ვიკიპედია

სოციალური კონტრაქტი


სოციალური კონტრაქტი ეთიკასა და პოლიტიკურ ფილოსოფიაში წარმოადგენს ერთგვარ თეორიას ან მოდელს, რომელისც შეიქმნა განმანათლებლობის ეპოქაში და ეხება სახელმწიფო ხელისუფლების ლეგიტიმურობას ინდივიდთან მიმართებაში[1]. სოციალური კონტრაქტის არგუმენტების თანახმად, ინდივიდებმა, სოციალური წესრიგისა და რიგი უფლებების შესანარჩუნებლად, განაცხადეს ნებაყოფლობითი თანხმობა დათმონ თავისი სხვადსხვა თავისუფლებები ხელისუფლებისთვის სასარგებლოდ.[2][3] ბუნებრივ და სამართლებრივ უფლებებს შორის კავშირის საკითხი ხშირად გამოიყენება სოციალური კონტრაქტის თეორიაში. ტერმინის სახელი მოდის ჟან-ჟაკ რუსოს მიერ 1762 წელს დაწერილი წიგნიდან საზოგადოებრივი ხელშეკრულება (ფრანგ.: Du contrat social ou Principes du droit politique), სადაც მან განიხილა ეს კონცეფცია. იმის მიეხედავად, რომ სოციალური კონტრაქტის თეორიის წინამორბედები გვხდება ჯერ კიდევ ძველბერძნულ სამართალში, სტოიციზმში, რომის სამართალსა და კანონიკურ სამართალში, სოციალური კონტრაქტის აყვავების პერიოდი მოდის XVII საუკუნის შუა რიცხვებიდან XIX საუკუნის დაწყებამდე, როცა იგი ყალიბდება როგორც პოლიტიკური ლეგიტიმურობის წამყვანი დოქტრინა.

ჟან-ჟაკ რუსოს წიგნი „საზოგადოებრივი ხელშეკრულება“.

სოციალური კონტრაქტის იდეის მიხედვით სახელმწიფოსა და საზოგადოების ჩამოყალიბების ამხსნელ ყველა თეორიაში საწყისი წერტილი არის ადამიანთა მდგომარეობა იმ პერიოდში, რომლის დროსაც არ არსებობს რაიმე სახის საზოგადოებრივი წესრიგი (ტომას ჰობზის „ბუნებითი მდგომარეობა“.[4] ამ მდგომარეობაში ინდივიდის ქმედებები მხოლოდ მისი ძალის ზომითა და სინდისითაა შეზღუდული. ამ საერთო საწყისი წერტილიდან მოყოლებული, სოციალური კონტრაქტის თეორიის მომხრეები სხვადასხვა გზებით ცდილობენ ახსნან თუ რატომაა ერთი ინდივიდის ინტერესებში უარი თქვას სრულ თავისუფლებაზე და სანაცვლოდ პოლიტიკური წესრიგისგან სარგებელი მიიღოს. სოციალური კონტრაქტისა და ბუნებითი მდგომარეობის XVII და XVIII საუკუნეების გამოჩენილი თეორეტიკოსები არიან: ჰუგო გროციუსი (1625), ტომას ჰობზი (1651), სამუელ პუფენდორფი (1673), ჯონ ლოკი (1689), ჟან-ჟაკ რუსო (1762) და იმანუელ კანტი (1797), თითოეულ მათგანს ხელისუფლებისადმი განსხვავებული მიდგომა ახასიათებდათ. გროციუსი ამტკიცებდა, რომ ცალკეულ ინდივიდებს აქვთ ბუნებითი უფლებები. ტომას ჰობზი კი ამბობდა, რომ ადამიანს „ბუნებითი მდგომარეობის“ პირობებში ექნება „ეული, ღარიბი, საზიზღარი, სასტიკი და მოკლე“ ცხოვრება. პოლიტიკური წესრიგისა და კანონის არარსებობის შემთხვევაში ყველას ექნებოდა შეუზღუდავი ბუნებრივი თავისუფლებები, მათ შორის „უფლება ყველაფერზე“, რაც შესაბსმისად ითვალისწინებს ძარცვის, მკვლელობისა და გაუპატიურების თავისუფლებას, ეს იქნებოდა დაუსრულებელი ყველას ომი ყველას წინააღმდეგ.“ (bellum omnium contra omnes). ამის თავიდან ასაცილებლად, თავისუფალი ადამიანები ხელშეკრულების დადებით ჰქმნიან თემს (სამოქალაქო საზოგადოებას), რომელშიც ისინი ერთი ან რამდენიმე კაცის დამორჩილების სანაცვლოდ იღებენ უსაფრთხოებას. მართალია სუვერენის ბრძანებები შეიძლება აღმოჩნდეს ტირანული და თვითნებური ხასიათის, თუმცა ჰობზი აბსოლუტურ მთავრობაში ხედავდა ბუნებითი მდგომარეობის შემზარავი ალტერნატივის ერთადერთ ალტერნატივას. ჰობზი ამტკიცებდა, რომ ადამიანები თანხმდებიან უარი თქვან თავიანთ თავისუფლებებს ხელისუფლების აბსოლუტური ძალაუფლების სასარგებლოდ, იქნება ეს მონარქიული თუ საპარლამენტო. თავის მხრივ, ლოკი და რუსო მიიჩნევდნენ, რომ ადამიანები იღებენ სამოქალაქო უფლებებს ერთმანეთის უფლებებისა და მოვალეობების პატივისცემისა და დაცვის პირობიბით, რისთვისაც ისინი თმობენ ზოგიერთ თავისუფლებებს.

მთავარი მტკიცება, რომელსაც შეესაბამება სოციალური კინტრაქტის თეორია გულისხმობს იმას, რომ კანონი და პოლიტიკური წესრიგი არ ატარებენ ბუნებრივ ხასიათს, რადგან მათ ადამიანი ჰქმნის. ეს არის მიზნის მისაღწევი ინსტრუმენტი, დააკმაყოფილოს მონაწილე პირები და მისი ლეგიტიმურობა განისაზღვრება იმ ზომებში, რა ზომებშიც სრულდება შეთანხმება. ჰობზის მტკიცებით, მთავრობა არ წარმოადგენს კონტრაქტის თავდაპირველ მონაწილეს და მიქალაქეები არ არიან ვალდებულნი მას დაემორჩილონ თუ იგი სუსტია და ვერ შეიკავებს სამოქალაქო არეულობას. სოციალური კონტრაქტის სხვა თეორეტიკოსების თანახმად, როდესაც მთავრობა ვერ ახდენს მოქალაქეების ბუნებითი უფლებების დაცვას (ჯონ ლოკი) ან ვერ აკმაყოფილებს საზოგადოების საუკეთესო ინტერესებს (რუსოს ზოგადი ნება, მათ შეუძლიათ უარი თქვან თავიანთ მოვალეობებზე, ან შეცვალონ ხელმძღვანელობა არჩევნებისა თუ სხვა საშუალებებით, ძალადობის ჩათვლით თუ ასეთის აუცილებლობაა). ჯონ ლოკს სჯეროდა ბუნებითი უფლებების განუყოფლობაში, შესამაბისად ღმერთის მმართველობა ცვლიდა მთავრობის ხელისუფლებას, რა დროსაც ჟან-ჟაკ რუსო მიიჩნევდა, რომ დემოკრატია (თვითმართველობა) კეთილდღეობის შენარჩუნების საუკეთესო საშუალებაა, კანონის უზენაესობის პირობებში ინდივიდუალური თავისუფლების შენარჩუნებასთან. სოციალური კონტრაქტის კონცეფციის ჯონ ლოკის ინტერპრეტაცია გამოყენებულ იქნა ამერიკის შეერთებული შტატების დამოუკიდებლობის დეკლარაციაში. XIX საუკუნედან კი ამ თეორიებმა ადგილი დაუთმეს უტილიტარიზმს, ჰეგელიანობასა და მარქსიზმს, ხოლო XX საუკუნეში კი სოციალური კონტრაქტის თეორიები ისევ აღორძინდა, განსაკუთრებით კი ჯონ ჯონ როულსის სამართლიანობის თეორიის საფუძველზე[5].


მიმოხილვა რედაქტირება

სოციალური კონტრაქტის მოდელი რედაქტირება

არსებობს სოციალური კონტრაქტის თეორიების ზოგადი ფორმულა, რომელიც გამოიყურება ასე:

I ირჩევს R-ს ხოლო M გარემოება აძლევს I*-ს მიზეზს დაიცვას R რეალურ სამყაროში, ვინაიდან მიზეზი, რომლის გამო I ირჩევს R-ს M-ის პირობებში, მისაღებია აგრეთვე I*-სთვის.[6]

სადაც M ნიშნავს სათათბირო გარემოს; R - წესებს, პრინციპებსა თუ ინსტიტუტებს; I ნიშნავს სოციალური კონტრაქტის შექმნის დროს მყოფ ჰიპოთეტურ ადამიანებს; ხოლო I* ნიშნავს ადამიანებს სოციალური კონტრაქტის შექმნის შემდეგ.[6]

ისტორია რედაქტირება

სოციალური კონტრაქტის კონცეფცია თავდაპირველად ახსენა გლაუკონმა, პლატონის სახელმწიფოში აღწერილის საფუძველზე, წიგნი მეორე.

„ როგორც ამბობენ, ბუნების თანახმად, უსამართლობის ჩადენა კარგია, მისი ატანა კი – ცუდი; მაგრამ უსამართლობის ატანა გაცილებით უფრო ცუდია, ვიდრე მისი ჩადენაა კარგი. ამიტომ მას შემდეგ, რაც ადამიანებმა გემო გაუგეს ერთს და იწვნიეს მეორე, ესე იგი მიხვდნენ, რასაც ნიშნავდა უსამართლობის ჩადენაც და მისი ატანაც, რაკიღა შეუძლებელი შეიქმნა ცხოვრების წესად ექციათ მხოლოდ ერთი და თავიდან აეცილებინათ მეორე, უფრო ხელსაყრელად მიიჩნიეს შეთანხმებოდნენ ერთმანეთს, რათა აღარ ჩაედინათ უსამართლობა და აღარ ვნებულიყვნენ მისი ატანით. აქედან იღებს დასაბამს კანონმდებლობაც და ორმხრივი ხელშეკრულებაც. სწორედ კანონისეულ დადგენილებებს ეწოდა კანონიერებაც და სამართლიანობაც. ასეთია სამართლიანობის დასაბამიც და არსიც, სამართლიანობისა, რომელსაც საშუალო ადგილი უჭირავს უდიდეს სიკეთესა და უდიდეს ბოროტებას შორის: რადგანაც უსამართლობის ჩადენა ისე, რომ დაუსჯელი დარჩე, ყველაზე დიდი სიკეთეა, ხოლო უსამართლობის ატანა, როცა სამაგიეროს მიგება არ შეგიძლია, – ყველაზე დიდი ბოროტება. ამ ორ უკიდურესობას შორის მდებარე სამართლიანობა სასურველია არა როგორც სიკეთე, არამედ პატივდებულია მხოლოდ მათ მიერ, ვისაც უსამართლობის ჩადენის თავი არა აქვს. რადგანაც ვისაც უსამართლობის ჩადენის უნარი შესწევს (მე ვგულისხმობ ნამდვილ მამაკაცს), აზრადაც არ მოუვა – თუკი, რა თქმა უნდა, სრულ ჭკუაზეა, – ხელშეკრულების დადება იმის თაობაზე, რომ დაუშვებელია უსამართლობის ჩადენა ან მისი ატანა. აი, რანაირია, სოკრატე, სამართლიანობის ბუნება და მისი დასაბამი, მავანთა მსჯელობის თანახმად.[7] “

სოციალური კონტრაქტის თეორია ასევე ჩნდება პლატონის კიდევ ერთ დიალოგში,კრიტოში. დროთა განმავლობაში, თეორია უფრო ფართოდ გავრცელდა მის შემდეგ, რაც ეპიკურემ (341-270 ძვ.წ.) ის წინა პლანზე წამოწია. ეპიკურე იყო პირველი ფილოსოფოსი, რომელიც სამართლიანობას უყურებდა როგორც სოციალურ კონტრაქტს და არა როგორც ღვთიურ ჩარევას (იხ. აგრეთვე ეპიკურეიზმი). შემდგომში, ტრადიციული პოლიტიკური და სოციალური აზრის ისეთმა ფილოსოფოსებმა როგორებიცაა ლოკი, ჰობზი და რუსო გამოთქვეს თავისი მოსაზრებები სოციალური კონტრაქტის შესახებ, რამაც ეს საკითხი უფრო პოპულარული გახადა.საჭიროებს წყაროს მითითებას - თარიღი არ არის მითითებული! გამოიყენებთ {{subst:ფაქტიჩა}} !

კლასიკური აზროვნება რედაქტირება

სოციალური კონტრაქტის მსგავსი ფორმულირებები აღნიშნულია მსოფლიოს სხვადასხვა უძველეს ჩანაწერებში.[8] ბუდისტურ ჩანაწერში, რომელიც თარიღდება ძვ. წ. II საუკუნით, მაჰავასტუ, ყვება ლეგენდას მაჰასამატას შესახებ. იგი წერდა:

„ კოსმოსური ციკლის პირველ დღეებში კაცობრიობა ცხოვრობდა არამატერიალურ დონეზე - ცეკვავდა ჰაერში ერთგვარ ზღაპრულ ქვეყანაში, სადაც არ იყო მოთხოვნილება არც საჭმლის, არც ტანსაცმლის, არც ოჯახის და არც კერძო საკუთრების, კანონებისა თუ ხელისუფლების. შემდეგ ეტაპობრივად დაიწყო კოსმოსური გახრწნის პროცესი, ადამიანები მიწაზე დაეშვნენ და მათ იგრძნეს საკვებისა და თავშესაფრის საჭიროება. როგორც კი ადამიანებმა დაკარგეს პირველყოფილი დიდებულება, წარმოიშვა კლასობრივი განსხვავებები და ისინი ერთმანეთთან შეთანხმდნენ კერძო საკუთრებისა და ოჯახის ინსტიტუტებზე. ამასთან ერთად დაიწყო ქურდობა, მკვლელობა, მრუშობა და სხვა დანაშაულებები, ამიტომ ხალხი შეიკრიბა და გადაწყვიტა მათგან ერთი კაცის არჩევა იმისთვის, რათა შენარჩუნდეს წესრიგი მათი მინდვრებისა და ნახირისგან მოსავლის წილის სანაცვლოდ. მას უწოდებდნენ „დიდ რჩეულს“ და მან რაჯას ტიტული მიიღო, რადგან ყველას უყვარდა იგი.[9] “

თავის მკაცრ ბრძანებებში, ბუდისტი მეფე აშოკა აღნიშნავდა, რომ ეთანხმებოდა ფართო საზოგადოებრივ ხელშეკრულებას. ბუდისტური ვინაია აგრეთვე ასახავს ბერებისგან მოსალოდნელ სოციალურ კონტრაქტებს; ერთ-ერთი შემთხვევის თანახმად, ქალაქის მოსახლეობა გამოხატავდა უკმაყოფილებას ბერებთან მიმართებაში, რადგან ისინი საკას ხეებს ჭრდიდნენ, რის შემდეგ ბუდამ უთხრა თავის ბერებს შეჩერდნენ და სოციალურ ნორმებს დაუთმონ.

ძვ.წ. IV საუკუნეში, როგორც ჩანს ეპიკურეს ჰქონდა სოციალური კონტრაქტის მაღალი გრძნობა, რომლის თანახმად სამართლიანობა და კანონი ურთიერთშეთანხმებაზე იყო ჩამოყალიბებული, რაზეც მიუთითებს მისი ძირითადი მოძღვრება (იხ.აგრეთვე ეპიკურეს ეთიკა):

„ 31. ბუნებრივი სამართლიანობა ურთიერთსარგებლის საშუალებაა, რომელიც ხელს უშლის ერთ კაცს მიაყენოს ზიანი მეორეს ან პირიქით.

32. იმ ცხოველებს, რომლებსაც არ შეუძლიათ ერთმანეთთან შეთანხმდნენ ურთიერთვალდებულებებზე ერთმანეთს ზიანი არ მიაყენონ, არ გააჩნიათ არც სამართლიანობა და არც უსამართლობა; და აგრეთვე იმ ხალხისთვის, რომელსაც არ შეეძლო ან არ უნდოდა ერთმანეთისთვის ზიანის მიუყენებლობის ურთიერთვალდებულებების დადება.

33. არასდროს არსებობდა აბსოლუტური სამართლიანობა, იქმნებოდა მხოლოდ შეთანხმებები, რომლებიც ნებისმიერ ადგილასა და ნებისმიერ დროს ადამიანებს უზრუნველყოფდნენ ერთმანეთისთვის ზიანის მიუყენებლობას.[10]

“

რენესანსის პერიოდი რედაქტირება

ქვენტინ სკინერი ამტკიცებდა, რომ სოციალური კონტრაქტის თეორიაში რამდენიმე თანამედროვე კრიტიკული ინოვაცია გვხდება ფრანგი კალვინისტებისა და ჰუგენოტების ჩანაწერებში, რომლების ნაშრომებს თავის მხრივ იყენებდნენ ისტორიული ნიდერლანდების მწერლები, რომლებიც ეწინააღმდეგებოდნენ ესპანეთისადმი დამორჩილებას, მოგვიანებით კი კათოლიკეები ინგლისში.[11] ფრანცისკო სუარესი (1548–1617) სალამანკას სკოლიდან, შეიძლება ჩაითვალოს სოციალური კონტრაქტის ერთ-ერთ პირველ თეორეტიკოსად, რომელიც აბსოლუტური მონარქიის მეფეთა საღვთო უფლების შეზღუდვის მცდელობის მიზნით ახდენდა ბუნებრივი კანონის თეორიზაციას. ყველა ამ ჯგუფმა მოახდინა სახალხო სუვერენიტეტის წარმოდგენების ფორმულირება სოციალური შეთანხმებისა თუ კონტრაქტის საფუძველზე, და ყველა არგუმენტი დაიწყო პროტო-„ბუნებითი მდგომარეობით“ იმ თვალსაზრისით, რომ თავისი ბუნებით ყველა თავისუფალია პოლიტიკისგან, რაც პოლიტიკის ქვაკუთხედს წარმოადგენს.

თუმცა, რომაულ სამართალში გვხდება კორპორატიული თეორიის ხასიათის არგუმენტები, რომლების თანახმად „ე პოპულუსი“ (a populus) შეიძლება არსებობდეს, როგორც ცალკე იურიდიული პირი. ამრიგად, ამ არგუმენტების მიხედვით, ადამიანთა ჯგუფს შეუძლია შეუერთდეს ხელისუფლებას, რადგან მას აქვს შესაძლებლობა გამოხატოს ერთიანი ნება და სუვერენული ხელისუფლების არარსებობის პირობებში ერთხმად მიიღოს გადაწყვეტილებები - ჰობზმა და მოგვიანებით სოციალური კონტრაქტის სხვა თეორეტიკოსებმაც უარყვეს ეს ცნება.

ფილოსოფოსები რედაქტირება

თომას ჰობზის ლევიათანი (1651) რედაქტირება

  მთავარი სტატია: ლევიათანი (წიგნი).

ტომას ჰობზი (1588–1679) იყო პირველი თანამედროვე ფილოსოფოსი, რომელმაც დეტალურად ჩამოაყალიბა კონტრაქტების თეორიები. ჰობზის თანახმად, ბუნებით მდგომარეობაში მყოფი ინდივიდების ცხოვრება იყო „ეული ღარიბი, მწარე, ცხოველური და მოკლე“, ეს იყო სახელმწიფო, რომელშიც პირადი ინტერესის ფაქტორი და უფლებებისა თუ კონტრაქტების არარსებობა ხელს უშლიდა „სოციალურს“, ან საზოგადოებას. ცხოვრება იყო ანარქიული (ხელმძღვანელობისა და სუვერენიტეტის კონცეფციის გარეშე). ბუნებით მდგომარეობაში ინდივიდები აპოლიტიკურნი და ასოციალურნი არიან. ასეთ ბუნებით მდგომარეობას კი სოციალური კონტრაქტი მოსდევს.

სოციალური კონტრაქტი განიხილებოდა როგორც „მოვლენა“, რომლის დროსაც ინდივიდები იკრიბებოდნენ და თმობდნენ თავიანთ უფლებებს იმ პირობით, რომ სხვებიც დათმობდნენ.[12] ამან კი განაპირობა სახელმწიფოს შექმნა და სუვერენული სუბიექტი ინდივიდების სახით ჩნდებოდა ამ სახელმწიფოს დაქვემდებარებაში, რომელიც შექმნიდა კანონებს, სოციალური ურთიერთობების მოსაწესრიგებლად. ამრიგად, ადამიანთა ცხოვრება ამიერიდან აღარ იყო „ყველას ომი ყველას წინააღმდეგ“.

თუმცა, სოციალური კონტრაქტის საფუძველზე შექმნილი სახელმწიფოც ანარქიული იყო (ხელმძღვანელობი გარეშე). სახელმწიფოები, ბუნებით მდგომარეობაში არსებული ინდივიდების მსგავსად, მოქმედებდნენ საკუთარი ინტერესებიდან გამომდინარე და ერთმანეთს კონკურენციას უწევდნენ. ასევე, ბუნებითი მდგომარეობის მსგავსად, სახელმწიფოები ერთმანეთთან კონფლიქტში უნდა ყოფილიყვნენ რადგან არ არსებობდა სახეკმწიფოზე უფრო ძლიერი სუვერენი, რომელსაც ექნებოდა საშუალება დააკისროს ამ სახელმწიფოებს სოციალური კონტრაქტის მსგავსი სისტემის შექმნა. მართლაც, ჰობზის ნამუშევრები გამოყენებულ იქნა როგორც საერთაშორისო ურთიერთობების რეალიზმის თეორიების საფუძველი, რომლებიც წარადგინეს ედუარდ ქარმა და ჰანს მორგენთაუმ. ჰობზი ლევიათანში წერდა, რომ ადამიანებს სჭირდებათ „შემაშინებელი ძალა“, წინააღმდეგ შემთხვევაში ისინი არ დაიცავენ ზნეობრიობის ოქროს წესს, და „მოექცევიან ერთმანეთს ისე, როგორც ჩვენ მოვექცეოდით“.[13]

ჯონ ლოკის მეორე ტრაქტატი სამოქალაქო მმართველობაზე (1689) რედაქტირება

სოციალური კონტრაქტის ჯონ ლოკის კონცეფცია ჰობზისგან განსხვავდებოდა რამდენიმე ფუნდამენტურ საკითხში, და ერთიანი იყო მხოლოდ იმ თვალსაზრისით, რომ ადამიანები ბუნებით მდგომარეობაში ერთიანდებიან სახელმწიფოს შესაქმნელად. ლოკს სჯეროდა, რომ ბუნებითი მდგომარეობის პირობებში ბუნებითი კანონი ადამიანებს დაავალდებულებდა ერთმანეთის ცხოვრებასა თუ საკუთრებას ზიანი არ მიაყენონ. აგრეთვე იგი მიიჩნევდა, რომ ადამიანები იცხოვრებდნენ შიშის ქვეშ და მათი უფლებები არ იქნებოდა დაცული იმ შემთხვევაში თუ არ იარსებებს ხელისუფლება, როელიც მათ დაიცავს ზიანისგან თუ დამონებისგან. მისი აზრით, ადამიანები თანახმა იქნებოდნენ მხოლო ისეთი სახელმწიფო შექმნან, რომელიც ნაწილობრივ უზრუნველყოფს „ნეიტრაურ მოსამართლეს“, რომელიც იმოქმედებს მოქალაქეების სიცოცხლეს, თავისუფლებისა და საკუთრების დასაცავად.[14]

იმ დროს, როცა ჰობზი მხარს უჭერდა თითქმის აბსულუტურ ძალაუფლებას, ჯონ ლოკი თავის მეორე ტრაქტატში იცავდა კანონის შესაბამისად ხელშეუხებელ თავისუფლებას. იგი ამტკიცებდა, რომ ხელისუფლების ლეგიტიმურობა მოდის მოქალაქეებისგან მთავრობისადმი ძალადობის დელეგირებაზე (თავდაცვის ან „თვითგადარჩენის“ უფლების შენარჩუნებით), და საჭიროების მიხედვით, უსაფრთხობის მიზნის მისაღწევად, ძალადობაზე მონოპოლიის უფლების მთავრობისთვის გადაცემიდან. ამის საშუალებით, მთავრობას, ისევე როგორც მიუკერძოებელ მოსამართლეს, ექნება საშუალება გამოიყენოს მოსახლეობის კოლექტიური ძალა კანონის აღსრულების უზრუნველყოფის მიზნით და არა როგორც ეს შეიძლება იყოს ბუნებითი მდგომარეობის პირობებში, როცა თითოეული ადამიანი თვითონ არის მოსამართლეც, ნაფიცი მსაჯულიც და ჯალათიც.საჭიროებს წყაროს მითითებას - თარიღი არ არის მითითებული! გამოიყენებთ {{subst:ფაქტიჩა}} !

ჟან-ჟაკ რუსოს საზოგადოებრივი ხელშეკრულება (1762) რედაქტირება

ჟან-ჟაკ რუსო (1712–1778), თავის 1762 წელს გამოსულ ტრაქტატში საზოგადოებრივი ხელშეკრულება, აღწერა სოციალური კონტრაქტის თეორიის სხვა ვერსია, რომელიც ეფუძნებოდა შეუზღუდავ სახალხო სუვერენიტეტს, როგორც პოლიტიკური უფლებების საფუძველს. მართალია რუსო წერდა, რომ ბრიტანელები იყვნენ იმ ფროის ალბათ ყველაზე თავისუფალი ხალხი, იგი მაინც იწუნებდა მათ წარმომადგენლობით მთავრობას. მისი აზრით, თავისუფლება შესაძლებელი იყო მხოლოდ იქ, სადაც ხალხი მართავს უშუალოდ კანონის მიღებას, სადაც სახალხო სუვერენიტეტი განუყოფელია. თუმცა, ჟან-ჟაკი ასევა ამტკიცებდა იმას, რომ ხალხმა ხშირად არ იცის თავისი „ნამდვილი ნება“ და სათანადო საზოგადოება არ შეიქმნება მანამ სანამ არ გამოჩნდედა დიდი ლიდერი („კანონმდებელი“), რომელიც შესაძლოა რელიგიით სტრატეგიული გამოყენების მეშვეობით შეცვლის ხალხის ღირებულებებსა და ადათ-წესებს.

რუსოს პოლიტიკური თეორია მნიშვნელოვნად განსხვავდება ლოკისა და ჰობზის თეორიებისგან. მისი კოლექტივიზმი აშკარაა მისი ხოგადი ნების „ნათელ კონცეფციაში“ (რომელიც მან დენი დიდროს მიაწერა). იგი ამტკიცებდა, რომ მოქალაქეს არ შეუძლია თავისი ინტერესების გატარება ეგოიზმის სახით, მაგრამ ის უნდა დაემორჩილოს კანონს, რომელიც კოლექტიურად მოქმედმა მოქალაქეემბა შექმნეს.

„ სოციალური კონტრაქტი შეგვიძლია შევაჯამოთ შემდეგნაირად: თითოეული ჩვენგანი ამორჩილებს თავის ინდივიდსა და მის ძალაუფლებას ზოგადი ნების საერთო მიმართულებას, და ჯამში თითოეულს ვიღებთ, როგორც ერთი მთლიანობის განუყოფელ ნაწილს.[15] “

რუსოს გასაოცარი ფრაზა იმის შესახებ, რომ ადამიანი უნდა „აიძულო იყოს თავისუფალი“[16] შეიძლება გაგებულ იქნასთარგი:According to whom? შემდეგნაირად: რადგან განუყოფელი სახალსო სუვერენუტეტი წყვეტს იმას, თუ რა არის მისთვის კარგი, ასეთ შემთხვევაში კანონისადმი დაუმორჩილებელი ეგოისტი მოქალაქე იძულებული იქნება მიიღოს ის, რაც აქამდე გადაწყვეტილი იყო (მოქალაქეების) კოლექტიური მოქმედებით. ამრიგად, კანონი, რომელიც იქმნება ერთიანად მოქმედი ხალხის მიერ წარმოადგენს არა ინდივიდუალური თავისუფლების შეზღუდვას, ადამედ, მის გამოხატვის საშუალებას.

აქედან გამომდინარე, კანონის შესრულება, სისხლის სამართლის ჩათვლით, არ წარმოადგენს ინდივიდუალური თავისუფლების შეზღუდვას: ადამიანი როგორც მოქალაქე, მკაფიოდ ეთანხმება შეზღუდვას, რა დროსაც იგივე ადამიანი, უკვე როგორც კერძო პირი აღარ სცემს ზოგადი ნებით განსაზღვრულ თავის ნებას. ვინაიდან კანონი ზღუდავს სამოქალაქო თავისუფლებას, იგი წარმოდგენილია, როგორც ადამიანის ერთვარი ნახრომი ბუნებითი მდგომარეობიდან სამოქალაქო საზოგადოებაში. ამ თვალსაზრისით კანონი არის ცივილიზაციის შემქმნელი ძალა, რის საფუძველზეც რუსოს სჯეროდა, რომ სწორედ ამ კანონებს, რომლებიც მართავენ ხალხს, შეუძლიათ ხელი შეუწყონ მათი ხასიათის ჩამოყალიბებას.

ჟან-ჟაკ რუსო აგრეთვე აანალიზებს სოციალურ კონტრაქტს რისკის მენეჯმენტის თვალსაზრისით,[17] რითაც მიანიშნებს სახელმწიფოს წარმოშობაზე, როგორც ურთიერთდაზღვევის ფორმაზე.

პიერ-ჟოზეფ პრუდონის ინდივიდუალური სოციალური კონტრაქტი (1851) რედაქტირება

რუსოს სოციალური კონტრაქტისგან განსხვავებით, რომელშიც იგი ემყარება სახალხო სუვერენიტეტს და არა ინდივიდუალურს, არსებობს სხვა თეორიები, რომლებსაც მხარს უჭერენ ინდივიდუალისტები, ლიბერტარიანისტები და ასევე ანარქისტებიც, რომლებიც თანხმდებიან მხოლოდ ნეგატიური უფლებების არსებობასა და შეზღუდულ მდგომარეობაზე.

პიერ-ჟოზეფ პრუდონი (1809–1865) იცავდა სოციალური კონტრაქტის იმ კონცეფციას, რომელიც არ გულისხმობდა ინდივიდის მიერ სუვერენიტეტის დათმობას სხვისთვის სასარგებლოდ. მისი აზრით, სოციალური კონტრაქტი შედგა არა ხალხსა და ხელისუფლებას შორის, არამედ ინდივიდებს შორის, რომლებიც იღებდნენ ვალდებულებებს თავი შეიკავონ ერთმანეთის მართვისა და იძულებისგან, რითაც თითოეული შეინარჩუნებს სრულ სუვერენიტეტს.

„ რას ნიშნავს სინამდვილეში სოციალური კონტრაქტი? მოქალაქესა და ხელისუფლებას შორის შეთანხმებას? არა, ასეთი აზრი [რუსოს] იდეის გაგრძელებას ნიშნავს. სოციალური კონტრაქტი არის შეთანხმება ორ ადამიანს შორის; შეთანხმება, რომლის შედეგად უნდა შეიქმნას ის, რასაც ჩვენ საზოგადოებას ვუწოდებთ. ამ შემთხვევაში, კომუტატიური სამართლიანობის ცნება, რომელიც წარმოიშვა გაცვლის პრიმიტიული ფაქტით, ... ჩანაცვლებულია დისტრიბუციული სამართლიანობით ... ისეთი სიტყვები, როგორებიცაა კონტრაქტი და კომუტატიური სამართლიანობა არის სამართლის ენა, და ბიზნესის ენაზე რომ გადათარგმნოთ, მიიღებთ კომერციას, ანუ მისი უმაღლესი მნიშვნელობის მიხედვით ორ ადამიანს შორის გაფორმებულ აქტს, რომლის მიხედვით ორივე თავს მწარმოებლად აცხადებს და უარს ამბობს ერთმანეთის მართვის პრეტენზიებზე. “

— პიერ-ჟოზეფ პრუდონი, მეცხრამეტე საუკუნის რევოლუციის ზოგადი იდეა (1851)

ჯონ როულსის სამართლიანობის თეორია (1971) რედაქტირება

იმანუელ კანტის ნაშრომებზე დაყრდნობით, რომლებიც ემყარება სახელმწიფოსთვის შეზღუდვების დაწესების ვარაუდით,[18] ჯონ როულსმა (1921–2002) სამართლიანობის თეორიაში (1971), შესთავაზა კონტრაქტული მიდგომა, რომლის მიხედვით რაციონალური ადამიანები ჰიპოთეტურ „თავდაპირველ პირობებში“ გადადებენ თავიანთ პირად ინტერესებსა და შესაძლებლობებს „უმეცრების საბურვლის“ ქვეშ და შეთანხმდებიან საერთო სამართლიანობის სხვადასხვა პრინციპებს. ეს იდეა ასევე გამოიყენება თამაშთა თეორიაში სამართლიანობის თეორიულ-თამაშებრივი გაგების ფორმულირებისთვის.

დევიდ გოტიეს მორალი შეთანხმებით (1986) რედაქტირება

  მთავარი სტატია: კონტრაქტული ეთიკა.

დევიდ გოტიეს „ნეო-ჰობზისტური“ თეორია ამტკიცებს იმას, რომ თანამშრომლობა ორ დამოუკიდებელ და თვითდაინტერესებულ მხარეებს შორის სრულიად შესაძლებელია, განსაკუთრებით მაშინ, როცა საქმე პოლიტიკისა და მორალის გაგებას ეხება.[19] გოტიე განსაკუთრებით აღნიშნავს ორ მხარეს შორის თანამშრომლობის უპირატესობას პატიმრის დილემის შემთხვევაში. იგი სთავაზობს, რომ თუ მხარეები დაიცავენ თავდაპირველად კონტრაქტში განსაზღვრულ პირობებსა და მორალს, ორივე ოპტიმალურ შედეგს მიიღებს.[19][20] დევიდ გოტიეს სოციალური კონტრაქტის მოდელში, ისეთი ფაქტორები, როგორებიცაა ნდობა, რაციონალურობა და პირადი ინტერესი, თითოეულ მხარეს ადებენ ვალდებულებას მოიქცნენ სამართლიანად და თავი შეიკავონ წესების დარღვევებისგან.[19][20]

ფილიპ პეტიტის რესპუბლიკანიზმი (1997) რედაქტირება

ფილიპ პეტიტი (დაბ. 1945) თავის რესპუბლიკანიზმში (1997) ამტკიცებდა, რომ მართულთა თანხმობაზე ჩამოყალიბებული კლასიკური სოციალური კონტრაქტი უნდა შეიცვალოს. მისი აზრით, აშკარა თანხმობაზე კამათის მაგივრად, რომლის წარმოება ყოველთვის არის შესაძლებელი, კონტრაქტის ერთადერთ ლეგიტიმურობას წარმოადგენს მის წინააღმდეგ ეფექტური აჯანყების არარსებობა.

კრიტიკული თეორიები რედაქტირება

მართულთა თანხმობა რედაქტირება

სოციალური კონტრაქტის ერთ-ერთი ადრეული კრიტიკოსი იყო რუსოს მეგობარი დევიდ იუმი, რომელმაც 1742 წელს გამოაქვეყნა ესე „სამოქალაქო თავისუფლების შესახებ“. ამ ესეს მეორე ნაწილში, რომელსაც ჰქვია „თავდაპირველი სოციალური კონტრაქტის შესახებ“[21] იუმი ხაზს უსვამს იმას, რომ „სოციალური კონტრაქტის“ კონცეფცია არის კარგი და მოსახერხებელი ფიქცია:

„ ამჟამინდელ ეპოქაში არც ერთ მხარეს არ შეუძლია ფილოსოფიური ან სპეკულატიური სისტემის გარეშე იარსებოს, რომელიც თავის მხრივ თან სდევს თავის პოლიტიკურ ან პრაქტიკულ სისტემას, შესაბამისად, ამ გარემოებიდან გამომდინარე ჩვენ ვხდებით, რომ თითოეულმა ფრაქციამ, რომლებმაც დაყვეს ერი, აღადგინა ერთგვარი ყოფილი ტიპის ქსოცილი, რათა დაიცვას და მოიცვას მოქმედების ის სქმება, რომელსაც იგი მიჰყვება. ... ერთი პარტია [რომელშიც იცავენ მეფეთა აბსოლუტურ უფლებებს, ანუ თორები], აღმერთებს ხელისუფლებას, იცდილობს გახადოს ის ისეთი წმინდა და ხელშეუხებელი, რომ რამდენადაც ტირანული არ უნდა აღმოჩნდეს, მასში შეჭრა მკრეხელობად უნდა ჩაითვალოს. მეორე პარტია [ვიგები, კონსტიტუციური მონარქიის მომხრეები] რომელიც ჰქმნის მთავრობას უშუალოდ ხალხის თანხმობით, მიიჩნევს, რომ არსებობს ერთგავრი ორიგინალური ხელშეკრულება, რომლის თანახმად სუბიექტები ინარჩუნებენ უფლებას შეეწინააღმდეგონ თავის სუვერენს იმ შემთხვევაში, როცა რომელიმე მათგანი იქნება დამცირებული ამ ნებაყოფლობით გადაცემული ძალაუფლებით. “

— დევიდ იუმი, „სამოქალაქო თავისუფლების შესახებ“ [II.XII.1][21]

იუმი ამტკიცებდა, რომ მართულთა თანხმობა წარმოადგენდა იდეალურ საფუძველს, რომელსაც მთავრობა უნდა დაეყრდნოს, მაგრამ სინამდვილეში ეს საერთოდ არ მომხდარა.

„ ჩემი მიზანი არ მდგომარეობს იმაში, რომ გამოვრიცხო ხალხის თანხმობა იყოს ხელისუფლების ერთადერთი საფუძველი. ეს ნამდვილად ყველაზე საუკეთესო და წმინდა რამაა. მე მხოლოდ იმას ვამტკიცებ, რომ ამას იშვიათად ჰქონდა ადგილი რაიმე სახით და არასდროს სრული მასშტაბით. ამრიგად, უნდა მიღებულ იქნას ხელისუფლების სხვა საფუძვლის ფორმაც. “

— Ibid II.XII.20

ბუნებრივი კანონი და კონსტიტუციონალიზმი რედაქტირება

იურიდიული მეცნიერი რენდი ბარნეტი ამტკიცებდა[22] რომ იმის მიუხედავად, რომ საზოგადოების ტერიტორიაზე ყოფნა საჭიროა თანხმობისთვის, ეს არ ნიშნავს თანხმობას „ყველა“ იმ წესზე, რომელსაც ადგენს საზოგადოება, შინაარსის მიუხედავად. თანხმობის მერე პირობა მდგომარეობს იმაში, რომ წესები უნდა შეესაბამებოდეს სამართლიანობის, ბუნებითი და სოციალური უფლებების დაცვას და აგრეთვე ჰქონდეს ამ უფლებების (ან თავისუფლებების) ეფექტური დაცვის საშუალება. ამას ასევე განიხილავდა აუგუსტ ბრაუნსონი,[23] რომელიც ამტკიცებდა, რომ არსებობს სამი სახის „კონსტიტუცია“: პირველი არის „ბუნების კონსტიტუცია“, რომელიც მოიცავს ყველაფერს, რასაც დამფუძნებლები ეძახიან „ბუნებით კანონებს“; მეორე, „საზოგადოების კონსტიტუციაა“, რომელიც წარმოადგენს დაუწერელი და საყოველთაოდ მიღებული კანონების კრებულს, რომელიც ჩამოყალიბებულია საზოგადოებრივი ხელშეკრულებით და გათვლილია იმ პერიოდზე, სანამ არ ჩამოყალიბდება მთავრობა, რომლის მეშვეობითაც ყალიბდება მესამე, „მთავრობის კონსტიტუცია“. წესები, ამ გაგებით იყოს კონსტიტუციური, რაც თანხმობისთვის აუცილებელ პირობას წარმოადგენს.

ჩუმი თანხმობა რედაქტირება

ფარული სოციალური კონტრაქტის თეორიის მიხედვით, ხალხი, რომელიც ცხოვრობს გარკვეულ ტერიტორიაზე და კონტროლდება კონკრეტული საზოგადოებით, აცხადებს თანხმობას გაერთიანდეს მასთან და იყოს მართული ამ საზოგადოების ხელისუფლებით. ასეთი თანხმობა კი ხელისუფლებას ლეგიტიმურობას ანიჭებს.

სხმა მწერლები კი ამტკიცებემ, რომ საზოგადოებასთან გაერთიანება სულაც არ ნიშნავს თანხმობას მის ხელისუფლებასთან. ამისათვის ხელისუფლება უნდა შეიქმნას მთავრობის კონსტიტუციის შესაბამისად, რომელიც თავის მხრივ უნდა შეესაბამებოდეს სოციუმისა და ბუნების დაუწერელ კონსტიტუციებს.[24]

აშკარა თანხმობა რედაქტირება

ფარული სოციალური კონტრაქტის თეორია აგრეთვე ეყრდნობა აშკარა თანხმობის პრინციპებს.[25] მთავარი სხვაობა ფარულ და აშკარა თანხმობებს შორის ისაა, რომ აშკარა თანხმობა გამორიცხავს არასწორი ინტერპრეტაციის საშუალებას. მეტიც: შენ მკაფიოდ უნდა თქვა ის, თუ რა გსურს და უნდა გაგცენ მოკლე პასუხი, რომელიც დაადასტურებს ან უარყოფს შენს წინადადებას.

ვოლუნტარიზმი რედაქტირება

ნების თეორიის თანახმად, კონტრაქტი ვერ ჩაითვლება ვალიდურად, თუ მას ყველა მხარე ნებაყოფლობით არ დათანხმდება, ყოველგვარი იძულების გარეშე ფარულად თუ აშკარად. ლიზანდერ სპუნერი, XIX საუკუნის იურისტი და ინდივიდებს შორის კონტრაქტის მტკიცე მომხრე, თავის ესეში არავითარი ღალატი ამტკიცებდა, რომ სოციალური კონტრაქტი არ შეიძლება გამოყენებულ იქნას ხელისუფლების ისეთი ქმედებების გასამართლებლად, როგორებიცაა დაბეგვრა, რადგან მთავრობა გამოიყენებს ძალას ნებისმიერის წინააღმდეგ, ვინც ამას არ გააკეთებს. შედეგად, სპუნერი ამტკიცებს, რომ ასეთი კონტრაქტი არ არის ნებაყოფლობითი და შესაბამისად საერთოდ არ შეიძლება ჩაითველოს ლეგიტიმურად.

თანამედროვე ანგლო-ამერიკული სამართალი, ევროპილი სამოქალაქო სამართლის მსგავსად, ემყარება ხელშეკრულების ნების თეორიას, რომლის მიხედვითაც კონტრაქტის ყველა პირობა სავალდებულოა მხარეთათვის, ვინაიდან მათ თავად აირჩიეს ეს პირობები. ეს კი ნაკლებად სწორი იყო ჰობზის „ლევიათანის“ წერის დროს; მაშინ მეტი მნიშვნელობა ენიჭებოდა იმის განხილვას, თუ რას ნიშნავს ურთიერთსარგებლის გაცვლა, რომელიც საჭიროა ხელშეკრულების დასადებად, ხოლო კონტრაქტების უმეტესობას ჰქონდა ნაგულისხმევი პირობები, რომლებიც გამომდინარეობდნენ სახელშეკრულებო ურთიერთობებიდან და არა არჩევნიდან, რომლებსაც მხარეები აკეთებდნენ. შესაბამისად, მიიჩნევდნენ, რომ სოციალური კონტრაქტის თეორია უფრო მეტად შეესაბამება ჰობზისა და ლოკის დროინდელ სახელშეკრულებო სამართალს, ვიდრე თანამედროვე სახელშეკრულებო სამართალს და გარკვეული მახასიათებლები, რომლებიც ჩვენთვის ანონალურია, მაგალითად რწმენა იმაში რომ ჩვენ ერთმანეთისადმი გაგვაჩნია ვადებულებები, რომლებიც ჩვენი წინაპრების მიერ შემუშავდა, ჰობზის თანამედროვეებისთვის ისეთი უცნაური არ იქნებოდა, როგორიცაა ჩვენთვის.[26]



რესურსები ინტერნეტში რედაქტირება

  1. ↑ "For the name social contract (or original contract) often covers two different kinds of contract, and, in tracing the evolution of the theory, it is well to distinguish The first] generally involved some theory of the origin of the state. The second form of social contract may be more accurately called the contract of government, or the contract of submission... Generally, it has nothing to do with the origins of society, but, presupposing a society already formed, it purports to define the terms on which that society is to be governed: the people have made a contract with their ruler which determines their relations with him. They promise him obedience, while he promises his protection and good government. While he keeps his part of the bargain, they must keep theirs, but if he misgoverns the contract is broken and allegiance is at an end." J. W. Gough, The Social Contract (Oxford: Clarendon Press, 1936), pp.  2–3. Modern revivals of social contract theories have not been as concerned with the origin of the state.
  2. ↑ Celeste Friend. Social Contract Theory en. ციტირების თარიღი: 26 December 2019.
  3. ↑ https://ore.exeter.ac.uk/repository/bitstream/handle/10871/18609/Castiglione_Introduction.pdf?sequence=1
  4. ↑ Ross Harrison writes that "Hobbes seems to have invented this useful term." See Ross Harrison, Locke, Hobbs, and Confusion's Masterpiece (Cambridge University Press, 2003), p.  70. The phrase "state of nature" does occur, in Thomas Aquinas's Quaestiones disputatae de veritate, Question 19, Article 1, Answer 13 დაარქივებული 2017-10-19 საიტზე Wayback Machine. . However, Aquinas uses it in the context of a discussion of the nature of the soul after death, not in reference to politics.
  5. ↑ Patrick Riley, The Social Contract and Its Critics, chapter  12 in The Cambridge History of Eighteenth-Century Political Thought, Eds. Mark Goldie and Robert Wokler, Vol  4 of The Cambridge History of Political Thought (Cambridge University Press, 2006), pp.  347–75.
  6. ↑ 6.0 6.1 D'Agostino, Fred; Gaus, Gerald; Thrasher, John (2019), Zalta, Edward N., რედ., "Contemporary Approaches to the Social Contract", The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Metaphysics Research Lab, Stanford University), https://plato.stanford.edu/archives/fall2019/entries/contractarianism-contemporary/. წაკითხვის თარიღი: 2020-09-08
  7. ↑ The Republic, Book II. Quoted from http://classics.mit.edu/Plato/republic.3.ii.html დაარქივებული 2011-10-16 საიტზე Wayback Machine.
  8. ↑ Enlightenment. ციტირების თარიღი: 2016-11-10
  9. ↑ AL Basham, The Wonder That Was India, pp. 83
  10. ↑ Vincent Cook. (2000-08-26) Principal Doctrines. Epicurus. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2007-04-07. ციტირების თარიღი: 2012-09-26.
  11. ↑ Quentin Skinner, The Foundations of Modern Political Thought: Volume 2: The Age of the Reformation (Cambridge, 1978)
  12. ↑ E.g. person  A gives up his/her right to kill person  B if person  B does the same.
  13. ↑ Hobbes, Thomas (1985) Leviathan. London: Penguin, გვ. 223. 
  14. ↑ Gaba, Jeffery (Spring 2007). „John Locke and the Meaning of the Takings Clause“. Missouri Law Review. 72 (2).
  15. ↑ Jean-Jacques Rousseau, Oeuvres complètes, ed. B. Gagnebin and M. Raymond (Paris, 1959–95), III, 361; The Collected Writings of Rousseau, ed. C. Kelley and R. Masters (Hanover, 1990–), IV, 139.
  16. ↑ Oeuvres complètes, III, 364; The Collected Writings of Rousseau, IV, 141.
  17. ↑ Gourevitch, Victor (1997) „Of the Social Contract“, The Social Contract and Other Later Political Writings, 2, Cambridge Texts in the History of Political Thought, Cambridge: Cambridge University Press, გვ. 66. ISBN 9781107150812. „Is it not nevertheless a gain to risk for the sake of what makes for our security just a portion of what we would have to risk for our own sakes as soon as we are deprived of it?“ 
  18. ↑ • Gerald Gaus and Shane D. Courtland, 2011, "Liberalism", 1.1, The Stanford Encyclopedia of Philosophy.
       • Immanuel Kant, ([1797]). The Metaphysics of Morals, Part  1.
  19. ↑ 19.0 19.1 19.2 Social Contract Theory [Internet Encyclopedia of Philosophy]. Iep.utm.edu (2004-10-15). ციტირების თარიღი: 2011-01-20.
  20. ↑ 20.0 20.1 Contractarianism (Stanford Encyclopedia of Philosophy). Plato.stanford.edu. ციტირების თარიღი: 2011-01-20.
  21. ↑ 21.0 21.1 Hume, David. Essays, Moral, Political, and Literary, Part II, Essay XII, Of The Original Contract. 
  22. ↑ Restoring the Lost Constitution: The Presumption of Liberty, Randy Barnett (2004)
  23. ↑ O. A. Brownson. (1866)The American Republic: its Constitution, Tendencies, and Destiny. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2011-10-04. ციტირების თარიღი: 2011-02-13.
  24. ↑ O. A. Brownson. (1866)The American Republic: Its Constitution, Tendencies, and Destiny. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2011-10-04. ციტირების თარიღი: 2011-02-13.
  25. ↑ „Gaining explicit consent under the GDPR“. IT Governance Blog (ინგლისური). 2017-07-05. ციტირების თარიღი: 2018-02-08.
  26. ↑ Joseph Kary, "Contract Law and the Social Contract: What Legal History Can Teach Us About the Political Theory of Hobbes and Locke", 31 Ottawa Law Review 73 (Jan. 2000)
მოძიებულია „https://ka.wikipedia.org/w/index.php?title=სოციალური_კონტრაქტი&oldid=4646164“-დან