ვიკიპედია

ბუნებითი სამართალი

ბუნებითი სამართალი[1] (ლათ. ius naturale, lex naturalis) წარმოადგენს სამართლებრივ სისტემას, რომლის ლეგიტიმაციაც მომდინარეობს ადამიანის ბუნებაზე დაკვირვებით და ეფუძვნება ადამიანის ბუნებითად თანდაყოლილ ღირებულებებს, რომლებიც შესაძლოა განიმარტონ პოზიტიური სამართლისგან დამოუკიდებლად (სახელმწიფოსა ან საზოგადოების დადგენილი კანონებისგან დამოუკიდებლად).[2] ბუნებითი სამართლის თეორიიდან გამომდინარე, ყოველ ადამიანს გააჩნია ბუნებითად მინიჭებული უფლებები, რომლებიც ლეგიტიმურია არა საკანონმდებლო აქტების საფუძველზე, არამედ მომდინარეობენ „ღმერთიდან, ბუნებიდან, ან არსიდან“.[3] ბუნებითი სამართლის თეორია ასევე შესაძლებელია წილნაყარი იყოს „რელიგიური მორალურობის, ეთიკურ, პოლიტიკურ ან საზოგადოებრივ სამართლის თეორიებთან“.[4]

თომა აკვინელი, შუა საუკუნეების კათოლიკე ფილოსოფოსი, რომელმაც განავითარა ბუნებითი სამართლის ძველი ბერძნული კონცეფცია.

ბუნებითი სამართალი სათავეს იღებს დასავლურ ფილოსოფიაში. დასავლურ ტრადიციაში პრე-სოკრატელები იყვნენ პირველები, რომელთა ძიებაც მიმართული იყო ბუნებიდან ან კოსმოსიდან მომდინარე პრინციპებისკენ, თუმცა ბუნებითმა სამართალმა ძველ ბერძნული ფილოსოფიაში, სრული სახე მიიღო არისტოტელესთან,[5] ხოლო რომაულ ფილოსოფიაში განვითარება ჰპოვა ციცერონთან. ბუნებით სამართალზე რეფერენსებს ვხვდებით, როგორც ძველ, ასევე ახალ აღთქმაში, რომლებიც შემდგომ შუა საუკუნეებში განიმარტა ქრისტიანი ფილოსოფოსების მიერ, როგორებიც იყვნენ ალბერტ დიდი და თომა აკვინელი, ასევე რენესანსის პერიოდში მნიშვნელოვანი როლი ითამაშა სალამანკას სკოლამ.

თანამედროვე ბუნებითი სამართლის თეორიები მნიშვნელოვნად განვითარდნენ განმანათლებლობის პერიოდში, როდესაც ისინი შეერწყნენ რომაული სამართლის ფილოსოფიის ნიადაგზე აღმოცენებულ თეორიებს, ასეთ მაგალითს წარმოადგენს სოციალური კონტრაქტის თეორია. ბუნებითი სამართლის თეორიებს კი შემდგომ იყენებდნენ მეფის ღვთიური ლეგიტიმაციის დასაგმობად, სოციალური კონტრაქტის, პოზიტიური სამართლის, ხელისუფლების ხელახალი განმარტებისთვისა და კანონიერი უფლებების რესპუბლიკანიზმის სახით დასაკმვიდრებლად. XXI საუკუნის დასაწყისში ბუნებითი სამართლის ცნება მჭიდრო კავშირშია ბუნებითი უფლებების კონცეფციასთან. მართლაც მრავალი ფილოსოფოსი, სამართალ მცოდნე თუ მეცნიერი იყენებს ბუნებით სამართალს ბუნებითი კანონების (ლათ. ius naturale) თუ ბუნებითი სამართლიანობის[6] სინონიმად, ასევე მრავალი განასხვავებს ერთმანეთისგან ამ ორ ცნებას.[7]

ბუნებით სამართალსა და ბუნებით კანონებს შორის თანაკვეთის გამო, ბუნებითი სამართალი წარმოადგენს აშშ-ს დამოუკიდებლობის დეკლარაციის (1776) , საფრანგეთის ადამიანის უფლებათა და მოქალაქეთა დეკლარაციის (1789), გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის ადამიანის უფლებათა უნივერსალური დეკლარაციისა (1948) და ევროპის საბჭოს ადამაიანის უფლებათა ევროპის კონვენციის (1953) უმნიშვნელოვანეს კომპონენტს.

ისტორია რედაქტირება

ძველი საბერძნეთი რედაქტირება

პლატონი რედაქტირება

თარგი:Original research section აშკარაა, რომ პლატონს არ გააჩნდა ბუნებითი სამართლის განსაზღვრული თეორია. (მოგვიანებით იგი იყენებს ტერმინს „ბუნებითი სამართალი“ გორგიასსა 484 და ტიმაიოსის 83ე გამოკლებით), თუმცა ჯონ ვაილდზე დაყრდნობით პლატონის ბუნების კონცეპტი მოიცავს ბუნებითი სამართლის ელემენტებს.[8] პლატონის მოსაზრებით ჩვენ ვცხოვრობთ მოწესრიგებულ სამყაროში,[9] რომლის ფუნდამენტსაც წარმოადგენენ იდეები. ყველაზე დიდ იდეას კი წარმოადგენს სიკეთის იდეა, როგორც „ყოფიერების ყველაზე კაშკაშა გამოვლინება“.[10] იგია ყოველივეს მიზეზი, რომელიც ადამიანს გონივრული ქმედებისკენ უბიძგებს[11] და რომლის იდეაც გადაჯაჭვულია სილამაზის ცნებასთან.[12] ნადიმში პლატონი აღწერს, თუ როგორ სძლია სოკრატემ ხორციელსა და სიმდიდრის ლტოლვას სილამაზის გააზრებით,[13] ხოლო სხელმწიფოში ვკითხულობთ, რომ ის საზოგადოებაა იდალური, რომელიც ბუნებასთან ჰარმონიაში იქმნება.[14]

არისტოტელე რედაქტირება

იხილეთ აგრეთვე: ბუნებითი სამართალი
 
პლატონი და არისტოტელე ათენის სკოლაში, რაფაელის ფრესკა.

ძველ ბერძნულ ფილოსოფიაში ყურადღება გამახვილებულია „ბუნებასა“ (ბერძ. φúσις) და „სამართალს“, „ჩვეულებას“, „კონვენციას“ შორის სხვაობაზე (ბერძ. νóμος). სამართალი შესაძლებელია ცვალებადი რამ იყოს სხვადასხვა სივრცეში, თუმცა ის რაც ბუნებიდან მომდინარეობს ყველგან ერთია. ბუნებითი სამართალი უფრო მეტად ქმნის პარადოქსულ სურნელს ვიდრე რაიმე მკვეთრად განსაზღვრულს.[7] კონვენციონალიზმის საწინააღმდეგოდ, რომელიც შესაძლოა ბუნებასა და ჩვეულებებს შორის წარმოიშვას, სოკრატე და მისი მემკვიდრეები - პლატონი და არისტოტელე აყალიბებენ ბუნებითი სამართლისა და ბუნებითი კანონების რაობას. (dბერძ. δίκαιον φυσικόν). არისტოტელეს კი მოვიხსენიებთ ბუნებითი სამართლის მამად.[6]

არისტოტელეს ბუნებით სამართლთან კავშირი შესაძლოა მომდინარეობდეს თომა აკვინელის  ინსპირაციებით,[15] რაც შესაძლოა თომა აქვინელის სწორ გააზრებას სადავოს ხდიდეს. ზოგიერთთა მოსაზრებით აკვინელი ერთმანეთთან აკავშირებს ბუნებით კანონებსა და ბუნებით სამართალს, რომელზეც არისტოტელე ნიკომაქეს ეთიკის V წიგნში საუბრობს. აღსანიშნავია, რომ თომა აკვინელის გავლენამ უარყოფითად იმოქმედა არაერთ ადრეულ თარგმანზე, ხოლო ბოლო დროინდელი თარგმანები ცდილობენ სრული სიზუსტით გადმოგვცენ სათქმელი.[16] არისტოტელე აღნიშნავს, რომ ბუნებითი სამართალი წარმოადგენს პოლიტიკური სამართლის სახესხვაობას, კერძოდ გამყოფი სამართალს, რომელიც შეიქმნა საუკეთესო პოლიტიკური საზოგადოების პირობებში. პოლიტიკაში კი ვკითუხლობთ, რომ რეჟიმი შესაძლოა იმართებოდეს კანონების გარეშე.[17]

არისტოტელეს საუკეთესო მტკიცებას ბუნებითი კანონების შესახებ ვკითუხლობთ რიტორიკაში, სადაც არისტოტელე აღნიშნავს, რომ დეტალური კანონების გარდა, რომელებიც ხალხმა შექმნა, არსებობს საერთო კანონი, რომელიც ბუნებასთან შესაბამისად თანაარსებობს.[18] ამ იდეას ციტირებს სოფოკლე და ემპიდოკლე:

უნივერსალურ სამართალს წარმოადგენს ბუნების სამართალი, რომელიც სხვადასხვა ხალხში თანაბრად არსებობს, როგორც რაიმე ღვთიური. ამ იდეას ცხადად გამოხატავს სოფოკლეს ანტიგონე, როდესაც ამბობს, რომ პოლინიკეს დაკრძალვა სამართლიანია, ამგვარად ეს ქმედება სამართლიანია ბუნებითად:

„არც დღეს და არც გუშინ,
ის ცხოვრობს მუდამ: არავის ძალუწს მისი სიცოცხლის დასაზღვრება.“

ასევე ემპიდოკლე, როდესაც მოგვიწოდებს, რომ უარი ვთქვათ ცოცხალი არსებების კვლისგან გვეუბნება:

„გაუტეხელი კანონი, რომელიც გადაჭიმულია ცისა და მიწის უსაზღვროობაში.“[19]

ზოგიერთი კრიტიკოსის მოსაზრებით, არისტოტელესთვის რიტორიკულად ხელსაყრელი იქნებოდა ამგვარი კანონის გამოყენება მაშინ, როდესაც არარსებული კანონი წინააღმდეგობაში მოდიოდა დადგენილ კანონებთან.[6] მეტიც, არისტოტელეს არასწორად მიაჩნდა სამიდან ორი საყოველთაოდ მოქმედი ბუნებითი კანონი,[7] რაც არისტოტელეს ბუნებით ტრადიციას ეჭვქვეშ აყენებს.

სტოიკური ბუნებითი სამართალი რედაქტირება

ბუნებითი სამართლის ჩამოყალიბებაში ასევე მნიშნვნელოვანი წვლილი მიუძღვით სტოიკოსებს. ბუნებითი სამართლის, როგორც უნივერსალური სისტემის აღზევება დაემთხვა თავად ბერძნული იმპერის აღზევების პერიოდს.[20] უმაღლეს, როგორც ბუნებით კანონს არისტოტელეს ფილოსოფიაში გააჩნია პოზიტიური ღვთიური ლეგიტიმაცია, რის საწინააღმდეგო მოსაზრებასაც ავითარებდნენ სტოიკოსები. მათი აზრით, სამყაროში არსებობს რაციონალური ექსისტენცი, რომელიც ბუნებითი სამართლიდან გამომდინარე შთააგონებდა ადამიანს სათნო ცხოვრებისკენ.[7]

ინგლისელი ისტორიკოსი ა.ჯ. კარლაილი (1861–1943) აღნიშნავს:

პოლიტიკურ თეორიას არ განუცდია ფუნდამენტური ცვლილებები, რომელიც თავისმხრივ ჩაისახა არისტოტელესთან და რეპრეზენტაცია ჰპოვა ციცერონსა და სენეკასთან... რადგანაც ჩვენ გვგონია, რომ ამას თანასწორობის ადამიანის ბუნებეთი თეორიის გარდა სხვა თეორია ვერ გამოხატავს სწორად.[21] ასევე ჩარსლ ჰ. მაიკილვინი აღნიშნავს, რომ „თანასწორობის იდეა წარმოადგენს სტოიკოსების ყველაზე ღრმა წვლილს პოლიტიკურ აზროვნებაში“ და „რამაც მნიშვნელოვანი როლი იქონია კანონის კონცეფციის დადგენაში“.[22]

ბუნებითი კანონების იდეა გაჩნდა სტოიკოსებში, რომლებსაც სწამდათ, რომ ღმერთი არის ყველგან და ყველაფერში (იხილეთ კლასიკური პანთეიზმი). ამ რწმენაზე დაყრდნობით, ადამიანში არსებობს ღვთიური ნაპერწკალი, რომელიც ეხმარება მას ბუნებასთან შესაბამისად ცხვორებაში. საბოლოოდ სტოიკოსებმა მიიჩნიეს, რომ არსებობს გზა, რომელითაც შეიქმნა სამყარო და რომელთან ჰარმონიზაციაც ბუნებით სამართალთან ერთადაა შესაძლებელი.

რომი რედაქტირება

 
Marcus Tullius Cicero

ციცერონი საკუთარ დე ლეგიბუსში წერს, რომ სამართლიანობაც და კანონიც გამომდინარეობს იქიდან, რაც ბუნებამ მიანიჭა კაცობრიობას, რაც ადამინის გონებასთანაა თავსებადი და ადამიანურობასთან თანაზიარი.[23] ციცერონის მოსაზრებით, ბუნებითი სამართალი გვავალდებულებს ხელი შევუწყოთ ფართო საზოგადოების ზოგად კეთილდღეობას.[24] პოზიტიური კანონების მიზანია უზრუნველჰყოს „ადამიანთა უსაფრთხოება, სახელმწიფოს სტაბილურობა და ზოგადად ადამიანთა ბედნიერება“. სამართალი წარმოადგენს იდეას, რომელიც გვეხმარება სწორი გზის არჩევაში[25] და ასევე სამართალი ციცერონისთვის წარმოადგენს „ბოროტების გარდამქმნელსა და სიკეთის წამახალისებელს.“[26] მისი ხედვით, „ჩვენ გვმართებს იმ სიქველეების გავნითარება, რომლებსაც ბედნიერება მოაქვთ ჩვენთვის, მათი განვრცობა კი შესაძლებელია სრულყოფილ საზოგადოებაში თანაცხოვრებით, სადაც ურთიერთსარგებელი მნიშნვნელოვან როლს თამაშობს.“

დე რე პუბლიკაში, იგი წერს:

 
„მართლაც არსებობს სამართალი, სწორი საფუძველით, რომელიც შეესაბამება ბუნებას; ყოვლისმომცველს , უცვლელს, მარადიულს, რომელიც გვკარნახობს სწორსა და მცდარ ქმედებას. იგი ბატონობს ყოველ კეთილშობილზე, მაგრამ არანაირი ზეგავლენა არ გააჩნია ყოველ შემცდარზე. მას არ ძალუწს რაიმე კანონის შეცვლა ან გაუქმება. მას ვერ შეცვლის ვერც ხალხი და ვერც სენატი, იგი ვერ იქნება დღეს ერთი და ხვალ სხვა, რადგანაც იგი მარადიულია და უცვლელი სხვადასხვა ხალხისა და დროისთვის.[27]“

ციცერონის გავლენა იგრძნობა ბუნებრივი სამართლის განხილვასთან მიმართებით  ამერიკის რევოლუციურ ეპოქაში. რომის იურისპრუდენციას საფუძველი ჩაუყარა ციცერონმა,  რომელიც „ძალაუფლებას მიმართავდა შთამომავლობისკენ“, „როგორც მედიუმისკენ, რომელსაც უნდა სცოდნოდა იმპერიის კანონები და ინსტიტუციები“.[28] ციცერონის კონცეფციამ „შემდეგი განვითარება ჰპოვა  განსაკუთრებით წმინდა ისიდორე სევილიელსა და გრატიანთან.[29] თომა აკვინელი საკუთარი შუასაუკუნეების ბუნებითი სამართლის შეჯამებაში ციტირებს ციცერონის სიტყვებს, რომ „ბუნება“ და „ჩვეულება“ წარმოადგენენ საზოგადოებრივი კანონის წყაროს.[30]

იტალიური რენესანსის ისტორიკოსმა ლეონარდო ბრუნიმ ციცერონი შეაფასა, როგორც „პიროვნება, რომელმაც ფილოსოფია საბერძნეთიდან იტალიაში მიიყვანა და ოქროს მდინარეებით ასაზრდოვა“.[31] ამასთანავე ელიზაბეტ პირველის დროინდელი ბრიტანული კულტურა „გაჟღენთილიყო ციცერონისეული რიტორიკით“[32] და ზოგადად მეთვრამეტე საუკუნის ინგლისში ციცერონი ფართოდ გამოყენებად სიტყვად ითვლებოდა მაღალი წრის საზოგადოებაში. შოტლანდიელი მორალისტი ფილოსოფოსი ფრენსის ჰატჩსონისთვის, როგორც გლაზგოს სტუდენტისთვის, „მეტად მიმზიდველ ავტორს წარმოადგენდა ციცერონი, რომელიც მუდმივად აღტაცებას იწვევდა მასში“.[33] „ადრეული ამერიკელებისთვისაც აღტაცებას იწვევდა ციცერონი, როგორც ორატორი, პოლიტიკის თეორეტიკოსი და მორალისტი.“[34]

ბრიტანელმა პოლემისტმა თომას გორდონმა „ციცერონის ფილოსოფია მიიჩნია რადიკალურ იდეოლოგიურ ტრადიციად, რომელმაც სამშობლოდან სხვადასხვა კოლონიაში იმოგზაურა და აყალიბებდა ადრეულ ამერიკულ კულტურას“.[35] ციცერონის უცვლელი, მარადიული და უნივერსალური ბუნებითი სამართლის აღწერა ციტირებული აქვს ბურლამაქუისა[36] და ამერიკის რევოლუციის გვიანდელ სამართლის მკვლევარს ჯეიმზ ვილსონს.[37] ციცერონის დახმარებით შექმნა ჯონ ადამსმა „საზოგადოებრივი სამსახურის უპირველესი მოდელი, რესპუბლიკანური სათნოების ცნება და სასამართლო მჭერმეტყველება.“[38] ადამსი წერდა, რომ „სამყაროს არ ახსოვს უფრო დიდი სახელმწიფო მოღვაწე და ფილოსოფოსი, რომლის ავტორიტეტსაც ასეთი წონა აქვს მრავალ დროში“.[39] თომას ჯეფერსონს „ციცერონთან პირველი შეხება მოუხდა სასკოლო ასაკში ლათინურის სწავლისას, რის შემდეგაც ცხოვრების მანძილზე განაგრძო მისი წერილებისა და დისკუსიების კითხვა. ჯეფერსონი ციცერონს აღიქვამდა, როგორც პატრიოტს, აფასებდა მის მოსაზრებებს, როგორც მორალისტ ფილოსოფოსს და მის ცხოვრებას იღებდა, როგორც არისტოკრატიული ცხოვრების მაგალითს.“[40] ჯეფერსონი მას აღიარებდა, როგორც „მჭერმეტყველებისა და ფილოსოფიის მამად“.[41]

ქრისტიანობა რედაქტირება

ახალ აღთქმაში საუბარია აბრამისეულლ დიალოგზე, რომელიც უკავშირდება გვიანდელ ბერძნულ წარმოდგენებს მიზეზზე. რომაელთა მიმართ პავლეს ეპისტოლეში კი ვკითხულობთ: „რამეთუ წარმართთა, რომელთა შჯული არა აქუნ, და ბუნებითსა მას შჯულსა ჰყოფდეს; ამათ რამეთუ შჯულ არა აქუს, თავისა თჳსისათჳს შჯულ არიან: რომელნი გამოაჩინებენ საქმესა შჯულისასა, დაწერილსა გულთა შინა მათთა, თანა-მოწამებითა მათდა გონებისა მათისაჲთა და შორის ურთიერთას გულის სიტყუანი შეასმენდენ ანუ სიტყუას უგებდენ“.[42] ისტორიკოსმა ა. ჯ. კარლაილი კომენტარის სახით გამოთქვა მოსაზრება, რომ „პავლეს სიტყვები მოიაზრებს ციცერონისეულ ბუნებით სამართალს, სადაც ვსაუბრობთ კანონზე, რომელიც კაცთა გულშია, აღიარებულია ადამიანთა მიერ და განსხვავებულია ყველა სხვა სახელმწიფოს პოზიტიური სამართლისაგან, პავლე კი ამას იღებს, როგორც ღმერთის გამოცხადებულ სამართალს, ხოლო მის ამ სიტყვებს ასევე იყენებენ IV-V საუკუნის ქრისტიანი მამები წმინდა ჰილარი პოიტერსი, წმინდა ამბროსი, და ნეტარი ავგუსტინე, რომლებსაც ეჭვი არ ეპარებათ ხსენებულ ინტერპრეტაციაში.“[43]

ბუნებითი სამართლის ძველ აღთქმაში წარმოშობის გამო, ადრინდელი საეკლესიო მამები, განსაკუთრებით დასავლეთში, მას მიიჩნევენ, როგორც ქრისტიანობის წარმოშობის ნაწილად. განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ნეტარი ავგუსტინე, რომელმაც ბუნებითი სამართალი გაუტოლა პრელაპსერიულ დროს.

თავისთავად ცხადია, რომ ბუნებითი სამართალი ტელეოლოგიური შინაარსის მატარებელია და მას არანაირი კავშირი არ გააჩნია დეონტოლოგიასთან. ქრისტიანებისთვის კი ბუნებითი სამართალი წარმოადგენს ღვთიური ხატების გამოვლინებას ადამიანში, რომელიც შეუძლებელია განხორციელდეს ღვთიური მადლის გარეშე. იქიდან გამომდინარე, რომ დეონტოლოგია დაკავშირებულია მოვალეობითობასთან, ქრისტიანული გადმოსახედიდან მხოლოდ მოვალოებითობა მადლის გარეშე უძლურია. ქრისტიანობისთვის ბუნებითი სამართალი გამომდინარეობს არა მცნებებისგან, არამედ ღვთიური ხატებისგან, ბუნებითი სამართლის არსებობა კი წარმოადგენს მადლით მოსილი ცხოვრების საწინდარს. ცხადია, რომ ყოველივეს შედეგი ღმერთის ხელთაა, ამიტომ ბუნებითი სამართლით ქმედება განიკითხება სამი ასპექტით: (1) ადამიანის განსძრახვით, (2) საქმის გარემოებებითა და (3) ქმედების ხასიათით. მორალური ქმედების კეთილი ან ბოროტი შედეგი არ არის მნიშვნელოვანი თავად ქმედებისთვის. ბუნებითი სამართლის სპეფიციკური შინაარსი განისაზღვრება სწორედ ღვთიური სიყვარულის ასახვით თითოეულ ქმედებაში. ბუნებით სამართალზე დაყრდნობილმა ცხოვრებამ შესაძლოა დროებითი მორალური კმაყოფილება ან უკმაყოფილება მოიტანოს, თუმცა მნიშვნელოვანია ხსნა, რომელიც მისით მიიღწევა. სახელმწიფო ასევე თავის, როლს თამაშობს, რადგან მასში არსებულ სუბიექტებს ეხმარება ბედნიერების მოპოვებაში, თუმცა ჭეშმარიტი ბედნიერება მხოლოდ ღვთიურ გონებასთან ჰარმონიზაციითა შესაძლებელი.

პროტესტანტული რეფორმაციის შემდეგ, ზოგიერთმა პროტესტანტულმა მიმართულებამ შეინარჩუნა კათოლიკური ბუნებითი სამართლის გააზრება. ინგლისელმა თეოლოგმა რიჩარდ ჰუკმა თომისტური წარმოდგენები ანგლიკანურ ეკლესიას ხუთ პრინციპად მოარგო: ცხოვრება, სწავლა, გამრავლება, ღმერთის თაყვანისცემა და მოწესრიგებულ საზოგადოებაში თანაცხოვრებაა.[44]

.თარგი:Irrelevant citation

კათოლიციზმი და ბუნებითი სამართალი რედაქტირება

 
ალბერტუს მაგნუსი, O.P. (დაახლ. 1200–1280).
 
თომა კვინელი (1225–1274).

თარგი:Catholic philosophy

მეთორმეტე საუკუნეში რომის იმპერატორმა გრატიანემ ბუნებითი სამართალი გაუთანაბრა ღვთიურ სამართალს, თუმცა ალბერტუს მაგნუსმა ერთი საუკუნის შემდეგ განიხილა ეს დებულება და უკვე მისმა მოსწავლემ თომა აკვინელმა საკუთარ სუმა ტელეოლოგიაში I-II qq. 90-106, აღადგინა ბუნებითი სამართლის თვითკმარი არსებობის ლეგიტიმაცია და მიიჩნია იგი, როგორც რაციონალური ქმნილება მარადიულ სამართალში.[45] იმის გამო, რომ ადამიანური გონებისთვის მიუწვდომელი რჩებოდა მარადიული სამართლის არსი, საჭირო გახდა გამოცხადებული ღვთიური სამართლის თანაზიარება. ამასთანავე თომა აკვინელის სწავლებით კანონი, რომლითაც განიკითხებოდა მოქალაქე თავსებადი უნდა ყოფილიყო ბუნებით სამართალთან. უსამართლო კანონი არ შეიძლება იყოს კანონი, ამ წინდადების აბსოლუტური გაგებით. მსგავსი სახის კანონი შესაძლოა ძალაუფლების მატარებელი იყოს მისი ლეგალურობიდან გამომდინარე, თუმცა მანკიერი იქნება საკუთარი არსით.[46] ამდენად ბუნებითი სამართალი გამოიყენება არათუ კანონების ზნეობრივი შინაარსის დასადგენად, არამედ მათი რაობის განმარტებისთვის. ამ პრინციპმა კი გამოიწვია ტირანისკენ მიმართული სამოქალაქო დაძაბულობა.[47]

კათოლიკური ეკლესიის ხედვა ბუნებითი სამართლის მიმართ შემოიღო ალბერტუს მაგნუსმა და შეიმუშავა თომა აკვინელმა,[48] საკუთარ სუმა ტელეოლოგიაში, რომელიც ასევე მუშავდებოდა სალამანკას სკოლაში. ზემოთ მოყვანილ მსჯელობას ასევე იზიარებენ პროტესტანტობის[49] გარკევული მიმდინარეობები, მაგალითად ამას აკეთებს ანგლიკანი მწერალი ც. ს. ლევისი მის ნაშრომში „ჭეშმარიტი ქრისტიანობა“ და „ადამიანურობის განადგურება“.[50]

კათოლიკური ეკლესიის გაააზრებით ადამიანი შედგება სხეულისა და გონებისგან, მატერალური და არამატერიალურისგან, რომლებიც ერთმანეთთან განუყოფლად არიან დაკავშირებულნი.[51] ადამიანს შესწევს უნარი განარჩიოს ერთმანეთისგან კეთილი და ბოროტი, რადგან მას მორალი გააჩნია.[52] არსებობს მრავალგვარი სიკეთე, რომებზე მიდევნებაც შეგვიძლია. ზოგიერთი, რეპროდუქციის მსგავსად, ცხოველებსაც კი გააჩნიათ, მაგრამ ზოგიერთი ჭეშმარიტებისკენ სწრაფვას მოიცავს, რაც ადამიანის თავისებურებას წარმოადგენს.[53]

იმის გასარკვევათ თუ რა არის სწორი უნდა გვესმოდეს ჩვენი არსებობის მიზეზი, რომელიც უნდა მიესადაგოს თომა აკვინელის არსებობის მცნებებს. ეს მიზეზი კი ყველაზე აბსტრაქტული ფორმით ამგვარად წარმოგვიდგება „სიკეთეს ეძიებდა, ბოროტებას ირიდებდე“,[54] რასაც აკვინელი ამგვარად ხსნის:

ბუნებითი სამართალი პირველ რიგში მოიცავს წესებს, რომლებიც ცნობილია ყველასთვის. მეორე რიგში ვხვდებით კანონებს, რომლებიც მეორეულია და პირველთა გამომდინარეობას წარმოადგენენ. თუმცა იგი მაინც გაურკვეველი რჩება კონკრეტული ქმედებებისას სხვადასხვაა მოსურვეობებისა თუ ვნებების გამო.(77, 2) რაც შეეხება მეორეულ კანონებს ისინი შეიძება დაძლეულ იქნან ბოროტი რწმენებით, რომლებიც ადამიანთა ბოროტულ ქმედების ობიექტურ აღქმას ხელს უშლის.[55]

აქედან შეუძლებელია მივიღოთ პირველადი ცნებები, საუბარია მხოლოდ მეორეულზე. ამდენად ისინი განსაკუთრებით საინტერესოა დეონტოლოგიური ინტერპრეტაციებისთვის. წესი რომელიც ადამიანზე მოქმედებს დამხმარე წესის შესაბამისად ქმნის მეორეულ მცნებას. მაგალითად;

  • სიმთვრალე არასწორია, რადგანაც ის აზიანებს ჯანმრთელობას და მეტიც, ანადგურებს მსჯელობის უნარს, რაც ადამიანისთვის, როგორც რაციონალური ცხოველისთვის, ფუნდამენტურია.
  • ქურდობა არასწორია, რადგან ის ანადგურებს სოციალურ ურთიერთობებს, ადამიანები კი ბუნებითად სოციალურ ცხოველებს წარმოადგენენ.

ბუნებითი სამაართალი ეხება, როგორც გარეგან ასევე შინაგან გამოვლინებებს. უბრალოდ სწორი ქმედება არაა საკმარისი, რა დროსაც მოტივის მორალურობაც მნიშვნელოვანია. მაგალითად მოხუცი ქალბატონის დახმარება სხვის დასანახად, მორალურად მცდაარი ქმედებაა. ქმედების მოტივი უნდა ემთხვეოდეს კარდინალურ ან თეოლოგიურ სათნოებებს. კარდინალური სათნოებები კი შესაძლოა ბუნებასთან თავსებადი იყვნენ, რომლებსაც წარმოადგენენ:

  1. კეთილგონიერება
  2. სამართლიანობა
  3. ზომიერება
  4. სიმტკიცე

თეოლოგიური სიქველეები:

  1. რწმენა
  2. იმედი
  3. გულმოწყალეობა

აკვინელზე დაყრდნობით, რომელიმე სიქველის არარსებობა ნიშნავს მორალური არჩევნის გაკეთების შესაძლებლობის არარსებობას. მაგალითად წარმოვიდგინოთ ადამიანი, რომელსაც გააჩნია სამართლიანობის, გონიერების, სიმტკიცის სათნოებებს, თუმცა არ გააჩნია მოთმინების სიქველე, შესაბამისად თვითკონტროლის არარსებობის შემთხვევაში ქმედება გადავა მორალური გზიდაან.

XVI საუკუნის სალამანკას სკოლამ (ფრანცისკო სუარესი, ფრანცისკო დე ვიტორია და სხვა) კიდევ უფრო განავითარა ბუნებითი სამართალი.

ისლამური ბუნებითი სამართალი რედაქტირება

დამატებითი ინფორმაცია: Fitra

აბუ რაიან ალ-ბირუინმა შუა საუკუნეების მეცნიერმა და პოლიტიკოსმა „ბუნებითი სამართალი“ გააცნობიერა, როგორც გადარჩენის ყველაზე კარგი საშუალება. იგი ამტკიცებდა, რომ ადამიანთა შორის ანტაგონიზმის დაძლევა მხოლოდ ღვთიური კანონის საშუალებითაა შესაძლებელი, რომელიც მისი აზრით, წინასწარმეტყველთა მეშვეობით აღოჩნდა ჩვენთან. აღსანიშნავია, რომ მოყვანილი იდეა წარმოადგენს აშარის სკოლის, ყველაზე დიდი სუნიტური სკოლისა და იბნ ჰაზმის პოზიციას. ამრიგად, ყველა კონცეპტუალიზებული „კანონი“ განიხილება, როგორც სუბიექტური დამოკიდებულებები, რომლებიც გამოწვეულია კულტურული კონცეფციებითა და ინდივიდუალური პრეფერენციებით. ამიტომ ცნება „ღვთიური გამოცხადება“ გამართლებულია, როგორც ერთგვარი „ღვთიური ჩარევა“, რომელიც ცვლის ადამიანის პოზიტიურ კანონებს და მათ რელატივისტურ კრიტიკას. ამასთან, ღვთიური კანონები მავალდებულებელ ხასიათს ატარებენ, რადგანაც ღმერთი არ ექვემდებარება ადამიანურ კანონებსა და კონვენციებს, შესააბამისად მას შეუძლია ბრძანოს რაც სურს.

მათურიდის სკოლა, სუნიტური თეოლოგიის სიდიდით მეორე სკოლას წარმოადგენს, ისევე როგორც მუთაზილიტები, ქმნიან ბუნებრივი, ან „ობიექტური“ კანონების ფორმებს, რომლებიც ადამიანთათვის მარტივი გასააზრებელია. აბუ მანსურ ალ-მატურიდის თქმით, ადამიანს გააჩნია ცოდნა ღმერთის არსებობის შესახებ და შესწევს განასხვაოს კეთილი ბოროტისგან გამოცხადების გარეშე. ამდენად ბოროტებაა ძარცვა ისევე, როგორც სიძვა, მკვლელობა, რომელთა შესახებ ცოდნაც ადამიანებს თანდაყოლილად გააჩნიათ. ანალოგიურად ავერროესი (იბნ რუშდის) საკუთარ ტრაქტატში „სამართლიანობისა და ჯიჰადის შესაახებ“ და „პლატონის რესპუბლიკის შესახებ“ წერს, რომ ადამიანებმა უწყიან მკვლელობისა და ძარცვის, ამრიგად შარიათის ხუთი ან მეტი მიზნის უკანონობის შესახებ. ავერროესის არიტოტელეს კომენტარებმა ასევე გავლენა მოახდინეს თომა აკვინელზე.[56]

იბნ ქაიმ ალ-ჯავზია მიიჩნევს, რომ ადამიანურმა გონებამ შესაძლოა გაიაზროს „დიდი ცოდვები“ და „კეთილი საქმეები“, თუმცა ამის მიუხედავად იგი უნდა მიჰყვეს ღვთიური გამოცხადებებს შესაძლო წინააღმდეგობების მიუხედავად, რადგან „ღვთის ნება“ მნიშნველოვანია, როგორც ამ ისევე მომავალი ცხოვრებისთვის.

ისტისლაჰის კონცეფცია ისლამურ სამართალში გარკვეულწილად ჰგავს დასავლეთში არსებულ ბუნებრივ სამართალს, რაც ახსნილია თომა აკვინელის მიერ. ამდენად, დასავლეთში კარგია ის, რაც კარგია და მიისწრაფის ადამიანის სრუყოფისკენ, ხოლო ისტისლაჰის კონცეფციით კარგია ის რაც „ძირითადი“ სათნოებების მომცველია. მრავალი სამართლის თეორეტიკოსი, თეოლოგი თუ ფილოსოფოსი ცდილობდა ხსენებული სათნოებების ამოღებას ლეგალური პერსპექტივებიდან. მაგალითად ალ-ღაზარმა ეს სათნოებები განმარტა, როგორც რელიგია, სიცოცხლე, მიზანი, მემკვიდრეობა და საკუთრებმა, სხვებმა კი ამ ჩამონათვალს დაამატეს „ღირსება“.

ძველი ირლანდიური სამართალი რედაქტირება

ძვერლ ირლანდიურ სამართალში სენქუს მორში (დიდი ტრადიცია) არაერთგანაა ნახსენები ბუნებითი სამართალი. ეს არის ევროპული იურიდიული თეორიის წინარე კონცეფცია და ასახავს კანონის იმ ტიპს, რომელიც უნივერსალურია და შეიძლება განისაზღვროს ბუნებრივი მოქმედების მიზეზითა და დაკვირვებით. ნილ მაკლეოდი განსაზღვრას კონცეფციებს, თუ რას უნდა შეესაბამებოდეს სამართალი: fír (სიმართლე) და dliged (უფლება). ეს ორი ტერმინია, რომლებიც ხშირად გვხვდება, თუმცა ირლანდიური სამართალი მათ მკცარად არ განმარტავს. ანალოგიურად გვხვდება ტერმინი córus (კანონი სათანადო წესრიგის შესაბამისად). ზემოთ ნახსენები ორი ცნება მნიშვნელოვან როლს ასრულებდნენ იურისტებისთვის გადაწყვეტილების მიღების თვალსაზრისით. მაკლეოდმა ასევე აღნიშნა, რომ სპეციალურ კანონთა უმეტესობამ დროის ტესტი გაიარა და ამით მათი სიმართლე დადასტურდა, ხოლო ბოლოდროინდელი დებულებები სხვაგვარად არის გამართლებული, რადგან ისინი უფრო ახალგაზრდები და დროში გამოუცდელნი არიან.[57] კანონები დაწერილია ირლანიიდს უძველეს დიალექტზე, რომელსაც ვუწოდებთ Bérla Féini [Bairla-faina], რომელიც იმდენად რთული იყო, რომ მისით დაინტერესებული ადამიანები 20 წლის მანძილზე უნდა გაწვრთნილიყვნენ ამ ენის ფლობაში. ასევე კანონის თანახმად, ნებისმიერ მესამე პირს შეეძლო მოვალეობის შესრულება თუკი ორი მხარე შეთანხმდებოდა საღი აზრის საფუძველზე.[58] სამართალი შეტანილია ეთნოკულტურული სუბკულტურის შემადგენლობაში, რადგან მას გააჩნია რელიგიური ელფერი, ხოლო რელიგიური გამოხატვის თავისუფლება იძლევა საშუალებას კვლავ იყოს გამოყენებული დასავლეთ ევროპაში.[59]

ინგლისური იურისპრუდენცია რედაქტირება

ჰაინრიხ ა. რომმენი აღნიშნავდა, რომ „სიმტკიცე, რომლითაც ინგლისურმა საერთო სამართალმა, შეინარჩუნა ბუნებითი სამართლისა და სამართლიანობის კონცეფციები კათოლიკურ შუა საკუნეების პერიოდში უნდა უმადლოდეს ჰენრი დე ბრაქტონი (d. 1268) და სერ ჯონ ფორტესკიუ (d. cir. 1476).“[60]  ბრაკტონის მთარგმნელი შენიშნავს, რომ ბრაკტონი „იყო გაწვრთნილი სამართალმცოდნე, რომელსაც მკაცრად ჰქონდა გათვიცნობიერებული რომაული სამართლის პრინციპები და განსხვავებები“, რომელიც მან ინგლისურ ყოველდღიურობას მოარგო.[61] ბრაკტონმა გამოიყენა რომაული მაქსიმა, რომლის მხიედვითაც „მთავრის ნება კანონია“ და თქვა, რომ მეფეც კანონის ქვეშ დგას.[62] ასევე სამართლის ისტორიკოსი ჩარლს ფ. მულეტი შენიშნავდა, რომ „ბრაკტონის სამართლის დეფინიცია, სამართლიანობის აღქმა ხაზს უსვამს მის ბუნებითი უფლებების ერთგულებას“.[63] ბრაკტონი სამართლიანობას მიიჩნევდა „შადრევნის სათავედ“, საიდანაც აღზევდება ყველა უფლება.[64] სამართლიანობის განსაზღვრისთვის, ბრაკტონმა მოიყვანა XII საუკუნის იტალიელი სამართალმცდონე აზო: „სამართლიანობა არის მუდმივი და უწყვეტი ნება, რომ თითოეულმა გამოიყენოს საკუთარი უფლება.“[65] ბრაკტონის ნაშრომი წარმოადგენდა მეორე იურიდულ ტრაქტატს, რომელსაც შეისწავლიდა ახალგაზრდა შეგირდი იურისტი - თომას ჯეფერსონი.[66]

ფორტესკუემ ხაზი გაუსვა „ღვთისა და ბუნების კანონის უზენაეს მნიშვნელობას“ ნაშრომებში, რომლებიც „დიდ გავლენას ახდენდნენ სამართლებრივი განვითარების კურსზე შემდეგ საუკუნეებში“.[67] იურიდიულმა მეცნიერმა ელის სანდოზმა აღნიშნა, რომ „ისტორიულად უძველესი და ონტოლოგიურად უმაღლესი კანონი - მარადიული, ღვთაებრივი, ბუნებრივი -  ერთად ქმნიან ერთ ჰარმონიულ ტექსტურას ფორტესკუს ინგლისურ სამართალში“.[68] როგორც სამართლის ისტორიკოსი ნორმან დოე განმარტავს „ფორტესკუე მიჰყვება აკვინელის მიერ დადგენილ ზოგად წესებს. ყოველი კანონმდებლის ვალდებულებაა სათნოების განკარგვა, რომელიც კანონით ხორციელდება.“ ფორტესკუეს კანონის განმარტებით „იგია სანქცია, რომელიც ემსახურება სათნოებას და ებრძვის მის საწინააღმდეგოს.“[69] მხოლოდ სათნოება იწვევს ბედნიერებას.[70]

კრისტოფერ სენტ ჟერმენი - ექიმი და სტუდენტი იყო ინგლისური იურისპრუდენციის კლასიკოსი,[71] რომელსაც აკომენტარებდა თომას ჯეფერსონი.[72] სენტ ჯერმანი გვაცნობებს, რომ ინგლისელი იურისტები ძირითადად არ იყენებდნენ ტერმინს „ბუნების სამართალი“ არამედ იყენებდნენ „მიზეზს“, როგორც სასურველ სინონიმს.[73][74] ნორმან დოი აღნიშნავს, რომ ჯერმენის შეხედულება არსებითად თომისტურია, რადგან იგი ციტირებს აკვინელისეულ კანონების განმარტებებს „საზოგადოების საკეთილდღეოთ გაკეთებული ბრძანება, რომლის აღსრულებაც საზოგადოების ვალია“.[75]

სერ ედვარდ კუკი წარმოადგენდა მისი დროის საუკეთესო ვექილს,[76] რომლის გავლენა ოკიანის იქითაც ვრცელდებოდა „ამერიკელი რევოლუციონერი ლიდერებისათვის“ კანონი „გულისხმობდა სერ ედვარდ კოკის ჩვეულ და სწორ განმარტებას.“[77][78] კუკი კანონს განმარტავს, როგორც „სრულყოფილ მიზეზს, რომელიც ბრძანებს აუცილებელს და კრძალავს საწინააღმდეგოს“.[79] კუკისთვის ადამიანის ბუნებამ განსაზღვრა კანონის მიზანი, რომელიც აღემატება ერთეულების ინტერესებს.[80] კუკის განხილვა ბუნებრივ სამართალზე გვხვდება კალვინის საქმის მოხსენებაში (1608): „ბუნების კანონი არის ის, რაც ღმერთმა ადამიანის ბუნების შექმნის დროს შთაუნერგა, მისი შენარჩუნებისა და განვითარების მიზნით.“ ამ შემთხვევაში მოსამართლეებმა დაადგინეს, რომ „მეფე მეტყველებს ბუნებითი სამართლით, ბუნებითი სამართალი ინგლისური სამართლის ნაწილია, ბუნების კანონი წარმოადგენს ნებისმიერი სასამართლო ან მუნიციპალურ კანონს, ხოლო ბუნებითი სამართალი უცვლელია.“ ამ დასკვნების დასადასტურებლად მოსამართლეები, რომელთა შორისაც იყო კუკი, იმოწმებდნენ არისტოტელეს, ციცერონს თომა აკვინელს ასევე ბრაქტონს, ფორტესკუესა და წმინდა გერმაინს.[81]

კუკის შემდეგ, XVII საუკუნის ყველაზე ცნობილი საერთო სამართლ მცოდნე არის სერ მეთიუ ჰეილი. ჰეილიმ დაწერა ტრაქტატი ბუნებრივი სამართლის შესახებ, რომელიც ინგლისურ იურისპრუდენციაში გავრცელდა მეთვრამეტე საუკუნეში და შემოგვრჩა სამ ხელნაწერად.[82] ეს ბუნებითი სამართლის ტრაქტატი გამოიცა, როგორც კანონის ბუნება (2015).[83] ჰეილის განმარტებით ბუნებრივ კანონში ნათქვამია, რომ: „ეს არის ყოვლისშემძლე ღმერთის კანონი, რომელიც მისმა ქმნილებამ საუთარ ბუნებასთან ერთად აღმოაჩინა ზნეობრივი მოქმედებების ნათელი და ბნელი მხარე, უბრძანა პირველის აღსრულება და აუკრძალა უკანასკმნელი, შთაუნერგა საიდუმლო ხმა საკუთარი მიზეზი  და სინდისი.“[84] „მან განიხილა ბუნებითი სამართალი, როგორც მოქალაქეობრივი ცხოვრების მოსამზადებელი და შემდგომი ცხოვრების აუცილებელი ასპექტი[85] და აღნიშნა, რომ კანონი ვერ აკრძალავს იმას, რასაც მოიცავს ბუნებითი სამართალი“,[86] რა დროსაც იგი ციტირებდა პლატონს, არისტოტელეს, ციცერონს, სენეკას, ეპიქტეტესა და პავლე მოციქულს.[87] მეთიუ ჰილი კრიტიკულად განიხილავდა ჰობსის მიერ ბუნებრივი კანონის თვითგადარჩენამდე დავიწროებასა და ბუნებით მდგომარეობას,[88] თუმცა პოზიტიურად მოეკიდა ჰუგო გროციუსის: De jure belli ac pacis, Francisco Suárez's Tractatus de legibus ac deo legislatore, and John Selden's De jure naturali et gentium juxta disciplinam Ebraeorum.[89]

ჯერ კიდევ XIII საუკუნეში ითქვა, რომ „ბუნებითი სამართალი წარმოადგენს ყველა კანონის საფუძველს“.[90] მოსამართლეთა მიხედვით „ბუნებითი სამართლის პირობებში ყოველი დამნაშვე სანამ იგი დაისჯება უნდა გამოცხადდეს სამართლის წინაშე“.[91][92] 1928 წელს კლვავ დადგინდა, რომ ინგლისის კანონები ეფუძნება ბუნებით სამართალს, სხვაგვარი კანონები კი არ შეიძლება აღიარებულ იქნას.[93]

ჰობსი რედაქტირება

 
ტომას ჰობსი

XVII საუკუნის ტელეოლოგიურმა ხედვამ მწვავე კრიტიკა განიცადა, რის ნაცვლადაც ტომას ჰობსმა დააფუძნა იურიდული პოზიტივიზმის კონტრაქტორული თეორია, რომლის მიმართაც საზოგადოებაში კონსესუსი მარტივად მიღწევადი გახდა. კამათის საგანს წარმოადგენდა თუ რა მოიაზრება ბედნიერებაში, თუმცა ყველასთვის შიშისმომგვრელი იყო ძალადობრივი სიკვდილი ვინმეს მხრიდან. ბუნებითი სამართალი კი წარმოადგენდა ქმედების წყაროს, თუ როგორ უნდა მოიქცეს რაციონალური ადამიანი, რომელსაც გადარჩენა და წარმატების მიღწევა სწყურია. ჰობსის მოსაზრებით, იმისთვის რომ ბუნებითი სამართალი გავრცელდეს კაცთა შორის აუცილებელია სუვერენის ბრძანება. იქიდან გამომდინარე, რომ სამართლის წყაროს წარმოადგენს სუვერენი და მისი ბრძანება არაა აუცილებელი ეფუძნებოდეს მორალურ გადაწყვეტილებას, მივდივართ სამართლებრივ პოზიტივიზმამდე. ჯერემი ბენტამის მოდიფიცირებულმა თეორიამ კიდევ უფრო განავითარა პოზიტივიზმი.

ტომას ჰობსი, როგორც საკუთარ „ლევიათანსა“ და „დე სივ-ში“ საუბრობს ბუნებითი სამართალი არის „მცნება, ან ზოგადი წესი, რომელიც გააზრებულია მიზეზით, რომლითაც ადამიაანებს ეკრძალებათ ისეთი რამის ჩადენა, რითაც საფრთხეს უქმნიან საკუთარ სიცოცხლეს ან ინადგურებენ შესაძლებლობებს“.[94]

ჰობსზე დაყრდნობით არსებობს ცხრამეტი კანონი, რომელთაგან პირველი ორი განმარტებულია ლევიათანის XIV თავში („პირველი და მეორე ბუნებითი კანონები; და კონტრაქტები“) ხოლო დანარჩენები XV თავში („ბუნების სხვა კანონები“)

  • პირველი ბუნებითი კანონია,  თითოეული ადამიანი ეცადოს მშვიდობის დამყარებას, რამდენადაც მას აქვს ამის მოპოვების იმედი; ხოლო თუკი იგი ვერ მიიღებს მას, შეუძლია გამოიყენოს ომის ყველა საშუალება და უპირატესობა.
  • თითუეულ ადამიანს აქვს უფლება უპირველესად იფიქროს საკუთარ თავდაცვაზე და იმოქმედოს სხვის მიმართ იმგვარად, როგორც უნდა, რომ სხვა მოქმედებდეს მის მიმართ.
  • ადამიანებმა უნდა შეასრულონ აღთქმული შეთანხმებები. შეთანხმების დარღვევა კი უსამართლოა.
  • ადამიანი, რომელიც მიიღებს სხვისგან დახმარებას არ უნდა მოიქცეს იმგვარად, რომ ქველმოქმედმა ინანოს საკუთარი საქციელი.
  • მეხუთე კანონი არის თავაზიანობა, რომელსაც ასევე შეიძლება ეწოდოს სოციალურობა.
  • კაცმა უნდა შეიწყალოს ის ვინც ინანიებს დანაშაულს.
  • შურისძიების დროს ადამიანები უნდა აჰყვნენ არა ბოროტ გულისთქმას, არამედ კეთილ მიზნებს, რომელთა მიყოლაც ადამიანთა ცხოვრების წინაპირობას უნდა წარმოადგენდეს.
  • ადამიანი არანაირი სიტყვით თუ საქმით არ უნდა ავლენდეს სხვისდამი ზიზღს.
  • ყოველი ადამიანი საკუთარ თავს უნდა აღიარებდეს სხვის თანასწორად, რისი დარღვევაც სიამაყეა.
  • მშვიდობის პერიოდში არავის აქვს შესაძლებლობა საკუთარ თავს დაუკავშიროს რაიმე განსაკუთრებული უფლება, რასაც ვუწოდებთ მოკრძალებულობის დარღვევას.
  • ორი ადამიანის განკითხვა უნდა მოხდეს თანაბრად.
  • რისი გაყოფაც არ შეიძლება, გამოყენებულ უნდა იქნას თანაბრად, თუკი ამის შესაძლებლობა არსებობს.
  • ნივთი, რომლით სარგებლობაც მონაცვლეობით შეიძლება, თანმიმდევრობა შესაძლოა დადგინდეს ლატარიით.
  • ასევე ის ნივთი, რომელიც ვერ მოიხმარება საზოგადოდ და ვერც გაიყოფა შეიძლება გადაცემულ იქნას წილისყრით.
  • შუამავალი უნდა ხასიათდებოდეს უსაფრთხო ქცევით.
  • დაპირისპირებულები წარადგენენ საკუთარ უფლებებს არბიტრის წინაშე.
  • ვერავინ იქნება საკუთარი თავის არბიტრი.
  • არ შეიძლება არსებობდეს ისეთი მოსამართლე, რომელსაც ერთი მხარის მოგებით უფრო მეტი დოვლათი მიადგება, ვიდრე მეორის.
  • არ შეიძლება მოსამართლემ უპირატესობა მიანიჭოს ერთი მხარის ჩვენებას, ვიდრეო მეორისას.

ჰობსის ფილოსოფია გულისხმობს ადრეული ბუნებით სამართალზე თავდასხმას,[95] რაც მოიცავს ბედნიერების სათნოების უგულებელყოფას[96] და „კანონის“, როგორც საერთო სიკეთის მატარაებელი იდეის რედეფინიციას.[97] ჰობსისთვის არავითარი მნიშვნელობა არ აქვს ბუნების არისტოტელიანურ გაგებას სრულყოფისთვის. ჰობსი წარმოადგენს პრიმიტიულ ბუნებით მდგომარეობას „სადაც ადამიანები მიდრეკილნი არიან, რათა ერთმანეთს ავნონ“, „ყველაფრის უფლება აქვთ სხვის სხეულის მიმართ“[98] და სადაც „არაფერია უსამართლო“ ვხვდებით „ყველას ომს ყველას წინააღმდეგ“ ადამიანთი სიცოცხლე კი არის „ღარიბი, ხანმოკლე, სასტიკი“.[99] ჰობსი უარყოფს ციცერონის შეხედულებას იმის შესახებ, რომ ადამიანები საზოგადოებაში პირველ რიგში „გარკვეული სოციალური სულისკვეთებით მოქმედებენ, რაც ბუნებრივად აქვს მიღებული ადამიანს“,[100] არამედ მისი აზრით „ადამიანები ერთვებიან სოციალურ ცხოვრებაში, რათა თავი დააღწიონ ომის მდგომარეობას. ეს კი მოხდება თუკი გარეშე ძალა არ მოქმედებს ადამიანთა ომის მდგომარეობაში დასარჩენად.“[101] ადამიანის ბუნებითი სოციალურობის საწინააღმდეგოთ ჰობსმა შეიმუშა ოქროს წესი, „ნუ მოიქცევი სხვის მიმართ ისე, როგორც არ გინდა, რომ შენს მიმართ მოიქცენ“.[102]

ჰობსის კამბერლანდისეული კრიტიკა რედაქტირება

ინგლისელმა სასულიერო პირმა რიჩარდ კამბერლანდმა ფართოდ გააკრიტიკა ჰობსისეული მსჯელობა ადამიანის პირად ინტერესზე, როგორც ადამიანური მოტივაციის მთავარ წყაროზე. ისტორიკოსი კნუდ ჰაკონსენი XVIII საუკუნეში  აღნიშნავდა, რომ კამბერლანდი საკუთარი მსჯელობით შეუერთდა მეჩვიდმეტე საუკუნის ტრიუმვირატს: ალბერიკო ჯენტილის, ჰუგო გროციუსსა და სამუელ პუფენდორფს, რომლბებიც „მიიჩნეოდნენ ბუნებითი სამართლის თანამედროვე სკოლის დამფუძნებლებად“.[103] XVIII საუკუნეში ფილოსოფოსები შაფტსბერი და ჰაჩესონი ასევე იყვნენ კამბერლანდის ფილოსოფიით ინსპირირებულნი“.[104] ასევე ისტორიკოსი ჯონ პარკინი აღწერს კამბერლანდის ნაშრომს, „როგორც XVII საუკუნის ერთ-ერთ მნიშვნელოვან პოლიტიკურ და ეთიკურ ნამუშევარს“.[105] პარკინი აღნიშნავს, რომ კამბერლენდის მასალების დიდი ნაწილი „გამომდინარეობს რომაული სტოიციზმიდან, განსაკუთრებით ციცერონის ნაშრომიდან,“ „იგი ჰობსთან ერთად განსძრახ ჩაერთო ციცერონისეულ დებატში სტოიკოსების მიმართ, რომლებსაც სჯეროდათ, რომ ბუნება წარმოადგენს ობიექტური მორალის წყაროს, ხოლო ეპიკურელების თანახმად მორალია თავად ადამიანი, რომელიც მოქმედებს საკუთარი ინტერესებიდან გამომდინარე.“[106] ამით კამბერლანდმა ხაზი გაუსვა ქრისტიანულ დოგმას, რომლის მიხედვითაც ადამიანები ვერ სრულყოფენ საკუთარ თავს ღვთიური ჩარევის გარეშე.

ჰობსის მრავალფეროვნების საპირისპიროდ, კამბერლენდმა თავის ნაშრომში „ბუნების კანონები“ პირველივე წინადადებაში აღნიშნა, რომ „ბუნების ყველა კანონი შემცირებულია ერთამდე, კეთილმოსურნეობა ყველა რაციონალურის მიმართ“.[107] შემდეგ იგი განმარტავს „რაციონალურს, როგორც ღმერთსა და ადამიანს ციცერონის ავტორიტეტის საფუძველზე“. კამბერლანდი ამტკიცებს, რომ ადამიანის მომწიფებას, თან ახლავს ადამიანს ლტოლვა საერთო სიკეთის შესაქმნელად.[108] მისთვის ადამიანთა ურთიერთდამოკიდებულება გამორიცხავს ჰობსიანურ ბუნებით უფლებას,  აწარმოოს ომი დანარჩენების წინააღმდეგ, საკუთარი თავის გადასაარჩენად. მეტიც „ადამიანური მორალური სიყვარული მოიცავს, როგორც საკუთარი თავის, ასევე სხვების სიყვარულს.“[109] კამბერლენდი ასკვნის, რომ მოქმედებები, რომლებიც „ჩვენი ბედნიერებისთვის ხელსაყრელია“, არის ის, რაც ხელს უწყობს „ღვთის პატივსა და დიდების“ და აგრეთვე „კაცთმოყვარეობასა და სამართლიანობას“,[110] აგრეთვე კაცობრიობის კეთილდღეობის სურვილი აუცილებელი პირობაა „საკუთარი ბედნიერების მისღწევად“.[111] კამბერლანდი დანასკვის სახით გვთავაზობს, რომ ბედნიერება შედგება „ფართო კეთილგანწყობებისგან“, ამდენად „სიყვარულისგან სხვების მიმართ“.[112]

ამერიკული იურისპრუდენცია რედაქტირება

აშშ-ს დამოუკიდებლობის დეკლარაციაში ნათქვამია, რომ შეერთებული შტატების ხალხისთვის საჭირო გახდა „განცალკევებული და თანაბარი მოცემულობის შექმნა, რომელიც მომდინარეობს ღმერთისა და ბუნებისგან“. ზოგიერთი ადრეული ამერიკელი სამართალმცოდნე და მოსამართლე მიიჩნევდა ბუნებრით სამართალს, როგორც ღარიბ, ამორფულ და სუსტი საფუძველის მქონე იდეას კონკრეტული უფლებებისა და სამთავრობო შეზღუდვების დასასაბუთებლად.[113] ამასთან ბუნებითი სამართალი წარმოადგენდა ლეგალური მტკიცების საფუძველს სასამართლო გადაწყვეტილებებსა თუ საკანონმდებლო აქტებისთვის.[114]  რობერტ ლოური კლინტონი ამტკიცებს, რომ აშშ-ს კონსტიტუცია ეყრდნობა საერთო სამართლის საფუძველს, ხოლო საჯარო სამართალი თავისმხრივ ემყარება კლასიკურ ბუნებრივ სამართლის საფუძველს.[115]

ევროპული ლიბერალი ბუნებითი სამართალი რედაქტირება

 
ალბერტო ჯენტილი, საერთაშორისო სამართლის მეცნიერების დამფუნძნებელი

ლიბერალური ბუნებითი სამართალი გაჩნდა შუა საუკუნეების მსჯელობისა და ტომას ჰობსის ბუნებითი სამართლის რევიზიის ხარჯზე.

სერ ალბერიკო ჯენტილიმ და ჰუგო გროციუსმა საკუთარი საერთაშორისო სამართლის ფილოსოფია დაუქვემდებარებს ბუნებით სამართალს. კერძოდ, გროციუსის ნაშრომები ზღვათა თავისუფლებისა და სამართლიანი ომის შესახებ პირდაპირ ეხება ბუნებით სამართალს. თავად ბუნებითი სამართლის შესახებ იგი წერს, რომ „ყოვლისშემძლე არსებასაც კი არ ძალუწს ბუნებითი სამართლის შეცვლა ან გაუქმება“. ამდენად „ბუნებითი სამართალი განაგრძობს საკუთარი ფუნქციის შესრულებას, თუნდაც ხალხზე მზრუნველი ღმერთი არ არსებობდეს“. ეს არის ცნობილი არგუმენტი, რომელმაც ბუნებითი სამართალი გახადა ღვთისმეტყველებისგან დამოუკიდებელი. ამისდა მიუხედავად გერმანელი საეკლესიო ისტორიკოსების ერნსტ ვოლფისა და მ. ელცეს აზრით, გროციუსის ბუნებითი სამართლის კონცეპტს თეოლოგიური საფუძველი გააჩნია.[116] გროციუსის ხედვით, ძველ აღთქმას გააჩნია მორალური პრინციპები, (ათი მცნება) რომელთა ვალიდურობაც ქრისტემ დაადასტურა. უფრო მეტიც ისინი სასარგებლონი არიან ბუნებითი სამართლის შინაარსის ასახსნელად. ბუნებითი სამართალი ისევე, როგორც ბიბლიური გამოცდილება ღმერთის ნაშობია, ამიტომ არ შეიძლება ერთმანეთის წინააღმდეგობრივნი იყვნენ.[117]

ანალოგიურად სამუელ პაფენდორფმა ბუნებრივ სამართალი განიხილა თეოლოგიური საფუძვლებით, რომლის კონცეფციაც გამოიყენა ხელისუფლებისა და საერთაშორისო სამართლის მისაღებად.[118]

ჯონ ლოკმა ბუნებითი სამართალი უამრავ თეორიასა და ფილოსოფიურ ნააზრევში შეიტანა, განსაკუთრებით მთავრობის ორ ტრაქტატში. ამასთანავე არსებობს ფართო დებატი იმის შესახებ, რომ ლოკის ბუნებითი სამართლის კონცეფტი უფრო მეტად იზიარებს თომა აკვინელს თუ ჰობსიანური რადიკალური რეინტერპრეტაციის შედეგია, ამდენად მიჩნეულია, რომ ლოკის მსჯელობა წარმოიშვა ჰობსიანური თეზისების გადასინჯვით. ლოკის თქმით, თუკი სუვერენი ეწინააღმდეგება ბუნებით სამართალს და ვერ იცავს „სიცოცხლეს, თავისუფლებასა და საკუთრებას“ მაშინ ხალხს აქვს ხელისუფლების დამხობისა და ახალის შექმნის ლეგიტიმაცია.[119]

ჯონ ლოკი ბუნებით სამართალზე საუბარი განსაკუთრებით დამცველობით ხასიათს ატარებს ბუნებითი კანონების მიმართ, რაც ლიბერალური მოაზროვნეებისთვის მოწონების საგანს წარმოადგენდა. პოლიტიკურმა ფილოსოფოსმა ჯერემი ვალდრონმა აღნიშნა, რომ ლოკის პოლიტიკური აზროვნება ემყარებოდა „პროტესტანტული ქრისტიანული მოსაზრებების გარკვეულ ნაკრებებს“,[120] სადაც ბუნებითი სამართლის კონცეპტი ემყარება ბიბლიურ ეთიკას. ლოკმა შეიმუშავა თანასწორობის კონცეფცია, სქესთა თანასწორობის საფუძველზე (ადამი და ევა) დაბადება 1, 26-28,  რომელიც წარმოადგენს ღმერთის ხატობის თეოლოგიური დოქტრინის საფუძველს.[121] შედეგად კი ხელისუფლებას სჭირდება მართულთა თანხმობა იმის შესახებ, რომ ყოველი თანასწორია.[122] ტომას ჯეფერსონი რომელიც, სავარაუდოდ, ეხმიანება ლოკს, დამოუკიდებლობს დეკლარაციაში გვეუბნება, რომ „ჩვენთვის თავისთავად ცხადია ის ჭეშმარიტება, რომ ადამიანები შექმნილი არიან როგორც თანასწორი არსებანი, რომ მათ ღმერთმა მიანიჭა გარკვეული ხელშეუვალი უფლებები, როგორებიცააა სიცოცხლე, თავისუფლება და ბედნიერებისკენ ლტოლვა;“[123] ლოკის იდეა იმის შესახებ, რომ მთავრობებს სჭირდებათ მართულ პირთა თანხმობა, ასევე ფუნდამენტური იყო დამოუკიდებლობის დეკლარაციისთვის, რადგან ამერიკელმა რევოლუციონერებმა იგი გამოიყენეს, როგორც ბრიტანეთის გვირგვინიდან გამოყოფის დასაბუთება.[124]

ბელგიელი ფილოსოფოსი ფრანკ ვან დუნი ერთ-ერთი იმათთაგანია, რომელიც ამუშავებს ბუნებითი სამართლის სეკულარულ კონცეფტს[125] ლიბერალურ ტრადიციაში. ლიბერტარიანელი თეორეტიკოსი მარი როთბორდის მტკიცებით, „ბუნებითი სამართლის არსებობა საფრთხის შემცველია სტატუს ქვოსთვის, რადგან ადგილი აქვს ბრმად ტრადიციული ჩვეულების მიყოლას, რომელიც შეიძლება სუვერენის მხრიდან თვითნებურად იყოს გამოყენებული“.[126] ლუდვიგ ფონ მიზესი აცხადებს, რომ როთბორდი ლიბერალური დოქტრინის ზოგად სოციოლოგიურ და ეკონომიკურ საფუძვლებს უტილიტარიზმს უკავშირებს, ვიდრე ბუნებრივ სამართალს, თუმცა  რ. ა. გონსეს მტკიცებით, „მოყვანილი არგუმენტები სავსებით რეალურია“.[127] როთბორდის პასუხის თანახმად კი ფილსოფოსები ამახინჯებენ მის ნამუშევრებს და ტერმინებს არასწორ მნიშვნელობას ანიჭებენ.[128] დევიდ გორდონი აღნიშნავს, რომ „ადამიანთა უმეტესობა ბუნებრივ სამართალზე საუბრისას მოიაზრებს მორალის მისგან გამომავლობას. თუ ადამიანები ამგვარი სახის რაციონალური ცხოველები არიან, მაშინ მორალური ღირსებები...“[129]

ეკონომისტი და ფილოსოფოსი ფ. ა. ჰაიეკის თქმით თავდაპირველად „ტერმინი - ბუნებითი გამოიყენებოდა წესრიგისა და კანონზომიერების ასაღწერად, რაც არ გამოხატავს ადამიანთა მისწრაფებას. მსგავსმა გაგებამ სპონტანური აღმავლობა ჰპოვა სტოიკური ფილოსოფიიდან გამომდინარე, კვლავ საინტერესო გახდა XII საუკუნეში და ბოლოს ესპანელი მოაზროვნეების წყალობით სოციალური ინსტიტუტების ფუნქციონირების წყაროდ იქცა“,[130] ხოლო „ბუნებითი“, როგორც „გონივრული აზროვნების პროდუქტი“ XVII საუკუნის სამართლის რაციონალური ინტერპრეტაციის შედეგია. მაგალითად ლუის მოლინას მოსაზრებით, როდესაც სიტყვა „ბუნებითს“ მივმართავთ მასში ნაკლებად მოვიაზრებთ რაიმე სამართლებრივსა თუ კანონიერს, რადგან ის უფრო მეტადაა დაკავშირებული ადამიანთა სენტიმენტებთან, რომლებიც შემდგომ სხვადასხვაგვარადაა გამოყენებული“.[131] მაშინაც კი როდესაც ჯონ ლოკი საუბრობდა ბუნებითი სამართლის დაფუძნებაზე ფიქრობდა სიტყვა „საფუძველის“ განმარტებაზე და ამბობდა, რომ „საფუძველის განმარტებისას არ ვამბობ, რომ იგი დაკავშირებულია გააზრების უნართან, რომელსაც სჭირდება ვარჯიში ჭეშმარიტების დასამტკიცებლად, თუმცა გარკვეული ქმედებების ჩამოსაყალიბებლად საჭიროა სიქველეები, რომელთა დახმარებითაც ყალიბდება მორალი“.[132]

ხსენებული ანტი-რაციონალისტური მიდგომა ჰაიეკისთვის დაკავშირებულია შოტლანდიელ განმანათლებელ მოაზროვნეებთან, როგორებიც არიან ადამ სმითი, დევიდ ჰიუმი და ადამ ფერგიუსონი.[133] მათგან არავის ძალუწს საზოგადოების ეფექტურად დაგეგმვა, მხოლოდ „ბუნებით“ ან „სპონტანურ“ დაკვეთას თუ შეუძლია ამის განხორციელება- „ქვემოდან-ზემოთ“.[134] ამასთანავე იდეა, რომ სამართალი წინასწარ განსძრახული დიზაინის პროდუქტია, დაშორებულია ბუნებით სამართალს და უკავშირდება იურიდულ პოზოტივიზმს, რასაც მივყავართ ტოტალიტარიზმისკენ: „იმ შემთხვევაში თუ სამართალი წინასწარ განსძრახული მიზნის მატარებელია მაშინ იგი გადაიქცევა უსამართლო კანონების კრებულად, რომლებიც ფუნქციონირებენ კონკრეტული ინტერესებიდან გამომდინარე“.[135]  ამასთანავე, სამართლის არტიკულირებული სისტემა არ შეიძლება ჩამოყალიბდეს საჯაროდ აღიარებული სამართლებრივი წესების გარეშე.[136]

პიერ ჩერონი თავის ნაშრომში - დე ლა საგესსეში (1601) მიმართავს ბუნებითი სამართლის დოქტრინის სეკულარულ კრიტიკას: „ბუნებითი სამართალი არის ის რაც იმსახურებს უნივერსალურ პატივისცემას და მიგვითითებს ჩვენს საქციელზე არა როგორც საზოგადეობას, არამედ თითოეულ ინდივიდს. ამის საპირისპიროდ კი ქვეყნად არაფერია, რაც ოდნავადაც არ არის წინააღმდეგობრივი და არ ექვემდებარება დავას, რასაც თუნდაც ერთი არ ეწინააღმდეგებოდეს, რაც თავისმხრივ ნამდვილად არაა არაბუნებრივი“.

თანამედროვე სამართალი რედაქტირება

ბელინასა და ძუძეკის ბუნებითი სამართლის კონცეპტი წარმოგვიდგება ამგვარად:[137]

„პრაქტიკების მუდმივმა გამეორებამ შესაძლოა იდეა გახადოს იმდენად ბუნებრივი, რომ დაგვავიწყდეს მისი წარმოშობის შესახებ და იქცეს იმად, რასაც ბუნებით სამართალს ვუწოდებთ“.

იურისპრუდენციაში ბუნებითი სამართალი შესაძლოა მოიცავდეს სხვადასხვა დოქტრინას:

  • სამართლიანი კანონები თანდაყოლილია ბუნებით. შესაბამისად შეიძლება მათი „აღმოჩენა“ ან „მოძიება“, თუმცა ვერ მოვიგონებთ მათ, როგორც უფლებაათა კანონებს.
  • ისინი შეიძლება წარმოიშვან კონფლიქტების მოგვარების ბუნებრივი გზით. როგორც ეს განსახიერებულია საჯარო სამართლის ევოლუციურ გზაში.
  • კანონის არსი იმგვარია, რომ მისი შინაარსის დადგენა შეუძლებელია მორალური პრინციპების მითითების გარეშე. ამ მნიშვნელობებს შეუძლიათ დაუპირისპირდნენ ან შეავსონ ერთმანეთი, სამართლიანი კანონების მოძიების მიზნით.

პოზიტიური სამართლის გადმოსახედიდან კანონი შეიძლება იყოს უსამართლო, ხოლო ბუნებითი სამართლისთვის იგი შეიძლება ხასიათდებოდეს სამართლებრივი დეფიციტით.

უტილიტარიზმისა და კანტიანიზმის გამოკლებით, ბუნებით სამართალს საერთო აქვს სიქველის ეთიკასთან და წარმოადგენს ეთიკის პრინციპების საწყისებს ანალიზურ ფილოსოფიაში.

ბუნებითი სამართლის კონცეპტი მნიშვნელოვან ნაწილს წარმოადგენს ინგლისური საზოგადეობრივი სამართლის განვითარებაში. პარლამენტსა და მონარქს შორის ბრძოლებში, პარლამენტი ხშირად იშველიებდა ფუნდამენტურ კანონებს, რომლებიც უხსოვარი დროიდან განასახიერებენ ბუნებითი სამართლის პრინციპებსა და ადგენენ მონარქის ძალაუფლებრივ შეზღუდვებს. უილიამ ბლექსტონზე დაყრდნობით, ბუნებითი სამართალი შეიძლება დაგვეხმაროს საზოგადოებრივ სამართლისა და სამართლიანობის დადგენაში, თუმცა იგი ვერ იქნება ინგლისური სამართლის ტოლფასი. ამასთანავე ვხვდებით საზოგადოებრივი სამართლის ტრადიციაში მრავალ ბუნებითი სამართლის კრიტიკოსსა და პოზიტივიზმის მოტრფიალეს, მათ შორის ჯერემი ბენტამს.

ამჟამად ბუნებითი სამართალი რეფორმაციის პერიოდს განიცდის ისევე, როგორც პოზიტიური სამართალი. ბუნებითი სამართლის ყველაზე ცნობილ თანამედროვე მკვლევრებს წარმოადგენენ ავსტრალიელი ჯონ ფინისი, რომელიც მოღვაწეობს ოქსფორდში, ასევე ამერიკელი გერმაინ გრიზეცი და რობერტ პ. ჯორჯი, კანადელი ჯოზეფ ბოილი და ბრაზილიელი ერმიდიო ბრაზილეირო. ამათგან ყოველი შეეცადა ბუნებითი სამართლის გადასხვაფერებას. ასევე მეცხრამეტე საუკუნის ანარქისტი და სამართლის თეორეტიკოსი ლისანდერ სპუნერი დაკავშირებული იყო ბუნებითი სამართლის გამოხატვასთან.

„თანამედროვე ბუნებითი სამართალი“, როგორც ამბობენ წარმოიშვა გრიზეცთან ერთად. ის ძირითად ყურადღებას ამახვილებდა ადამიანურ სიკეთეებზე, როგორებიცაა ადამიანური სიცოცხლე, ცოდნა, ესთეტიური გამოცდილება, რომლებიც თავს იჩენენ ერთმანეთთან შეუსაბამოდ.

ბუნებითსა და პოზიტიურ სამართალს შორის დაძაბულობამ, მნიშვნელოვანი როლი ითამაშა საერთაშორისო სამართლის ჩამოყალიბებაში.[138]

იხილეთ ასევე რედაქტირება

შენიშვნები რედაქტირება

  1. ↑ Natural Law | Internet Encyclopedia of Philosophy en-US. ციტირების თარიღი: 2020-10-19
  2. ↑ Finnis, John (2020), Zalta, Edward N., რედ., Natural Law Theories (Summer 2020 რედ.), Metaphysics Research Lab, Stanford University, https://plato.stanford.edu/archives/sum2020/entries/natural-law-theories/. წაკითხვის თარიღი: 2020-10-19
  3. ↑ Kelsen, Hans (2007). General Theory of Law And State. The Lawbook Exchange, გვ. 392. 
  4. ↑ Murphy, Mark (2019), Zalta, Edward N., რედ., The Natural Law Tradition in Ethics (Summer 2019 რედ.), Metaphysics Research Lab, Stanford University, https://plato.stanford.edu/archives/sum2019/entries/natural-law-ethics/. წაკითხვის თარიღი: 2020-10-19
  5. ↑ Rommen, Heinrich A. [1947] (1959). The Natural Law: A Study in Legal and Social Philosophy. B. Herder Book Co., გვ. 5. ISBN 978-0865971615. 
  6. ↑ 6.0 6.1 6.2 Shellens, Max Solomon (1959). „Aristotle on Natural Law“. Natural Law Forum. 4 (1): 72–100. doi:10.1093/ajj/4.1.72.
  7. ↑ 7.0 7.1 7.2 7.3 Strauss, Leo (1968). „Natural Law“. International Encyclopedia of the Social Sciences. London, England: Macmillan Publishers.
  8. ↑ Wild, John (1953). Plato's Modern Enemies and the Theory of Natural Law. Chicago: University of Chicago Press, გვ. 136. 
  9. ↑ Plato, Gorgias 508a.
  10. ↑ Plato, The Republic, 518b–d.
  11. ↑ Plato, The Republic, 540a, 517b–d.
  12. ↑ Plato, Symposium, 205e–6a.
  13. ↑ Plato, Symposium, 211d–e.
  14. ↑ Plato, The Republic, 428e9.
  15. ↑ Jaffa, Harry [1952] (1979). Thomism and Aristotelianism. Westport, CT: Greenwood Press. 
  16. ↑ Corbett, Ross J. (April 2012). „The Philosophic Context of the Development of Natural Law“. Midwest Political Science Association.
  17. ↑ Corbett, Ross J. (Summer 2009). „The Question of Natural Law in Aristotle“. History of Political Thought. 30 (2): 229–50.
  18. ↑ Aristotle, Rhetoric 1373b2–8.
  19. ↑ Aristotle, Rhetoric, Book I – Chapter 13, Archived copy. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2015-02-13. ციტირების თარიღი: 2012-12-22.
  20. ↑ Lloyd's Introduction to Jurisprudence, Seventh Edition.
  21. ↑ Carlyle, A. J. (1903). A History of Medieval Political Theory in the West, vol. 1. Edinburgh, გვ. 8–9. 
  22. ↑ McIlwain, Charles H. (1932). The Growth of Political Thought in the West: From the Greeks to the End of the Middle Ages. New York, გვ. 114–15. 
  23. ↑ Cicero, De Legibus, bk. 1, sec. 16–17.
  24. ↑ Barham, Francis (1842). The Political Works of Marcus Tullius Cicero. London: Edmund Spettigue. 
  25. ↑ Cicero, De Legibus (Keyes translation), bk. 2, sec. 11.
  26. ↑ Cicero, De Legibus (Keyes translation), bk. 1, sec. 58.
  27. ↑ Archived copy. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2017-03-03. ციტირების თარიღი: 2017-10-05.
  28. ↑ Cochrane, Charles Norris (1957). Christianity and Classical Culture: A Study of Thought and Action from Augustus to Augustine. New York: Oxford University Press, გვ. 39. 
  29. ↑ Corwin, Edward S. (1955). The "Higher Law" Background of American Constitutional Law. Ithaca, NY: Cornell University Press, გვ. 17–18. 
  30. ↑ Thomas Aquinas, Treatise on Law (Summa Theologica, Questions 90–97), ed. Stanley Parry (Chicago: Henry Regnery Company, 1969), p. 18
  31. ↑ Quoted in Quentin Skinner, The Foundations of Modern Political Thought(Cambridge, 1978), vol. 1, p. 89.
  32. ↑ Boyer, Allen D. (2004). რედ. Allen D. Boyer: Law, Liberty, and Parliament: Selected Essays on the Writings of Sir Edward Coke. Indianapolis: Liberty Fund, გვ. 224–25. 
  33. ↑ Scott, William Robert [1900] (1966). Francis Hutcheson: His Life, Teaching, and Position in the History of Philosophy. New York: Augustus M. Kelley. 
  34. ↑ Reinhold, Meyer (1984). Classica Americana: The Greek and Roman Heritage in the United States. Detroit: Wayne State University Press, გვ. 150. 
  35. ↑ Botein, Stephen (April–May 1978). „Cicero as Role Model for Early American Lawyers: A Case Study in Classical 'Influence'“. The Classical Journal. 73 (4): 315.
  36. ↑ Burlamaqui, Jean Jacques [1763] (2006). The Principles of Natural and Politic Law, Trans. Thomas Nugent, Indianapolis: Liberty Fund. 
  37. ↑ Wilson, James (1967). The Works of James Wilson. Cambridge, MA: Harvard University Press, გვ. 145–46. 
  38. ↑ Farrell, James M. (December 1989). „John Adams's Autobiography: The Ciceronian Paradigm and the Quest for Fame“. The New England Quarterly. 62 (4): 506. doi:10.2307/366395. JSTOR 366395.
  39. ↑ Adams, John [1797] (1979). A Defence of the Constitutions of Government of the United States of America, 3, Darmstadt: Scientia Verlag Aalen. 
  40. ↑ (1989) Jefferson's Literary Commonplace Book. Princeton, NJ: Princeton University Press, გვ. 159. 
  41. ↑ Jefferson to Amos J. Cook, 21 Jan. 1816; quoted in Jefferson's Literary Commonplace Book, p. 161.
  42. ↑ თარგი:Bibleverse
  43. ↑ Carlyle, A. J. (1903). A History of Medieval Political Theory in the West. New York: G.P. Putnam's Sons, გვ. 83. 
  44. ↑ Natural Law aspects of theory. [PDF]. Rsrevision.com. დაარქივებულია ორიგინალიდან 2014-10-26-ში. https://web.archive.org/web/20141026050618/http://www.rsrevision.com/Alevel/ethics/revision/natural_law_aspects_of_theory.pdf.
  45. ↑ Summa Theologica, I-II, Q. 91, Art. 2 დაარქივებული 2007-07-04 საიტზე Wayback Machine. "I answer that"
  46. ↑ Summa Theologicae, Q. 95, A. 2.
  47. ↑ Burns, Tony (2000). „Aquinas's Two Doctrines of Natural Law“. Political Studies. 48 (5): 929–46. doi:10.1111/1467-9248.00288. S2CID 143492747.
  48. ↑ Pope John Paul II, Veritatis Splendor დაარქივებული 2014-10-27 საიტზე Wayback Machine. , n. 44; International Theological Commission, The Search for Universal Ethics: A New Look at the Natural Law, n. 37.
  49. ↑ A Biblical Case for Natural Law, by David VanDrunen. Studies in Christian Social Ethics and Economics, no. 1. Grand Rapids: Acton Institute, 2006.
  50. ↑ Raymond Paul Tripp (1975). Man's "natural powers": essays for and about C. S. Lewis. Society for New Language Study. 
  51. ↑ Pope John Paul II, Veritatis Splendor დაარქივებული 2014-10-27 საიტზე Wayback Machine. , n. 48.
  52. ↑ Pope John Paul II, Veritatis Splendor დაარქივებული 2014-10-27 საიტზე Wayback Machine. , n. 54 ff.
  53. ↑ International Theological Commission, The Search for Universal Ethics: A New Look at the Natural Law, n. 46.
  54. ↑ Summa Theologica I–II, Q. 94, A. 2.
  55. ↑ Summa Theologica I–II, Q. 94, A. 6.
  56. ↑ Roeber, A. G. (October 2001). „What the Law Requires Is Written on Their Hearts: Noachic and Natural Law among German-Speakers in Early Modern North America“. William and Mary Quarterly. Third Series. 58 (4): 883–912 [887]. doi:10.2307/2674504. JSTOR 2674504.
  57. ↑ Neil McLeod, The Concept of Law in Ancient Irish Jurisprudence, in "Irish Jurist" 17 (1982)
  58. ↑ Ireland; Ireland. Commissioners for Publishing the Ancient Laws and Institutes of Ireland (1865-1901) Ancient Laws and Institutes of Ireland Volume 1, Kelly - University of Toronto, Dublin : Printed for H. M. Stationery Office ; A. Thom. 
  59. ↑ HERITAGE:Other:Brehon law. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2017-08-24. ციტირების თარიღი: 2017-08-24.
  60. ↑ Rommen, Heinrich A. [1947] (1998). The Natural Law: A Study in Legal and Social History and Philosophy, Trans. and rev. Thomas R. Hanley, Indianapolis: Liberty Fund, გვ. 100–01. 
  61. ↑ Thorne, Samuel E. (1968). „Translator's Introduction“, Of the Laws and Customs of England, trans. Samuel E. Thorne, Cambridge, MA: Harvard University Press, Belknap Press and The Selden Society, გვ. xxxiii. 
  62. ↑ McIlwain, Charles Howard [1947] (1958). Constitutionalism: Ancient and Modern, rev., Ithaca, NY: Cornell University Press, გვ. 71–89. 
  63. ↑ Mullett, Charles F. [1933] (1966). Fundamental Law and the American Revolution 1760–1776. New York: Octagon Books, გვ. 33. 
  64. ↑ de Bracton, Henry (1968). Of the Laws and Customs of England, trans. Samuel E. Thorne, Cambridge, MA: Harvard University Press, Belknap Press and The Selden Society, გვ. 22. 
  65. ↑ de Bracton, Henry (1968). Of the Laws and Customs of England, trans. Samuel E. Thorne, Cambridge, MA: Harvard University Press, Belknap Press and The Selden Society, გვ. 23. 
  66. ↑ Brown, Imogene E. (1981). American Aristides: A Biography of George Wythe. East Brunswick, NJ: Associated University Presses, გვ. 77. 
  67. ↑ Hazeltine, Harold Dexter (1949). De Laudibus Legum Anglie, ed. and trans. S. B. Chrimes, Cambridge: Cambridge University Press, გვ. l, xxviii. 
  68. ↑ Sandoz, Ellis (1993). The Roots of Liberty: Magna Carta, Ancient Constitution, and the Anglo-American Tradition of Rule of Law, ed. Ellis Sandoz, Columbia, MO: University of Missouri Press, გვ. 7. 
  69. ↑ Doe, Norman (1990). Fundamental Authority in Late Medieval English Law. Cambridge: Cambridge University Press, გვ. 49. 
  70. ↑ Fortescue, John (1949). De Laudibus Legum Anglie. Cambridge: Cambridge University Press, გვ. l1. 
  71. ↑ Vinogradoff, Paul (Oct 1908). „Reason and Conscience in Sixteenth-Century Jurisprudence“. Law Quarterly Review. 96: 373–74.
  72. ↑ Mullett, Charles F. [1933] (1966). Fundamental Law and the American Revolution, 1760–1776. Octagon Books, გვ. 39. 
  73. ↑ Doctor and Student, bk. 1, ch. 5.
  74. ↑ Doe, Norman (1990). Fundamental Authority in Late Medieval English Law. Cambridge University Press, გვ. 112–13. 
  75. ↑ Doe, Norman (1990). Fundamental Authority in Late Medieval English Law. Cambridge University Press, გვ. 113. , note 23, citing Thomas Aquinas, Summa Theologica, 1a, 2ae, 90, 4.
  76. ↑ Sir Edward Coke, The Selected Writings and Speeches of Sir Edward Coke, ed. Steve Sheppard (Indianapolis: Liberty Fund, 2003), vol. 1, p. xxvii.
  77. ↑ John Phillip Reid, In a Defiant Stance: The Conditions of Law in Massachusetts Bay, The Irish Comparison, and the Coming of the American Revolution (University Park, Penn.: The Pennsylvania State University Press, 1977), 71.
  78. ↑ Thomas Jefferson wrote to James Madison in 1826 that before the Revolution, the first volume of Coke's Institutes of the Laws of England "was the universal elementary book of law students, and a sounder Whig never wrote, nor of profounder learning in the orthodox doctrines of the British constitution, or in what were called English liberties." See The Writings of Thomas Jefferson, vol. 16, p. 155.
  79. ↑ John Underwood Lewis, "Sir Edward Coke (1552–1634): His Theory of 'Artificial Reason' as a Context for Modern Basic Legal Theory," in Law, Liberty, and Parliament: Selected Essays on the Writings of Sir Edward Coke, ed. Allen D. Boyer (Indianapolis: Liberty Fund, 2004), pp. 108–09; citing Edward Coke, First Part of the Institutes, 319b.
  80. ↑ Lewis, "Sir Edward Coke (1552–1634): His Theory of 'Artificial Reason' as a Context for Modern Basic Legal Theory", p. 120.
  81. ↑ Sir Edward Coke, The Selected Writings and Speeches of Sir Edward Coke, ed. Steve Sheppard (Indianapolis: Liberty Fund, 2003), vol. 1, pp. 195–97.
  82. ↑ British Library, London, Add. MS 18235, fols. 41–147 [1693]; Harley MS 7159, fols. 1–266 [1696]; Hargrave MS 485 [late-eighteenth century]
  83. ↑ Matthew Hale, Of the Law of Nature დაარქივებული 2016-05-14 საიტზე Wayback Machine. , ed. David S. Sytsma (CLP Academic, 2015).
  84. ↑ Hale, Of the Law of Nature, 41.
  85. ↑ Hale, Of the Law of Nature, 85–106.
  86. ↑ Hale, Of the Law of Nature, 194.
  87. ↑ Hale, Of the Law of Nature, 41, 52, 64, 150–51.
  88. ↑ Hale, Of the Law of Nature, 43, 86, 94.
  89. ↑ Hale, Of the Law of Nature, 7–8, 17, 49, 63, 111–19, 192.
  90. ↑ 8 Edw 4 fol. 12
  91. ↑ 9 Ed. 4 fol. 14
  92. ↑ Fort. 206
  93. ↑ 2 B. & C. 471
  94. ↑ Hobbes, Leviathan, pt. 1, ch. 14 (p. 64)
  95. ↑ Paul A. Rahe, Republics Ancient and Modern: Classical Republicanism and the American Revolution (Chapel Hill, 1992), pp. 372–73
  96. ↑ A Hobbes Dictionary: Archived copy. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2012-01-11. ციტირების თარიღი: 2010-05-23.
  97. ↑ James R. Stoner, Jr., Common Law and Liberal Theory: Coke, Hobbes, and the Origins of American Constitutionalism (Lawrence, Kansas, 1992), 71; see also John Phillip Reid, "In the Taught Tradition: The Meaning of Law in Massachusetts-Bay Two-Hundred Years Ago," Suffolk University Law Review 14 (1980), 938–40.
  98. ↑ Thomas Hobbes, De Cive (The Citizen), ed. Sterling P. Lamprecht (New York, 1949; orig. 1642), ch. 2, sec. 2 (p. 29).
  99. ↑ Thomas Hobbes, Leviathan, or the Matter, Forme, & Power of a Common-Wealth Ecclesiasticall and Civill (Mineola, N.Y., 2006; orig. 1651), pt. 1, ch. 14 (p. 72); p. 1, ch. 13 (pp. 21, 70).
  100. ↑ Cicero, De re publica (Keyes translation), bk. 1, ch. 25, sec. 39
  101. ↑ Hobbes, Leviathan, pt. 2, ch. 17 (p. 93)
  102. ↑ Hobbes, Leviathan, pt. 1, ch. 15 (p. 79)(emphasis in original). See also Rahe, Republics Ancient and Modern, p. 387.
  103. ↑ Knud Haakonssen, "The Character and Obligation of Natural Law according to Richard Cumberland," in English Philosophy in the Age of Locke, ed. M.A. Stewart (Oxford, 2000), 29.
  104. ↑ Haakonssen, Natural Law and Moral Philosophy: From Grotius to the Scottish Enlightenment (Cambridge, 1996), 51.
  105. ↑ Jon Parkin, Science, Religion and Politics in Restoration England: Richard Cumberland's De Legibus Naturae (Bury St. Edmunds, United Kingdom, 1999), 8.
  106. ↑ Parkin, 8.
  107. ↑ Richard Cumberland, A Treatise of the Laws of Nature, trans. John Maxwell (Indianapolis, 2005; orig. 1727), "Contents" (p. 237). Cumberland's treatise was originally published in Latin in 1672. A Latin edition was published in Germany in 1684.
  108. ↑ Cumberland, ch. 1, sec. 33 (p. 356)
  109. ↑ Haakonssen, "The Character and Obligation of Natural Law according to Richard Cumberland," pp. 34, 35.
  110. ↑ Cumberland, ch. 5, sec. 13 (pp. 523–24).
  111. ↑ Cumberland, ch. 5, sec. 12 (p. 525)
  112. ↑ Cumberland, ch. 5, sec. 15 (pp. 527–28).
  113. ↑ Douglas E. Edlin (Jul 2006). „Judicial Review without a Constitution“. Polity. Palgrave Macmillan Journals. 38 (3): 345–68. doi:10.1057/palgrave.polity.2300065. JSTOR 3877071. S2CID 154594418.
  114. ↑ Reid, John Phillip (1986). Constitutional History of the American Revolution: The Authority of Rights. University of Wisconsin Press, გვ. 90–91. 
  115. ↑ Clinton, Robert Lowry (1997). God and Man in the Law: The Foundations of Anglo-American Constitutionalism. University Press of Kansas. 
  116. ↑ Ernst Wolf, Naturrecht, in Die Religion in Geschichte und Gegenwart, 3. Auflage, Band IV (1960), Tübingen (Germany), col. 1357
  117. ↑ M. Elze, Grotius, Hugo, in Die Religion in Geschichte und Gegenwart, 3. Auflage, Band II (1958), col. 1885
  118. ↑ H. Hohlwein, Pufendorf, Samuel Freiherr von, in Die Religion in Geschichte und Gegenwart, 3. Auflage, Band V (1961), col. 721
  119. ↑ John Locke, Two Treatises of Government, Second Treatise, Chapter 13, §149
  120. ↑ Jeremy Waldron, God, Locke, and Equality, pp. 12–15, 45–46, 95–97, 195–98, 230
  121. ↑ Jeremy Waldron, God, Locke, and Equality, pp. 21–43
  122. ↑ Jeremy Waldron, God, Locke, and Equality, p. 136
  123. ↑ Pangle, The Spirit of Modern Republicanism (Chicago: University of Chicago Press, 1988), 209.
  124. ↑ Cf. Robert Middlekauff (2005),The Glorious Cause: The American Revolution, 1763–1789, Revised and Expanded Edition, Oxford University Press, ISBN 978-0-19-531588-2, pp. 49–52, 136
  125. ↑ Natural law, positive law, justice [natuurrecht, droit naturel]. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2007-12-13. ციტირების თარიღი: 2007-12-28.
  126. ↑ Rothbard, Murray. „Natural Law Versus Positive Law“, The Ethics of Liberty, გვ. 17. 
  127. ↑ R. A. Gonce (Apr 1973). „Natural Law and Ludwig von Mises' Praxeology and Economic Science“. Southern Economic Journal. Southern Economic Association. 39 (4): 490–507. doi:10.2307/1056701. JSTOR 1056701.
  128. ↑ Rothbard, Murray (Summer 1980). „Ludwig von Mises and Natural Law: A Comment on Professor Gonce“. The Journal of Libertarian Studies. IV.
  129. ↑ Gordon, David. Review of In Defense of Natural Law by Robert George. Ludwig von Mises Institute. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2014-09-14.
  130. ↑ Hayek, Friedrich. Studies in Philosophy, Politics and Economics, გვ. 97–98.  დაარქივებული 2016-10-11 საიტზე Wayback Machine.
  131. ↑ Hayek, Friedrich (1982). Law, Legislation and Liberty. London: Routledge, გვ. 21. ISBN 0-415-09868-8.  დაარქივებული 2016-10-08 საიტზე Wayback Machine.
  132. ↑ Locke, John (1954). Essays Concerning the Law of Nature. Oxford: W. von Leyden, გვ. 111. 
  133. ↑ Hayek, Friedrich. Studies in Philosophy, Politics and Economics, გვ. 98–99.  დაარქივებული 2016-10-11 საიტზე Wayback Machine.
  134. ↑ Hayek, Friedrich (1991). The Trend of Economic Thinking. Routledge, გვ. 22–24.  დაარქივებული 2016-08-29 საიტზე Wayback Machine.
  135. ↑ Hayek, Friedrich (1978). The Constitution of Liberty. The University of Chicago Press, გვ. 238–39.  დაარქივებული 2016-09-26 საიტზე Wayback Machine.
  136. ↑ Hayek, Friedrich. Studies In Philosophy, Politics And Economics, გვ. 102.  დაარქივებული 2016-10-11 საიტზე Wayback Machine.
  137. ↑ Schnelzer, Nadine (2016) Libya in the Arab Spring: The Constitutional Discourse since the Fall of Gaddafi. New York City: Springer, გვ. 12. ISBN 978-3-658-11381-0. 
  138. ↑ Singh, Prabhakar (March 2008). „From 'narcissistic' positive international law to 'universal' natural international law: the dialectics of 'absentee colonialism'“. African Journal of International and Comparative Law. Edinburgh, Scotland: Edinburgh University Press. 16 (1): 56–82. doi:10.3366/E0954889008000066.

რეფერენსები რედაქტირება

დამატებითი ბმულები რედაქტირება

 
მოძიებულია „https://ka.wikipedia.org/w/index.php?title=ბუნებითი_სამართალი&oldid=4645741“-დან