ოსური ენა (ოს. Ирон æвзаг ან Иронау, სპარს. اوسِتی) — ინდოევროპულ ენათა ოჯახის ირანული შტოს ენა; გენეტურად უკავშირდება სკვითურ-ალანურ ენას. ძირითადად გავრცელებულია ჩრდილოეთ ოსეთში, აგრეთვე საქართველოში (სამხრეთ ოსეთში და ნაწილობრივ ზოგიერთ რაიონში), ყაბარდო-ბალყარეთში და სტავროპოლის მხარეში. ოსურად მოლაპარაკეთა რაოდენობა ამჟამად 700 000-მდეა.

ოსური
Ирон æвзаг
გავრცელებულია რუსეთი, საქართველო, თურქეთი
მოლაპარაკეთა რაოდენობა 700 000 ადამიანი
ლინგვისტური კლასიფიკაცია ინდოევროპული ენები
ირანული ჯგუფი
აღმოსავლეთის ქვეჯგუფი
დამწერლობის სისტემა კირილიცა (ოსური ანბანი)
ენის კოდები ISO 639-1: os

ISO 639-2: oss ISO/DIS 639-3: oss

ვიკისივრცე
ენის თარგი {{Lang-os}}

ვიკისივრცეში არის ვიკიპედიაოსური

ოსურ ენას აქვს ორი დიალექტი: ირონული (საფუძვლად უდევს სალიტერატურო ენას) და დიგორული. ოსური ენის ფონეტიკასა და ლექსიკაზე დიდი გავლენა მოახდინა კავკასიურმა სამყარომ, განსაკუთრებით ქართულმა ენამ.

თანამედროვე ოსური ენა ჩამოყალიბდა ირანულენოვანი მოსახლეობის აღრევით ჩრდილო კავკასიის ადგილობრივ მოსახლეობასთან, რომლებიც თათარ-მონღოლთა და თემურლენგის შემოსევებს ცენტრალურ კავკასიაში გაექცნენ. შესაბამისად, ოსური ენა გამდიდრდა ინდოევროპული ენებისთვის უჩვეულო ლექსიკით (აშკარად ადიღეური, ნახურ-დაღესტნური და ქართველური წარმოშობის სიტყვებით), იგივე ითქმის ფონოლოგიურ შედგენილობაზე. 28 თანხმოვანია (მ. შ. მკვეთრები — კ, წ, ჭ, ტ, პ) და 7 ხმოვანი. აქვს 9 ბრუნვა. ბრუნვა აგლუტინაციურია, უღვლილება — ფლექსიური. ოსურ ენას აქვს მეტად კომპლექსური გრამატიკა. ოსურმა ენამ ძველირანული ენის ბევრი თავისებურება შეინარჩუნა. ოსური ბრუნება შედგება 8 ბრუნვისაგან.

ანბანი რედაქტირება

ოსური დამწერლობა ეფუძნება კირილიცას და მოიცავს 43 ასო–ნიშანს (გრაფემას).

 
1940 წლებში ოსური ენა ქართულ დამწერლობას იყენებდა
თანამედროვე
ანბანი
(1938 წლიდან)
შეგრენის
ანბანი
(1844)
მილერის
ანბანი
(1881)
მასწავლებელთა
ყრილობის
ანბანი (1917)
ლათინიზირებული
ანაბნი
(1923—1938)
ქართულზე
დაფუძნებული
(სამხრეთ ოსეთი,
1938—1954)
IPA
1 А а А а A a a
2 Ӕ ӕ Ӕ ӕ Æ æ æ[1]
3 Б б Б б B b b
4 В в В в V v v
5 Г г Г г G g g
6 Гъ гъ Ҕ ҕ Г̓ г̓ H h Ꜧ ꜧ[2], H h ʁ/ɦ
7 Д д Д д D d d
8 Дз дз Ꚉ ꚉ Z z Dz dz d͡z[1]
9 Дж дж Ԫ ԫ Џ џ G g Dž dž d͡ʒ
10 Е е Е е E e je
11 Ё ё jo
12 Ж ж Ж ж Ž ž ʒ
13 З з З з Z z z[1]
14 И и І і I i i
15 Й й Ј ј J j j
16 К к К к K k k
17 Къ къ Ӄ ӄ К̓ к̓ Ӄ ӄ Kh kh
18 Л л Л л L l l
19 М м М м M m m
20 Н н Н н N n n
21 О о О о O o o
22 П п П п P p p
23 Пъ пъ Ҧ ҧ П̓ п̓ Ҧ ҧ Ph ph
24 Р р Р р R r r
25 С с С с S s s[1]
26 Т т Т т T t t
27 Тъ тъ Ꚋ ꚋ Т̓ т̓ Ꚋ ꚋ Th th
28 У у У у, Ў ў U u, W w[3] u/w
29 Ф ф Ф ф F f f
30 Х х Х х X x χ
31 Хъ хъ Ԛ ԛ Q q q
32 Ц ц Ц ц C c t͡s[1]
33 Цъ цъ Ҵ ҵ Ц̓ ц̓ Ҵ ҵ Ch ch t͡sʼ
34 Ч ч Ч ч Č č t͡ʃ
35 Чъ чъ Ꚓ ꚓ Ч̓ ч̓ Ꚓ ꚓ Čh čh t͡ʃʼ
36 Ш ш Ш ш Š š ʃ
37 Щ щ ɕ
38 ъ
39 Ы ы Ѵ ѵ Y y ə
40 ь
41 Э э ɛ
42 Ю ю ju
43 Я я ja

ოსური ენის ანბანი შედგება 33 გრაფემისაგან, რომელთა შორის 26 თანხმოვანი და 7 ხმოვანია. ოსურს აქვს ასევე 2 დიფტონგი. ოსური დამწერლობა გაჩნდა XIX საუკუნეში და ეფუძნება კირილურ ანბანს.

А/а, Ӕ/ӕ, Б/б, В/в, Г/г, Гъ/гъ, Д/д, Дж/дж, Дз/дз, Е/е, Ё/ё, Ж/ж, З/з, И/и, Й/й, К/к, Къ/къ, Л/л, М/м, Н/н, О/о, П/п, Пъ/пъ, Р/р, С/с, Т/т, Тъ/тъ, У/у, Ф/ф, Х/х, Хъ/хъ, Ц/ц, Цъ/цъ, Ч/ч, Чъ/чъ, Ш/ш, Щ/щ, Ъ/ъ, Ы/ы, Ь/ь, Э/э, Ю/ю, Я/я.

გარდა ამისა 1923–დან 1937 წლამდე ლათინურ ანბანს გამოიყენებდა: A/a, Æ/æ, B/b, C/c, Č/č, D/d, E/e, F/f, G/g, H/h, I/i, J/j, K/k, L/l, M/m, N/n, O/o, P/p, Q/q, R/r, S/s, Š/š, T/t, U/u, V/v, X/x, Y/y, Z/z, Ž/ž

1930-იანი წლების ბოლოს ოსური ენა ქართულ დამწერლობასაც გამოიყენებდა: ა, ჷ, ბ, გ, დ, ე, ვ, ზ, თ, ი, კ, ლ, მ, ნ, ჲ, ო, პ, ჟ, რ, ს, ტ, ჳ, უ, ჶ, ქ, ღ, ყ, შ, ჩ, ც, ძ, ხ, ჯ, ჰ. ამ დროს სახრეთ ოსეთის ავტონომიური ოლქის მცხოვრებნი ქართულ სადამწერლო სისტემაზე გადაიყვანეს, ხოლო ჩრდილოეთ ოსეთის ავტონომიური რესპუბლიკის მცხოვრებნი კი კირილიცაზე. დღეს ეს ისტორიული ფაქტი ბევრი ოსი სეპარატისტისთვის ეს საბჭოთა კავშირის დროს ქართველთა მხრიდან მათი გაქართველების მცდელობის ერთ-ერთ მამტკიცებელ არგუმენტს წარმოადგენს. ქართველი ენათმეცნიერის, აფხაზური ენის ცნობილი მკვლევრის თეიმურაზ გვანცელაძის სტატიაში დახასიათებულია ის ზოგადი სიტუაცია, რომელიც ყოფილ სსრკ-ში სუფევდა. (მოცემული სტატიის ბოლო თავში „რესურსები ინტერნეტში“ იხილეთ თეიმურაზ გვანცელაძის სტატია „აფხაზური სამწიგნობრო ენის ქართულ გრაფიკაზე გადაყვანის ისტორიიდან“.

პირველი წერილობითი ძეგლი, რომელიც შესრულებულია ბერძნული გრაფიკით, 941-ით თარიღდება. პირველი ოსური ხელნაწერი (1802) შესრულებულია ქართული გრაფიკით ი. იალღუზიძის მიერ. პირველი ნაბეჭდი წიგნი - „მოკლე კატეხიზისი“ დაბეჭდილია ძველი სლავური ანბანით.

ანბანის ცვლის ქრონოგრაფია რედაქტირება

ლიტერატურა რედაქტირება

რეკომენდებული ლიტერატურა რედაქტირება

  • ბეპიევი ნ., ოსური ენის სასკოლო ლექსიკონი, თბ., 2020
  • ბეპიევი ნ., ოსური ენის თვითმასწავლებელი, თბ., 2018
  • ბეპიევი ნ., ოსური ენის პრაქტიკული გრამატიკა, თბ., 2020
  • ბეპიევი ნ., ოსური ენის ისტორია, თბ., 2018

რესურსები ინტერნეტში რედაქტირება

სქოლიო რედაქტირება

  1. 1.0 1.1 1.2 1.3 1.4 Произношение фонемы по говорам разнится. См. Иронский диалект
  2. Использовался в начале 1920-х гг., заменён на H h
  3. W w исключена из алфавита в 1920-е гг. В газете «Хурзарин» (№ 2 за 1924 год) был опубликован сатирический некролог на основе фельетона «Дубль ве и трое филологов» Арсена Коцоева.