გარეშე
- ბასკური: 665 800 მოლაპარაკე, რეგიონული ოფიციალური ენის სტატუსი ბასკეთსა და ნავარეში (ესპანეთი). ოფიციალური ენის სტატუსი არ აქვს საფრანგეთის ჩრდილოეთ ბასკურ რეგიონში
- ფრიზიული ენები: 400 000 მოლაპარაკე, რეგიონული ოფიციალური ენა ნიდერლანდებში, დანიასა და გერმანიაში
- ირლანდიური: 291 470 მოსაუბრე, რომელთათვისას ის მშობლიური ენაა (1,66 მილიონი გარკვეული ცოდნით), ოფიციალური სტატუსი ირლანდიაში და ოფიციალურად აღიარებული უმცირესობის ენა გაერთიანებულ სამეფოში
- მაორი: 157 110 მოლაპარაკე; ოფიციალური სტატუსი ახალ ზელანდიაში
- რეტორომანული: 60 000 მოსაუბრე, ოფიციალური სტატუსი შვეიცარიაში (გრაუბუნდენი).
- ჩეროკი: 22 500 მოლაპარაკე; ოფიციალური სტატუსი ოკლაჰომაში, ჩეროკელი ერისათვის.
- შოტლანდიური გელური: 87 000 ადამიანი გარკვეული უნარებით, რომელთაგან 57 375 პირველი და მეორე ენის მოსაუბრეა. რეგიონული ენის სტატუსი შოტლანდიაში, დიდი ბრიტანეთში. 300 მშობლიურ ენაზე მოლაპარაკე, საერთო რაოდენობით 2320 ადამიანი კანადაში უმცირესობის ენის სტატუსით. დაახლოებით 1,900 მოლაპარაკე უმცირესობა შეერთებულ შტატებში
- სარდინიული: 1 350 000 ადამიანი, რომელთათვისაც სარდინიული მშობლიური ენაა (პირველი ან მეორე), უფრო მეტს აქვს ენის გარკვეული ცოდნა, სარდინიაში რეგიონული ოფიციალური ენის სტატუსი აქვს
- კორსიკული: 125 000 ადამიანი, რომელთათვისაც კორსიკული მშობლიურია (პირველი ან მეორე ენა); კორსიკაში რეგიონული ოფიციალური ენის სტატუსი
ენა-საგანძური
რედაქტირებაენა-საგანძური არის ერთ-ერთი იმ ათასობით მცირე ენას შორის, რომლებზეცც დღესაც ლაპარაკობენ მსოფლიოში. ამ ტერმინის მიმოქცევაში შემოსვლა ნიკარაგუის რამა ხალხს უკავშირდება, და გამოიყენება, როგორც მემკვიდრეობის ენის, მკვიდრი ენისა და „ეთნიკური ენის“ ალტერნატივა. ზემოთხსენებული სახელები ადგილობრივი შინაარსით ერთგვარად დამამცირებლად ითვლება.[8] ამჟამად ტერმინი „ენა-საგანძური“ ასევე გამოიყენება საჯარო თხრობის ღონისძიებებზეც.
ტერმინი „ენა-საგანძური“ გულისხმობს მოსაუბრეების სურვილს, შეინარჩუნონ თავიანთი მშობლიური ენა.
შესაბამისად, ეს ტერმინი განსხვავდება საფრთხეში მყოფი ენისაგან, რომლისთვისაც არსებობს ობიექტური კრიტერიუმები, ან მემკვიდრეობის ენისაგან, რომელიც აღწერს საბოლოო მდგომარეობას იმ ენისთვის, რომელზე მოსაუბრენიც უკეთ ფლობენ დომინანტურ ენას.[9]
იხილეთ აგრეთვე
რედაქტირებარესურსები ინტერნეტში
რედაქტირებასქოლიო
რედაქტირება- ↑ ONU members
- ↑ Ethnologue statistics. SIL.
- ↑ Hult, F.M. (2004). „Planning for multilingualism and minority language rights in Sweden“, Language Policy, 3(2), 181–201.
- ↑ List of Languages with Courses Available. Lang1234. ციტირების თარიღი: 12 September 2012
- ↑ შეცდომა თარგის გამოძახებისას: cite web: პარამეტრები url და title აუცილებელად უნდა მიეთითოს..
- ↑ http://media.popis2011.stat.rs/2011/prvi_rezultati.pdf Serbian Preliminary 2011 Census Results
- ↑ Romanian. Ethnologue (19 February 1999).
- ↑ Grinevald, Colette; Pivot, Bénédicte (2013) „On the revitalization of a ‘treasure language’: The Rama Language Project of Nicaragua“, Keeping Languages Alive: Documentation, Pedagogy and Revitalization. Cambridge University Press. DOI:10.1017/CBO9781139245890.018.
- ↑ (2001) The Green Book of Language Revitalization in Practice. Emerald Group Publishing.