რელიგია აფხაზეთში

რელიგიები აფხაზეთში — რელიგიები, რომლებიც გავრცელებულია აფხაზეთში.

რელიგიურ თემატიკაზე ბოლო აღწერა 2003 წელს ჩატარდა, რომლის თანახმად აფხაზეთის მოსახლეობის 60 % ქრისტიანია; 16 % — მუსლიმი; 8 % — ათეისტი და არარელიგიური პირი; 5 % — წარმართი; 3 % — აფხაზური ტრადიციული რელიგიის მიმდევარი; 2 % — სხვა; 6 %-მა უარი განაცხადა პასუხზე.

ქრისტიანობა

მართლმადიდებლობა

ბიჭვინთის ტაძარი

ქრისტიანული საეკლესიო გადმოცემის თანახმად აფხაზეთში ქრისტიანობა მოციქულთა ხანიდან გავრცელდა. პირველი მქადაგებლები იყვნენ ანდრია პირველწოდებული და სვიმონ კანანელი. ეს უკანასკნელი ანაკოფიაში მოაწამეობრივად აღესრულა და იქვე დაიკრძალა. IX საუკუნეში მის საფლავზე გუმბათოვანი ტაძარი აშენდა. საუკუნეების განმავლობაში აფხაზეთში ბევრი მართლმადიდებლური სიწმინდე და საეკლესიო რელიქვია იყო დავანებული, მათ შორისაა წმინდა იოანე ნათლისმცემლის თავის ქალის ნაწილი, წმინდა იოანე ოქროპირის სარკოფაგი და სხვა.

I-III საუკუნეებში აფხაზეთში ქრისტიანთა რიცხვი იმდენად გაიზარდა, რომ მათ საკუთარი ეპარქია ― ბიჭვინთის საეპისკოპოსო შექმნეს. 325 წელს ნიკეის პირველ საეკლესიო კრებაზე ბიჭვინთელი ეპისკოპოსი სტრატოფილეც მონაწილეობდა. 451 წელს ქალკედონის საეკლესიო კრებაზე მონაწილეობდა ნიკოფსიის ეპისკოპოსი. ეს ეპარქიები ძირითადად ბერძნულენოვან მოსახეობას აერთიანებდა, მაგრამ მათ თანდათან უერთდებოდა მკვიდრი მოსახლეობაც. V საუკუნეში ვახტანგ გორგასალმა გააერთიანა საქართველო, თუმცა VI საუკუნეში მომხდარი ეგრისის დიდი ომიანობის შედეგად VII საუკუნეში დასავლეთ საქართველო და აფხაზეთი მოექცა ბიზანტიელთა მმართველობის ქვეშ, შესაბამისად, აღნიშნული რეგიონი ექვემდებარება ბერძნულენოვანი ლაზიკის სამიტროპოლიტოს და აბაზგიის საარქიეპისკოპოსოს. ბიზანტიელი ისტორიკოსების თანახმად იუსტინიანე I დიდის დროს მოხდა აფხაზეთის მოსახლეობის სრული გაქრისტიანება. კონსტანტინოპოლს დაქვემდებარებულ სამღვდელმთავროებში აქტიურად მიმდინარეობდა ტაძრების ინტენსიური აღმშენებლობა. იუსტინიანემ ააშენებინა ტაძარი ბიჭვინათში. იმ პერიოდში, როდესაც დასავლეთ საქართველოს საეკლესიო ცენტრები კონსტანტინეპოლის შემადგენლობაში შედიოდა, ღვთისმსახურება ბერძნულ ენაზე აღესრულებოდა.

VIII-IX საუკუნეებში ბიჭვინთის საეპისკოპოსომ, ისევე როგორც ფოთის საეპისკოპოსომ კონსტანტინოპოლისგან ავტოკეფალია მოიპოვა. ბიჭვინთის საარქიეპისკოპოსო დასავლეთ საქართველოს დედა-ეკლესიად იქცა და მისმა ეპისკოპოსმა კათოლიკოსის ტიტული მიიღო. ასე ჩამოყალიბდა აფხაზეთის საკათალიკოსო, რომლის ქვეშ გაერთიანდა მთელი დასავლეთ საქართველო. ბიჭვინთაში განთავსდა აფხაზეთის საკათოლიკოსო კათედრა, აფხაზეთის კათალიკოსს ბიჭვინთის კათალიკოსსაც უწოდებდნენ. X საუკუნიდან ბერძნული საეპისკოპოსოების სანაცვლოდ ქართული სამღვდელმთავრო კათედრების დაფუძნება დაიწყო, მღვდელმსახურებაში ბერძნული ენა ჩაანაცვლა ქართულმა. აფხაზეთის კათოლიკოსმა ტიტული შეინარჩუნა საქართველოს სამეფოს გაერთიანების შემდეგაც. 1054 წლის დიდი სქიზმის შემდეგ აფხაზეთის საკათალიკოსო მართლმადიდებლობის წიაღში დარჩა.

ერთიანი საქართველოს სამეფოს დაშლის და აფხაზეთში ოსმალეთის იმპერიის გავლენის ზრდის შემდეგ, XVI საუკუნის შუა პერიოდისათვის აფხაზეთის კათალიკოსმა ევდემონ I–მა დატოვა აფხაზეთის სამთავრო და ბიჭვინთიდან გელათში გადაიტანა საკათალიკოსო რეზიდენცია; სწორედ ამ პერიოდს ემთხვევა აფხაზეთის ტერიტორიაზე არსებული ტაძრების მოქმედების შეწყვეტა, რაც გამოწვეული იყო მუსლიმი მოსახლეობის მატებით. გაუქმდა მოქვის და დრანდის ეპარქიები და მხარე ქრისტიანი სასულიერო პირებისგან თითქმის სრულად დაიცალა. აფხაზეთის საერისთავოზე მმართველობის აღდგენა შეძლო სამეგრელოს მთავარმა ლევან II დადიანმა (1611-1657 წწ.) მმართველობის აღდგენის შედეგად მოხდა აფხაზეთის საერისთავოს მოსახლეობის მონათვლა და შესაბამისად - მათთვის ეპისკოპოსის დანიშვნა.

1810-იანი წლებიდან აფხაზეთი იმერეთის ეპარქსიის დაქვემდებარებაში შევიდა. აფხაზეთის სამთავროში რუსეთის იმპერიასთან შეერთების დროს არცერთი ეკლესია არ მოქმედებდა. 1860 წელს შეიქმნა „კავკასიაში მართლმადიდებელი სარწმუნოების აღმდგენი საზოგადოება“, რომელმაც აფხაზეთში მისიონერები გაგზავნა. იმპერიის მთავრობა ადგილობრივი მოსახლეობის რუსიფიკაციას ისახავდა მიზნას, რასაც ადგილობრივი მოსახლეობის ანტიკოლონიური და ანტიეკლესიური გამოსვლები მოჰყვა. იმპერიის ხელისუფლებამ საპასუხოდ დაიწყო მუსლიმი აფხაზების იძულებითი გადასახლება მუჰაჯირობა. ყველაზე მასშტაბური გადასახლებები 1866 წლის და 1877 წლის აჯანყებებს მოჰყვა. 1869-1885 წლებში იმერეთის ეპისკოპოსი გაბრიელი წარმატებით ეწეოდა მისიონერულ საქმიანობას აფხაზეთში. მან საღვთისმეტყველო ლიტერატურა აფხაზურ ენაზე ათარგმნინა კესარია შარვაშიძეს. 1875 წელს დაარსდა ახალი ათონის მონასტერი, რომელსაც ჰქონდა დიდი მამულები, საწარმოები და კავკასიაში პირველი ჰიდროელექტროსადგური. მონასტერი დიდ რელიგიურ, პოლიტიკურ და ეკონომიკურ ცენტრად იქცა. ის ასევე აფხაზეთში რუსეთის იმპერიის სახელმწიფო-ნაციონალური კურსის გამტარის როლს ასრულებდა. 1885 წელს იმერეთის ეპარქიას გამოეყო სოხუმის ეპარქია და მას სათავეში ჩაუდგა რუსი ეპისკოპოსი, რომელსაც გამოხატული ანტიქართული განწყობები ჰქონდა. წირვა-ლოცვების რუსულ ენაზე აღსრულების გარდა, რუსი ეპისკოპოსები ცდილობდნენ ეთნიკურ ნიადაგზე დაპირისპირების გაღვივებასაც. 1906 წელს აფხაზეთის ეპისკოპოსად დანიშნეს კირიონ II, მაგრამ მალევე გადააყენეს აფხაზთა გაქართველების ბრალდებით. 1916 წელს რუსეთის წმინდა სინოდმა დააპირა აფხაზეთის ეპარქიის საქართველოსაგან მოკვეთა, რადგან სერიოზულად ხედავდნენ საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის გამოცხადების შესაძლებლობას და საფრთხეს. პროექტმა საქართველოს საეგზარქოსოს მხარდაჭერაც კი ვერ მოიპოვა. აფხაზეთის ეპარქიის საქართველოს ეკლესიის შემადგენლობაში დარჩენაში დიდი წვლილი შეიტანა აფხაზმა პოეტმა და საზოგადო მოღვაწემ გიორგი შერვაშიძემ.

1917 წელს საქართველოში გამართულ პირველ საეკლესიო კრებაზე აღდგა ავტოკეფალია, შესაბამისად, ამავე წლის სექტემბრიდან აღდგა აფხაზეთის ეპარქიაც, რომელსაც ეწოდა ცხუმ-აფხაზეთის ეპარქია და რომლის მეთაურს ცხუმელ-ბედიელი უწოდეს. რუსეთის ეკლესიის სინოდი ბევრჯერ ეცადა საქართველოს ეკლესიის ტერიტორიული ავტოკეფალიის უგულებელყოფას და ამგვარად - სოხუმში საკუთარი ეპისკოპოსის შენარჩუნებას, რომელსაც უნდა დამორჩილებოდა აფხაზეთში არსებული რუსული და ბერძნული სამღვდელოება, თუმცა უშედეგოდ. 1919 წელს ამბროსი ხელაია გახდა ცხუმელ-ბედიელი, ხოლო 1921 წელს ცხუმ-აფხაზეთის ეპისკოპოსად დაინიშნა იოანე მარგიშვილი.საბჭოთა ოკუპაციის შემდეგ გაჩაღებული ანტირელიგიური პროპაგანდის შედეგად მოსახლეობის დიდი ნაწილი რელიგიას ჩამოშორდა. მოქმედი ტაძრები შენარჩუნდა სოხუმში, გუდაუთაში და ახალ ათონზე. დღესასწაულებზე ხალხი იკრიბებოდა ასევე ილორის წმინდა გიორგის ეკლესიაში.

აფხაზეთში არსებულ მართლმადიდებლურ ტაძრებში აფხაზეთის ომამდე წირვა-ლოცვა აღევლინებოდა ოთხ ენაზე: ქართულ, აფხაზურ, ბერძნულ და რუსულ ენებზე. 1993 წელს აფხაზეთის ომის შემდეგ ცხუმ-აფაზეთის ეპისკოპოსი დანიელი იძულებული გახდა დაეტოვებინა აფხაზეთი. ეპარქია მღვდელმთავრის გარეშე დარჩა. ამ ეპარქიის რუსულენოვან მრევლს დღემდე მოსკოვის საპატრიარქო მართავს.

2010 წლის 21 დეკემბრის სინოდის სხდომის გადაწყვეტილებით, საქართველოს კათოლიკოს პატრიარქის ტიტულატურა შემდეგნაირად განისაზღვრა: უწმიდესი და უნეტარესი, საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი, მთავარეპისკოპოსი მცხეთა-თბილისისა და მიტროპოლიტი ბიჭვინთისა და ცხუმ-აფხაზეთისა. ამჟამად, ბიჭვინთისა და ცხუმ-აფხაზეთის ეპარქია მოიცავს სოხუმის, ოჩამჩირის, გუდაუთის, გალის, გაგრისა და გულრიფშის რაიონებს.

ბოლო პერიოდში გავრცელდა არაერთი ფაქტი აფხაზეთში არსებული კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლების დაზიანებისა და კვალის წაშლისა. ყველაზე გახმაურებული შემთხვევა უკავშირდება X საუკუნის ბედიის მონასტერს, რომელშიც თეთრად გადაღებეს კედლები, ფრესკები და ბედიის სამონასტრო კომპლექსის აღმშენებელ ბაგრატ III-ის გამოსახულებაც, იგივე ბედი გაიზიარა ილორის წმინდა გიორგის ეკლესიამაც რომელიც თეთრად გადაღებეს, რუსული გუმბათი დაადგეს და ქართული წარწერებიც გადაფარეს.

მიუხედავად იმისა, რომ რუსეთის საპატრიარქო არ ცნობს აფხაზეთის ეკლესიის დამოუკიდებლობას, ეს მხოლოდ ფორმალობაა. აფხაზეთის ტერიტორიაზე მდებარე ყველა ტაძარს (ახალი ათონის მონასტრის გარდა) მოსკოვის საპატრიარქო აკონტროლებს, რომელსაც აფხაზეთში 15-მდე მღვდელი ჰყავს დადგენილი.

ახალი ათონის მონასტერი

კათოლიციზმი და ლუთერანობა

აფხაზეთში კათოლიკური მოსახლეობა 1280 წლიდან ანაკოფიასა და სოხუმში გენუელთა სავაჭრო ფაქტორიების დაარსების შემდეგ გაჩნდა.1318 წელს აფხაზეთში გაიხსნა კათოლიკური ეპარქია, რომელმაც ორი საუკუნე იარსება. პროპაგანდა ფიდეს მქადაგებლები აფხაზეთში XIX საუკუნემდე მოღვაწეობნენ და ზოგჯერ წირვისთვის მართლმადიდებლურ ტაძრებსაც იყენებდნენ, მაგალითად დრანდაში.

1864 წლის კატალოგის თანახმად, ამ დროს სოხუმში 2739 კათოლიკე ცხოვრობდა, რომლებიც ძირითადად სომხები, რუსეთის არმიაში მომსახურე პოლონელები და 1860-70-იან წლებში რუსეთის ხელისუფლების მიერ ჩამოსახლებული სხვადასხვა ეროვნების ხალხი იყვნენ. სოხუმში 1908 წელს კათოლიკურმა თემმა ააშენა წმინდა სვიმონ კანანელის სახელობის კათოლიკური ტაძარი.

XIX-XX საუკუნეების მიჯნაზე აფხაზეთში გაჩნდა პროტესტანტული ეკლესიები. გერმანელი და ბალტიისპირელი ლუთერანები სამუშაოდ ჩადიოდნენ აფხაზეთში. 1913 წელს აიგო ლუთერული ტაძარი. ორივე თემი აქტიურად აწარმოებდა სათემო ცხოვრებას XIX საუკუნეშიც და სალოცავად საკუთარ კერძო სახლებში იკრიბებოდნენ. ამჟამად თემის გამაერთიანებელი არის მათი კანტორი, ანუ ორივე ტაძრის მგალობელთა გუნდის ხელმძღვანელი.

სოხუმის ლუთერანულ თემს ეთნიკური გერმანელები და ესტონელები წარმოადგენდნენ. 1913 წლისთვის, გერმანელების და ესტონელების რაოდენობა 400 ან 600 ადამიანს შეადგენდა. ამ ეტაპისათვის ლუთერული ეკლესიის მრევლს 20-მდე ოჯახი თუ შეადგენს და მათი სულიერი წინამძღოლია მიხაილ შლეგელმილხი. ტაძრის ანუ კირხას რეაბილიტაცია გასული საუკუნის 90-იანი წლების დროს მოხერხდა გერმანიიდან მიღებული დახმარების გამოყენებით.

ისლამი

ქართველი მკვლევარების მოსაზრებით, აფხაზეთში ისლამის გავრცელებას სათავე დაედო მას შემდეგ, რაც კავკასიელმა მთიელებმა, კერძოდ კი ადიღეური წარმოშობის ტომებმა, დაიწყეს დასახლება და აღნიშნული რელიგიის გავრცელება. სწორედ ამ პირებს მიაწერენ აფხაზეთში ისლამის შეტანას ადგილობრივ აფხაზ მოსახლეობაში. ინტენსიური ისლამიზაცია აფხაზეთის სამთავროში XVI საუკუნეში დაიწყო ოსმალეთის იმპერიის ზეგავლენით.

აფხაზეთში ძირითადად ხის და საკმაოდ მოკრძალებული მეჩეთები იდგა, მაგრამ არ არის შემორჩენილი XX საუკუნის დასაწყისამდე აშენებული არცერთი მეჩეთი. ყველაზე ძველი სამლოცველო შენობა განთავსებულია ქალაქ ოჩამჩირეში, რომელიც მხოლოდ რამდენიმე წელი ფუნქციონირებდა და პირველი მსოფლიო ომის შემდეგ დაიკეტა. საბჭოთა ოკუპაციის შემდეგ აფხაზეთში დაიკეტა ყველა მოქმედი მეჩეთი.

აფხაზეთში მცხოვრები მუსლიმების მნიშვნელოვან ნაწილს შეადგენენ მუჰაჯირობის შედეგად გადასახლებული და შემდგომში აფხაზეთში დაბრუნებული პირების შთამომავლები. 2005 წლის 20 მარტს აფხაზეთში გაიმართა მუსლიმთა პირველი ყრილობა, რომლის ფარგლებშიც აფხაზთა მთავარ მუფტად აირჩიეს მუჰაჯირთა შთამომავალი ადილ გაბლია, რომელიც დაიბადა თურქეთში და მოგვიანებით დასახლდა გაგრაში. 2005 წლის მონაცემებით აფხაზეთში ფუნქციონირებდა ორი მეჩეთი, სოხუმსა და გუდაუთაში.მუსლიმები უმეტესად გუდაუთის რაიონის ტერიტორიაზე ცხოვრობენ და სუნიტები არიან.

2004 წელს, რუსეთის მუფტების სამმართველომ გახსნა საკუთარი წარმომადგენლობა აფხაზეთში, რომელიც მიზნად ისახავდა აფხაზეთსა და რუსეთს შორის სულიერი და რელიგიური კავშირების გაძლიერებას და განვითარებას.

სოხუმში, სახაროვის ქუჩაზე განთავსებულია მუსლიმთა სამლოცველო, რომლის ტევადობაც 70-მდე ადამიანზეა გათვლილი. ჯერ კიდევ 2014 წელს, აფხაზეთის იმჟამინდელი პრეზიდენტის, რაულ ხაჯიმბას მესვეურობით შეიქმნა სპეციალური კომისია, რომელსაც უნდა ემსჯელა მეჩეთის მშენებლობისათვის მიწის ნაკვეთის გამოყოფაზე, თუმცა აღნიშნული კომისიის საქმიანობა მალევე შეჩერდა.

იუდაიზმი

სინაგოგები აფხაზეთის ტერიტორიაზე ძველი დროიდან მოქმედებდა. ლაილაშის თორა X საუკუნეში აფხაზეთის ებრაულ თემში უნდა იყოს გადაწერილი.

საქართველოში 1897 წელს ჩატარებული აღწერის თანახმად, თბილისში, სოხუმსა და ქუთაისში იყო დიდი ებრაული თემი. XX საუკუნის დასაწყისში სოხუმში აშენდა დიდი სინაგოგაც. 1926 წელს ჩატარებული აღწერის თანახმად, აფხაზეთის რეგიონის ებრაული მოსახლეობა იყო 1100 ადამიანი. რეგიონში შერეულად ცხოვრობდნენ ქართველი და ევროპული წარმოშობის ებრაელები, აშკენაზები.

XX საუკუნის დასაწყისში სოხუმში ფუნქციონირებდა ევროპული წარმოშობის ებრაელების შაინბერგების ოჯახის სტამბა. შემორჩენილია მათ მიერ გამოცემული წიგნები, გაზეთები და სხვა საბუთებიც. შაინბერგების ოჯახი თბილისში ცხოვრობს და მათი შთამომავალი ებრაისტი ნინა ალიმბარაშვილი-შაინბერგი, რომელიც თავის დროზე საერთაშორისო ებრაული სტუდენტური ორგანიზაცია „ჰილლელის“ თბილისის ოფისის საზოგადოებასთან ურთიერთობის მიმართულებას ხელმძღვანელობდა. აფხაზეთის პირველი გაზეთი „სოხუმის განცხადებების ფურცელი“, სწორედ შაინბერგების ოჯახის სტამბის მიერ გამოიცემოდა 1908–1917 წლებში.

2004 წელს, რუსულენოვანი ებრაელების მედია საშუალება „ლეხაიმი“ აქვეყნებს წერილს, რომელიც შედგენილია აფხაზეთში დარჩენილი რუსულენოვანი ებრაელების თემის ერთ-ერთი ლიდერის ლევ ხაიკინის მიერ. თავის წერილში ხაიკინი აღწერს, რომ 1989 წელს აფხაზეთში 2000-მდე ებრაელი ცხოვრობდა, ომის დროს კი ისრაელმა მათი ნაწილი სამი ბოინგით და გემებით წაიყვანა ისრაელში. ხაინიკის თქმით 90-იანი წლების ბოლოს შეიქმნა ორგანიზაცია „შალომ“, რომელიც ცდილობდა თემის გადარჩენას, დაზიანებული სინაგოგის და სასაფლაოს რეაბილიტაციას.

აფხაზეთის ომამდე სოხუმში ფუნქციონირებდა ორი სინაგოგა, ერთი ქართველი ებრაელების, მეორე კი რუსულენოვანი აშკენაზი ებრაელების. 2016 წლის მონაცემებით, აფხაზეთში ფუნქციონირებს მხოლოდ ერთი სინაგოგა, რომელიც მდებარეობს სოხუმში ინალ-იპას ქუჩაზე. ამავე წლის სტატისტიკის თანახმად - სოხუმში ცხოვრობს 128 ებრაელი, ძირითადად ევროპული, ანუ აშკენაზური წარმომავლობის. აფხაზეთში მოქმედებს ებრაელთა საქველმოქმედო ფონდი „იმედი“, რომელიც გაჭირვებულ ებრაელებს ეხმარება. დაზიანებულია რიტუალური ნაგებობები, რაც ხელს უშლის თემის დამოუკიდებელ ფუნქციონირებას; თემის სულიერ ცხოვრებას სათავეში უდგას სოჭელი რაბინი.

აფხაზეთის ტრადიციული რელიგია

აფხაზეთში, შავი ზღვის სანაპიროზე ძვ. წ. IX-VIII საუკუნეებში ბერძNული ქალაქ-კოლონიები არსებობდა. დადასტურებულია, რომ იქ იქ ელინური კერპები და ტაძრები იდგა. აბორიგენი მოსახლეობა ასევე თაყვანს სცემდა ქვათა, ხეთა და მნათობთა კულტს. აფხაზთა ტრადიციული რელიგია, ან როგორც ზოგიერთი წყარო მოიხსენიებს „აფხაზური წარმართობა“, არის პოლითეისტურ რწმენათა ნაკრები, რომელსაც აქვს მრავალფეროვანი მახასიათებელი და აერთიანებს რწმენის უამრავ ობიექტსა და ფიგურას. რწმენის თანახმად, უმაღლესი სულიერი ფუნქცია ეკისრება „ანცეას“, რომელიც პოლითეისტური რწმენით არის ბუნებისა და ადამიანების შემოქმედი და ყოვლისშემძლე. ანცეას აქვს სრულყოფილებისათვის საჭირო ყველა მახასიათებელი, როგორიც არის: ყოვლისშემძლეობა, გამჭრიახობა, გულთმისნობა და სხვა.ადგილობრივმა ბუნებითმა რწმენა-წარმოდგენებმა ხელახალი აყვავება XVII-XVIII საუკუნეებში განიცადა.

ოკუპირებულ აფხაზეთში არსებული დიმიტრი გულიას სახელობის აფხაზეთის ჰუმანიტარული კვლევების ინსტიტუტის მიერ გამოქვეყნებული კვლევის მიხედვით, აფხაზთა ტრადიციული რელიგია ავტოქტონია, რადგან მისი ჩამოყალიბება მოხდა მსოფლიოს სხვა რელიგიათა გავლენის გარეშე. მიუხედავად იმისა, რომ აფხაზეთში საკმაოდ დიდი ისტორია აქვთ ისეთ რელიგიებს, როგორიც არის იუდაიზმი, ქრისტიანობა და ისლამი - აღნიშნულ რელიგიებს ძალიან მცირე გავლენა თუ ჰქონიათ აფხაზთა ტრადიციული რელიგიის ჩამოყალიბებაზე. ინსტიტუტის მკვლევარები ამტკიცებენ, რომ ტრადიციული რელიგიის აღორძინების პროცესი დაემთხვა საბჭოთა კავშირის დაშლის პერიოდს და 90-იანებში დიდი როლი შეასრულა აფხაზთა ეროვნული იდენტობის ჩამოყალიბებასა და აფხაზური სეპარატიზმის გაღვივებაში. გარკვეულ დონეზე საუბარიც კი იყო მის სახელმწიფო რელიგიად გამოცხადებაზე. ინსტიტუტის მიერ გამოცემული პუბლიკაციების თანახმად, „აფხაზეთში, ქრისტიანობა, ისლამი და ათეიზმი ასრულებდნენ არა რელიგიის, არამედ სახელმწიფო იდეოლოგიის როლს“.

რელიგიურ თემატიკაზე ჩატარებული ბოლო აღწერა 2003 წელს გაიმართა და მის თანახმად აფხაზური ტრადიციული რელიგიის მიმდევარი გახლავთ 3 %.

ლიტერატურა

• პაპუაშვილი ნ., „რელიგიები აფხაზეთში“ // „რელიგიები საქართველოში“, თბილისი: სახალხო დამცველის ბიბლიოთეკა, 2008. — გვ. 51-57, ISBN 978-9941-0-0902-0.

რესურსები ინტერნეტში

• ბიჭვინთისა და ცხუმ-აფხაზეთის ეპარქია
• ნათია ნაცვლიშვილის სადოქტორო ნაშრომი „კათოლიკური ეკლესიები საქართველოში: ისტორია და არქიტექტურა“
• ებრაული მემკვიდრეობის ევროპული მარშრუტი საქართველოში დაარქივებული 2020-08-19 საიტზე Wayback Machine.
• 4 მითი უკრაინის ეკლესიის ავტოკეფალიისა და კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს შესახებ
• Религиозный Облик Абхазии. История И Современность
• Традиционный Ислам И Перспективы Исламского Радикализма В Абхазии
• Костел и кирха на одной сухумской улице
• ЕВРЕИ АБХАЗИИ ВЗЫВАЮТ: «Мы будем искренне благодарны! И примем любую помощь…»
• Сочинский раввин для абхазских евреев
• Традиционная религия абхазов