ადიღეური ენა[1], დასავლეთ-ჩერქეზული ენა (ადიღ. адыгабзэ [adygabze]) — იბერიულ-კავკასიურ ენათა ოჯახის აფხაზურ-ადიღური ჯგუფის ადიღური ქვეჯგუფის ახალდამწერლობიანი ენა. გავრცეებულია რუსეთის ფედერაციის რესპულიკა ადიღეში და კრასნოდარის მხარის ტუაფსესა და ლაზარევსკაიას რაიონებში.

ადიღეური ენა
адыгэбзэ
გავრცელებულია რუსეთი, თურქეთი
მოლაპარაკეთა რაოდენობა 500 ათ.-მდე
ოფიციალური სტატუსი რუსეთის დროშა რუსეთი
ლინგვისტური კლასიფიკაცია იბერიულ-კავკასიური ენები
დამწერლობის სისტემა კირილიცა
ენის კოდები ISO 639-1: —
ISO 639-2: ady
ISO/FDIS 639-3: ady
რუკა
  ადიღეური ენის გავრცელების არეალი
  ადიღეური ენის გავრცელების არეალი
  ადიღეური ენის გავრცელების არეალი
ვიკისივრცე
ენის თარგი {{Lang-ady}}

ვიკისივრცეში არის ვიკიპედიაადიღეური ენა

ადიღეურ ენაზე ლაპარაკობს დაახლოებით 500 000 კაცი, მათ შორის რუსეთის ფედერაციაში 125 000 (1993), თურქეთში 278 000 (2000), იორდანიაში 44 300 (1986), სირიაში 25 000.[2]

აქვს ოთხი დიალექტი: ჭემგუური, აბძახური, ბჟედუღური და შაფსუღური. სალიტერატურო ენის საფუძველია ჭემგუური დიალექტი, რომელსაც შედარებით მარტივი კონსონანტური სისტემა ახასიათებს.

ადიღეური ენის ხმოვანთა სისტემა მარტივია. გამოიყოფა სამი ხმოვანი ა, გრძელი ა და ჷ. ეს ხმოვნები ჲ და უ̂ სონანტებთან ქმნის დიფთონგებს. თანხმოვანთა სისტემა რთულია. ხშულები სამეულებრივი სისტემით არის წარმოდგენილი. უფრო ძველი — ოთხეულებრივი სისტემა შემონახული აქვს ბჟედუღურსა და შაფსუღურ კილოებს. შიშინა სიბილანტებში გამოიყოფა მაგარი და არამაგარი ფონემები. სპეციფიკური ფონემებია: სისინ-შიშინა სპირანტები, ლაბიალიზებული თანხმოვნები, შუაენისმიერი სპირანტები, ლატერალები, ფარინგალური და ლარინგალური თანხმოვნები. ფუძეებს სრულხმოვნობა ახასიათებს.

ადიღეურ ენაში სახელთა სისტემა მარტივია, ზმნისა — რთული. არსებით სახელს აქვს ბრუნვის, რიცხვის, განსაზღვრებისა და კუთვნილების კატეგორიები. საკუთარი სახელები, როგორც წესი, არ დაირთავს სახელობითისა და ერგატივის ბრუნვათა აფიქსებს. რიცხვითი სახელები 30-მდე ათეულებრივი სისტემისაა, შემდეგ კი ოცეულებრივისა. ზმნა შეიძლება იყოს მონოპერსონალურიცა და პოლიპერსონალურიც. პირი პრეფიქსებითაა გამოხატული. გაირჩევა ორი რიგის პირის აფიქსები ნომინატივის რიგისა - (ჷ-თი გახმოვანებული) და ერგატივის რიგისა ს- (გაუხმოვანებელი). პოლიპერსონალურ ზმნაში პირველი ადგილი უჭირავს ნომინატივის რიგის პირის პრეფიქსს. დინამიკურ ზმნებს აქვს დრო-კილოთა რთული სისტემა. გამოიყოფა შემდეგი სისტყვაწარმოებითი კატეგორიები; კაუზატივის, ქცევის, თანაობის, საურთიერთო, საზიარო, პოტენციალისის, უნებურობისა და მიჩნევის. ზმნა გვარს ვერ არჩევს. მიმღეობას შეიძლება ერთდროულად ჰქონდეს როგორც ბრუნვის, ისე პირის აფიქსები. პრევერბთა სისტემა რთულია. ზმნური სიტყვაწარმოების ერთ-ერთი სახეობაა ინკორპორაცია. გარდამავალი ზმნა ერგატიული კონსტრუქციისაა. ჰიპოტაქსი არ არის განვითარებული. დამოკიდებული წინადადების ფუნქციას ასრულებს ზმნის ინფინიტივური ფორმები.

ლექსიკაში შეიმჩნევა ძველად შეთვისებული სიტყვები ქართული, ოსური, თურქული და არაბული ენებიდან. ამჟამად სალიტერატურო ენის ლექსიკა გამდიდრებულია რუსულიდან შესული სიტყვებით. 1918 წელს შედგა ადიღეური ანბანი არაბული გრაფიკის საფუძველზე; 1927 წლიდან გავრცელდა ლათინური ანბანი; 1938 წლიდან დამწერლობა ეფუძნება კირილიცას.

ანბანი რედაქტირება

სალიტერატურო ენაში გამოიყენება შემდეგი ასოები.

А а
[aː]
Б б
[b]
В в
[v]
Г г
[ɡ/ɣ]
Гу гу
[ɡʷ]
Гъ гъ
[ʁ]
Гъу гъу
[ʁʷ]
Д д
[d]
Дж дж
[d͡ʒ]
Дз дз
[d͡z]
Дзу дзу
[d͡zʷ]
Е е
[ja/aj/e]
Ё ё
[jo]
Ж ж
[ʒ]
Жъ жъ
[ʐ]
Жъу жъу
[ʒʷ]
Жь жь
[ʑ]
З з
[z]
И и
[jə/i]
Й й
[j]
К к
[k]
Ку ку
[kʷ]
Къ къ
[q]
Къу къу
[qʷ]
КI кI
[t͡ʃ'/k']
КIу кIу
[kʷ']
Л л
[l]
Лъ лъ
[ɬ]
ЛI лI
[ɬ']
М м
[m]
Н н
[n]
О о
[o]
П п
[p]
ПI пI
[p']
ПIу пIу
[pʷ']
Р р
[r]
С с
[s]
Т т
[t]
ТI тI
[t']
ТIу тIу
[tʷ']
У у
[w/u]
Ф ф
[f]
Х х
[x]
Ху ху
[xʷ]
Хъ хъ
[χ]
Хъу хъу
[χʷ]
Хь хь
[ħ]
Ц ц
[t͡s]
Цу цу
[t͡sʷ]
ЦI цI
[t͡s']
Ч ч
[t͡ʃ]
ЧI чI
[t͡ʃ']
Ш ш
[ʃ]
Шъ шъ
[ʂ]
Шъу шъу
[ʃʷ]
Щ щ
[ɕ]
Ъ ъ
[ˠ]
Ы ы
[ə]
Ь ь
[ʲ]
Э э
[a]
Ю ю
[ju]
Я я
[jaː]
I
[ʔ]

[ʔʷ]
Гь гь
[ɡʲ]
Кь кь
[kʲ]
Кхъ кхъ
[qχ]
Кхъу кхъу
[qχʷ]
СӀ сӀ
[s']
ФӀ фӀ
[f']
Чу чу
[t͡ʃʷ]
ЩӀ щӀ
[ɕ']

ლიტერატურა რედაქტირება

რესურსები ინტერნეტში რედაქტირება

სქოლიო რედაქტირება

  1. მ. ქურდიანი, „იბერიულ-კავკასიური ენათმეცნიერების საფუძვლები“, თსუ, 2007
  2. http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=ady