ჩინური ენის სატრანსკრიფციო სისტემები

ჩინური იეროგლიფებისთვის სატრანსკრიფციო სისტემის შექმნის აუცილებლობა ისტორიულად ჩნდებოდა საკუთარი ფონეტიკური დამწერლობის მქონე ყველა იმ ქვეყანაში, რომელიც ჩინეთთან იწყებდა ან აფართოებდა ორმხრივ ურთიერთობებს.

ისტორიული თვალსაზრისით, ჩინურის ტრანსკრიბირებისთვის ყველაზე ძველი სისტემებიდან ერთ-ერთი პირველი არის არაბული (არაბ. كتابة عربية صينية ჩინ. 小兒經, ქართ. სჲაოერძჷნ) და მანჯურიული, — ე.წ. „ტჷლერჹი ჰერგენჲ“, რომელიც პრაქტიკულად ცალკე ანბანს წარმოადგენდა, ტრანსკრიფციები.

ჩინური იეროგლიფებისთვის საერთო ნორმატივის მიღებამდე, რომელიც მოგვიანებით ფინინი გახდა, არსებობდა აღნიშნულ იეროგლიფთა გადმოცემის რამდენიმე საწარმოთქმო სისტემა.

სატრანსკრიფციო სისტემების ნუსხა

რედაქტირება

ლათინური სისტემა

რედაქტირება
  • ჰანუი ფინინი (ფართოდ ცნობილია სახელით როგორც ფინინი) — უნივერსალური ლათინურ ანბანზე დამყარებული ჩინურ იეროგლიფთა ტრანსკრიფცია, რომელიც თანამედროვე ლექსიკონებში, დოკუმენტებში, საბუთებსა და კომპიუტერულ ტექნოლოგიებში ძირითად საშუალებას წარმოადგენს ჩინურის გადმოსაცემად. ფინინი შემუშავდა ჩინეთის სახალხო რესპუბლიკაში 1958 წელს, ხოლო საბოლოოდ დამტკიცდა სახელმწიფოს მთავრობის მიერ 1979 წელს. გაცილებით ფართოდ გამოიყება საერთაშორისო დონეზე, მათ შორის გაეროში.
  • ვეიდ-ჯაილზის სატრანსკრიფციო სისტემა — შემუშავდა XIX საუკუნეში სატრანსკრიფციო სისტემა, რომელიც დიდი ხნის განმავლობაში ფართოდ გამოიყენებოდა ინგლისურენოვან ქვეყნებში. ვეიდ-ჯაილზის ტრანსკრიფცია ჩინეთში ფინინის სისტემით ჩაანაცვლეს.
  • გოიუი ლომაძი — შემუშავდა XX საუკუნის დამდეგს ჩინელი ენათმეცნიერების მიერ როგორც ვეიდ-ჯაილზის ალტერნატიული სისტემა. ტონების აღნიშვნა ყოველ მარცვალზე გარკვეული ასო-ნიშნების კომბინირებით იყო შესაძლებელი და არა დიაკრიტიკებით. დღესდღეობით პრაქტიკულად არსად არ გამოიყენება.
  • მანდარინის ფონეტიკური სიმბოლოები II — შექმნეს ტაივანელმა ლინგვისტებმა 1984 წელს გოიუი ლომაძისა და ვეიდ-ჯაილზის საფუძველზე. მიუხედავად ოფიციალური სტატუსისა ტაივანზე, მას სახელმწიფო დაწესებულებების მიერ გამოცემული ლიტერატურის ფარგლებს გარეთ არ ჰქონია მაინცადამაინც დიდი გამოყენება. ამჟამად ფაქტობრივად აღარ გამოიყენება.
  • თუნიუნ ფინინი – ჰანუი ფინინის ტაივანური ანალოგი. თუმცა კუნძულზე მას ოფიციალური ფუნქცია აქვს 2002 წლიდან. უფრო მეტიც, თუნიუნ ფინინი თანაარსებობს სხვა სისტემებთან ერთად.
  • იელის უნივერსიტეტის რომანიზაციის სისტემები — შემუშავდა იელის უნივერსიტეტში. იელის ფუთუნხუას რომანიზებული სისტემა შეიქმნა მეორე მსოფლიო ომის დროს სამხედროთა დაკვეთით. დღესდღეობით ფინინით არის ჩანაცვლებული. კანტონური დიალექტის იელის რომანიზებული სისტემა გამოქვეყნდა 1970 წელს და დღემდე მეტ-ნაკლებად გამოიყენებენ.
  • მორისონის ტრანსკრიფიცია — მოძველებული ტრანსკრიფცია. პირველად გამოიყენეს ბიბლიის ჩინურ ენაზე მთარგმნელის, მორისონის (Robert Morrison, 1782–1834) „ჩინური ენის ლექსიკონში“, რომელიც შანხაიში გამოიცა (იხ. R. Morrison: „A Dictionary of the Chinese Language“, Shanghai, 1879).
  • უილიამსის ტრანსკრიფცია — მოძველებული ტრანსკრიფცია. პირველად გამოიყენეს შანხაიში გამოცემულ უილიამსის (Samuel Wells Williams, 1812–1884) „ჩინური ენის სილაბურ ლექსიკონში“ (იხ. Williams, S. W.: „A Syllabic Dictionary of the Chinese Language“, Shanghai, 1874) .
  • ბალერის ტრანსკრიფცია — მოძველებული ტრანსკრიფცია. პირველად გამოქვეყნდა ბალერის (Frederick William Baller, 1852–1922) „ჩინურ-ინგლისურ ანალიტიკურ ლექსიკონში“ (იხ. Baller, F. W.: „An Analytical Chinese-English Dictionary, Compiled for the China Inland Mission“, Shanghai, 1900)
  • მატირის ტრანსკრიფცია — მოძველებული ტრანსკრიფცია. პირველად გამოქვეყნდა მატირის (Calvin Wilson Mateer, 1836–1908)) ავტორობით გამოსულ მანდარინის მოკლე სასწავლო სახელმძღვანელოში (იხ. Mateer, С. W.: „A Short Course of Primary Lessons in Mandarin Shanghai“, 1904). გამოიყენებოდა ამერიკული პრესვიტერიანელთა პუბლიკაციებში.

ვიწრო გამოყენების სისტემები

რედაქტირება

სხვადასხვა დროს ფართოდ გავრცელებული ლათინურანბანოვანი სატრანსკრიფციო სისტემებისა, ინგლისურენოვან ლიტერატურაში არსებობს ისეთი ტრანსკრიფციებიც, რომელთანც მხოლოდ ცალკეული ავტორები ან ავტორთა კოლექტივები ჰქმნიდნენ და იყენებდნენ თავიანთ შრომებში:

კირილური სისტემა

რედაქტირება

სხვა ანბანურ სისტემებზე დაფუძნებული ტრანსკრიფციები

რედაქტირება

გაქართულებული რუსული და რომანული სისტემები

რედაქტირება

საბჭოთა კავშირის წლებში მხატვრული თარგმანისა თუ პრესის ენისთვის მიღებული იყო ე.წ. პალადიუს-ვასილიევის სატრანსკრიფციო სისტემის გაქართულება. შემდგომ წლებში იყო ჩინურის რომანული ვარიანტის გაქართულებულების მცდელობები, რაც იმას უკავშირდებოდა, რომ საქართველოში არ არსებობდა ქართულის ენისა და ანბანის ფონეტიკური შესაძლებლობების გათვალისწინებით შექნილი ჩინური იეროგლიფიკის საკუთარი სატრანსკრიფციო სისტემა.

ჩინური ენის მარცვალთა სისტემის ქართულ ენაზე ტრანსკრიფცია-ტრანსლიტერაცია

რედაქტირება

ჩინური ენის მარცვალთა სისტემის ქართულ ენაზე ტრანსკრიფცია-ტრანსლიტერაციის წესები პირველად დამტკიცდა საქართველოს სახელმწიფო ენის დეპარტამენტის მიერ, 2019 წლის 22 მარტს. მის შექმნაში მონაწილეობდნენ ქართველი და ჩინელი მეცნიერები — მარინე ჯიბლაძე, თინათინ ბოლქვაძე, ლიოუ ჩაო, ლიანგ ქუნგქუნგი, ნიკო ქელბაქიანი, მაკა თეთრაძე. დეპარტამენტის ოფიციალურ საიტზე წესები გამოქვეყნდა ამავე წლის 22 ივნისს.[1] შეტანილია 2020 წლის 24 აგვისტოს გამოქვეყნებულ რიგით II ბიულეტენში.[2]

იხილეთ აგრეთვე

რედაქტირება

ლიტერატურა

რედაქტირება
  • Legeza, Ireneus László: Guide to transliterated Chinese in the modern Peking dialect. Leiden : Brill, ორ ტომად, 1968–1969
    • ტომი 1: Conversion tables of the currently used international and European systems with comparative tables of initials and finals
    • ტომი 2: Conversion tables of the outdated international and European individual systems with comparative tables of initials and finals
  • Kaden, Klaus: Die wichtigsten Transkriptionssysteme für die chinesische Sprache. Eine Einführung zum Selbststudium (VEB Verlag Enzyklopädie, Leipzig 1975).

რესურსები ინტერნეტში

რედაქტირება