ასურეთის მეფეები ძვ. წ. XXI - VII საუკუნეებში.

ძველი მესოპოტამია
ასირიოლოგია
ქვეყნები / იმპერიები
შუმერი: ურუქიურიერიდუ
ქიშილაგაშინიფური
აქადის იმპერია: აქადი
ბაბილონიისინისუზა
ასურეთი: აშურინინევია
დურ-შარუქინინიმრუდი
ბაბილონიაქალდეა
ელამიამორიტები
ხურიტებიმითანი
კასიტებიურარტუ
ქრონოლოგია
შუმერის მეფეები
ასურეთის მეფეები
ბაბილონის მეფეები
ენა
ლურსმული დამწერლობა
შუმერული ენააქადური ენა
ელამური ენახურიტული ენა
მითოლოგია
ენუმა ელიში
გილგამეშიმარდუქი

ასურეთის უძველეს ისტორიაზე ინფორმაცია მწირია. ქვეყნის გული - ქალაქი სახელმწიფო აშური, რომელსაც სახელი მთავარი ასურული ღმერთის აშურის პატივსაცემად დაერქვა და ტიგროსის შუა დინებაზე მდებარეობდა, უკვე ძვ. წ. III ათასწლეულში არსებობდა. ძვ. წ. XXI საუკუნეში აშურში ურის მესამე დინასტია ბატონობდა. მოგვიანებით ქალაქში საკუთარი მმართველბი გამოჩნდნენ - იშიაკუმები, რომლებსაც მოგვიანებით მეფეები ეწოდათ. ესენი აშურის მთავარი ქურუმები იყვნენ. წოდება მემკვიდრეობით გადადიოდა, მაგრამ ძალაუფლება ქალაქის საბჭოს მიერ იყო შეზღუდული. პირველ ცნობილ იშიაკუმებს - უშპიას და კიკიას არასემიტური, სავარაუდოდ სუბარიული სახელები ერქვათ. კიკია ტრადიციულად მოიხსენიება როგორც აშურის დამაარსებელი. სავარაუდოდ მანამდე აშური იყო ტაძარი, რომლის გარშემოც კარვებში ცხოვრობდნენ აისორები.

პირველი დინასტია რედაქტირება

ძვ. წ. XX საუკუნის დასაწყისში ვინმე პუზურ აშურ I სათავე დაუდო ახალ დინასტიას, რომელმაც განდიდებას ილუშუმას დროს მიაღწია. ამ პერიოდში აშური ზემო მესოპოტამიის სავაჭრო ცენტრად იქცა. ძვ. წ. XIX საუკუნის მიწურულს ერიშუმ II ჩამოაგდო ამორეველთა ბელადმა შამშიადადმა. მალე მან შექმნა სამეფო, რომელიც არ ჩამოუვარდებოდა ბაბილონეთს. თუმცა მისი გარდაცვალების შემდეგ, მისი ვაჟები (უკანასკნელი მმართველობდა მარიში.) დაამარცხა ბაბილონის მეფემ ხამურაბიმ და ძვ. წ. 1757 წელს მათ ბაბილონის ძალაუფლება აღიარეს. ასურეთი კვლავ დაქვეითდა რამდენიმე საუკუნის მანძილზე. ამის შემდეგ აშური აქადური ქალაქ სახელმწიფო იყო ხურიტულ სამყაროში.

 
 
 
 
პუზურ აშურ I
ძვ. წ. XX ს.
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
შალიმახუმი
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ილუშუმა
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ერიშუმ I
ძვ. წ. 1940 - ძვ. წ. 1901
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
იკუნუმი
ძვ. წ. XIX ს.
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
შარუმკენ I
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
პუზურ აშურ II
 
 


 
 
 
 
ნარამ-სინი
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ერიშუმ II
 
 


 
 
 
 
შამშიადად I
ძვ. წ. 1813 - ძვ. წ. 1781
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
იშმე-დაგან I
ძვ. წ. 1797 - ძვ. წ. 1757
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
მუტ-აშკური
 
 

დაქვეითება რედაქტირება

იმშე-დაგანის შემდეგ აშურის მმართველების მხოლოდ სხელებია ჩვენთვის ცნობილი. მათ არ დაუტოვებიათ არც წარწერები არც დოკუმენტები, და ძვ. წ. XIV საუკუნემდე არცერთს არ ჰქონდა მეფის ტიტული. ბაბილონის შემდეგ აშური ემორჩილებოდა მითანის სამეფოს. მხოლოდ მითანის დაქვეითების შემდეგ ძვ. წ. XV საუკუნის მიწურულს ასურეთი ისევ დაწინაურდა.

მესამე დინასტია რედაქტირება

 
 
 
 
ადასი
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ბელ-ბანი
ძვ. წ. 1700 - ძვ. წ. 1690
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ლიბაია
ძვ. წ. 1690 - ძვ. წ. 1673
 
ბაზაია
ძვ. წ. 1649 - ძვ. წ. 1621
 
ლულაია
ძვ. წ. 1621 - ძვ. წ. 1615
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
შარმა-ადად I
ძვ. წ. 1673 - ძვ. წ. 1661
 
კიდინ-ნინუა
ძვ. წ. 1615 - ძვ. წ. 1601
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
იპტარ-სინი
ძვ. წ. 1661 - ძვ. წ. 1649
 
ერიშუმ III
ძვ. წ. 1598 - ძვ. წ. 1585
 
შარმა-ადად II
ძვ. წ. 1601 - ძვ. წ. 1598
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
შამშიადად II
ძვ. წ. 1585 - ძვ. წ. 1579
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
იშმე-დაგან II
ძვ. წ. 1579 - ძვ. წ. 1563
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
შამშიადად III
ძვ. წ. 1563 - ძვ. წ. 1547
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
აშურ-ნირარი I
ძვ. წ. 1547 - ძვ. წ. 1521
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ფუზურასურ III
ძვ. წ. 1521 - ძვ. წ. 1497
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ელილნასირ I
ძვ. წ. 1521 - ძვ. წ. 1497
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ნურილი
ძვ. წ. 1484 - ძვ. წ. 1472
 
 
 
 
აშურრაბი I
ძვ. წ. 1472 - ძვ. წ. 1452
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
აშურშადუნი
ძვ. წ. 1472
 
აშურნადინახე I
ძვ. წ. 1452 - ძვ. წ. 1432
 
აშურ-ნირარი II
ძვ. წ. 1426 - ძვ. წ. 1419
 
ელილნასირ III
ძვ. წ. 1432 - ძვ. წ. 1426
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
აშურბელნიშეშუ
ძვ. წ. 1419 - ძვ. წ. 1410
 
 
 
 
აშურიმნიშეშუ
ძვ. წ. 1410 - ძვ. წ. 1402
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ერიბა-ადად I
ძვ. წ. 1392 - ძვ. წ. 1365
 
 
 
 
აშურნადინახე II
ძვ. წ. 1402 - ძვ. წ. 1392
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
აშურბალიტ I
ძვ. წ. 1365 - ძვ. წ. 1329
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ელილნერარი
ძვ. წ. 1329 - ძვ. წ. 1319
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
არიკდენილი
ძვ. წ. 1319 - ძვ. წ. 1307
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ადად-ნირარი I
ძვ. წ. 1307 - ძვ. წ. 1274
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
სალმანასარ I
ძვ. წ. 1274 - ძვ. წ. 1244
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ტუკულტი-ნინურტა I
ძვ. წ. 1244 - ძვ. წ. 1207
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
აშურნადინაპალი
ძვ. წ. 1207 - ძვ. წ. 1203
 
 
 
ელილკუდურიუცური
ძვ. წ. 1197 - ძვ. წ. 1192
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
აშურნერარი III
ძვ. წ. 1203 - ძვ. წ. 1197
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ნინურტააპილ-ეკური
ძვ. წ. 1192 - ძვ. წ. 1179
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
აშურდან I
ძვ. წ. 1179 - ძვ. წ. 1134
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ნინურტა-ტუკულტი-აშური
ძვ. წ. 1134
 
 
 
 
მუტაკილ-ნუსკუ
ძვ. წ. 1133
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
აშურრეშიში I
ძვ. წ. 1133 - ძვ. წ. 1115
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ტიგლათფილესერ I
ძვ. წ. 1115 - ძვ. წ. 1076
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
აშარედაპალ-ეცური
ძვ. წ. 1076 - ძვ. წ. 1074
 
აშურბელკალა
ძვ. წ. 1074 - ძვ. წ. 1056
 
შამშიადად IV
ძვ. წ. 1054 - ძვ. წ. 1050
 
ერიბა-ადად II
ძვ. წ. 1056 - ძვ. წ. 1054
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
აშურნასირაპალ I
ძვ. წ. 1050 - ძვ. წ. 1031
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
სალმანასარ II
ძვ. წ. 1031 - ძვ. წ. 1019
 
 

აშურბელნიშეშუმ აღადგინა ქალაქის კედლები, ხოლო მისი შვილიშვილი აშურუბალიტ I-მა ოფიციალურად მიიღო ასურეთის მეფის ტიტული. მათ შემცველებს უწევდათ მძიმე, მაგრამ წარმატებული ბრძოლები მიტანიასთან და ბაბილონეთთან. სალმანასარ I-სა და ტიკულტი-ნინურტა I-ს დროს ასურეთი გახდა წინა აზიის უძლიერესი სახელმწიფო. მაგრამ ამჯერადაც მისი აღმავლობა ას წელზე მეტხანს არ გაგრძელებულა. უკვე ტიკულტი-ნინურტას ვაჟებისას დაიწყო არეულობები და სამეფო ხელისუფლების შესუსტება. ასურეთი ბაბილონის გავლენის სფეროში მოექცა, სადაც ძვ. წ. XII საუკუნიდან ისინას მეორე დინასტია გაბატონდა. ბაბილონის მეფეებმა ნინურტანადინშუმმა და ნაბუ-კუდურიუცურ I-მა რამდენიმეჯერ გაილაშქრეს ასერეთზე. ასურეთი კვლავ გაძლიერდა ტიგლათფილესერ I-ს გამეფების შემდეგ, თუმცა მისმა შემცვლელებმა ვერ მოახერხეს ქვეყანაში ძალაუფლების შენარჩუნება. ტუკულტიაპალ-ეშარას გარდაცვალების შემდეგ ტახტზე აშარედაპალ-ეცური. ხანგძლივი ბრძოლის შემდეგ იგი მისმა ძმამ აშურბელკალამ შეცვალა. ამ გადატრიალებას სხვა არეულობებიც მოყვა. სანამ სამოქალაქო ომები მიდიოდა, ქვეყანას არამეული ტომები ესხმოდნენ თავს. წყაროები გვითხრობენ, რომ მომთაბარე არამეელები ხოცავდნენ ზრდასრულ მოსახლეობას და ბავშვებს მონებად ყიდნენ, იპარავდნენ ცხენებს და ხორბალს.

მეოთხე დინასტია რედაქტირება


 
 
 
 
აშურრაბი II
ძვ. წ. 1013 - ძვ. წ. 972
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
აშურრეშიში II
ძვ. წ. 972 - ძვ. წ. 967
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ტიგლათფილესერ II
ძვ. წ. 967 - ძვ. წ. 935
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
აშურდან II
ძვ. წ. 935 - ძვ. წ. 911
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ადად-ნირარი II
ძვ. წ. 911 - ძვ. წ. 890
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ტუკულტი-ნიპურტა II
ძვ. წ. 890 - ძვ. წ. 884
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ასურნასირფალ II
ძვ. წ. 884 - ძვ. წ. 859
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
სალმანასარ III
ძვ. წ. 859 - ძვ. წ. 824
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
შამშიადად V
ძვ. წ. 824 - ძვ. წ. 811
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ადად-ნირარი III
ძვ. წ. 811 - ძვ. წ. 782
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
სალმანასარ IV
ძვ. წ. 782 - ძვ. წ. 772
 
აშურდან III
ძვ. წ. 782 - ძვ. წ. 772
 
აშურნერარი V
ძვ. წ. 754 - ძვ. წ. 745
 
ტიგლათფილესერ III
ძვ. წ. 782 - ძვ. წ. 772
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
სალმანასარ V
ძვ. წ. 727 - ძვ. წ. 722

მხოლოდ ძვ. წ. X საუკუნის მეორე ნახევრიდან ასურეთის ტახტზე ისევ ენერგიული მეფეები ავიდნენ, რომლებმაც შეძლეს სახელმწიფოს აღზევება. ადად-ნირარი II-მ და მისმა ვაჟმა ტუკულტი-ნიპურტა II დაიპყრეს ტიგროსი საღავეების ჩრდილოეთი მიწები არაქსამდე და ეომებოდნენ ნაირებს და ურარტუელებს. ეს პოლიტიკა გრძელდებოდა აშურნასირაპალ II, სალმანასარ III, შამშიადად V-სა და ადად-ნირარი III-ს დროს. შემდეგ ქვეყანაში ისევ დაიწყო არეულობა, რომელმაც რამდენიმე ათწლეული გასტანა. ადად-ნირარი III-ს შვილების მიერ დაწყებული სამოქალაქო ომებისას ასურეთის საერთაშორისო მნიშვნელობა შემცირდა. ქვეყნის მოწესრიგება ტიგლათფილესერ III-მ მოახერხა.

მეხუთე დინასტია რედაქტირება

 
 
 
 
სარგონ II
ძვ. წ. 722 - ძვ. წ. 705
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
სინახერიბი
ძვ. წ. 705 - ძვ. წ. 680
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ასარხადონი
ძვ. წ. 680 - ძვ. წ. 669
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ასურბანიფალი
ძვ. წ. 669 - ძვ. წ. 626
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
აშურეტელილანი
ძვ. წ. 626 - ძვ. წ. 621
 
 
 
სინშარიშკუნი
ძვ. წ. 621 - ძვ. წ. 612
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
აშურუბალიტ II
ძვ. წ. 612 - ძვ. წ. 609
 
 
 

ტუკულტიაპალ-ეშარა III-მ, შულმანუაშარედმა, შარუმკენ II-მ, სინახე-ერიბამ, აშურახეიდინამ და აშურბანიპალმა ასურეთი ახლო აღმოსავლეთის უძლიერეს სახელმწიფოდ აქციეს. მაგრამ შემდეგ დაიწყო ასურეთის სწრაფი დაღმასვლა. ისტორიის ამ პერიოდზე ძალიან ცოტა ცნობები მოგვეპოვება. აშურბანიპალის გარდაცვალების შემდეგ მაშინვე დაიწყო აჯანყება ბაბილონში, ბაბილონელებმა დასახმარებლად ქალდეის დიდებული ნაბუაპლუუცური მოიწვიეს. ახალი მეფე აშურეტელილანი იბრძოდა მის წინააღმდეგ. ამასობაში ასურეთს დასავლეთ პროვინციები ჩამოშორდა. ფარაონმა ფსამეტიხმა აიღო აშდოდი, ხოლო იუდეის მეფემ იოშიამ კი დაიკავა ჩრდილო პალესტინა. ძვ. წ. 626 წლის ბოლოს ნაბუაპლუუცური ბაბილონის მეფედ გამოცხადდა. მან კავშირები დაამყარა მიდიის მეფესთან და არაბებთან, რის შემდეგაც სამი მხრიდან შეუტიეს ასურეთს.

ძვ. წ. 616 წელს ნაბუაპლუუცურმა ასურელები დაამარცხა. შემდეგ წელს კი ბბილონელებმა აშურის ალყა დაიწყეს. სინშარიშკუნიმ შეძლო დედაქალაქის შენარჩუნება, მაგრამ ძვ. წ. 614 წელს აშური მიდიის მეფემ კიაკსარმა აიღო. ქალაქი გაიძარცვა და დაინგრა, მოსახლეობის უდიდესი ნაწილი გაწყდა. ძვ. წ. 612 წელს ბაბილონელებმა და მიდიელებმა სამთვიანი ალყის შემდეგ აიღეს ასურეთის დედაქალაქი ნინევია. ამ ქალაქმაც აშურის სავალალო ბედი გაიზიარა. თქმულების თანახმად მეფე სინშარიშკუნმა თავის სასახლეში თავის განძთან ერთად დაიწვა თავი.

დასავლეთით ხარანში ასურეთის მეფედ თავი ქურუმმა აშურბალიტმა გამოაცხადა, მაგრამ ძვ. წ. 610 წელს როდესაც ბაბილონელები ხარანთან მივიდნენ, ასურელები უბრძოლველად გაიქცნენ. ამის შემდეგ ასურეთის სახელმწიფომ არსებობა საბოლოოდ შეწყვიტა და მისი მიწები გამარჯვებულებმა გაიყვეს.

ლიტერატურა რედაქტირება

  • Рыжов, K. (2001). Энциклопедия - Все монархи мира - Древний Восток. Вече, Москва. ISBN 5-7838-0829-6

რესურსები ინტერნეტში რედაქტირება