ვიკიპედია

პოგრომი

ამ გვერდს არა აქვს შემოწმებული ვერსია, სავარაუდოდ მისი ხარისხი არ შეესაბამებოდა პროექტის სტანდარტებს.

პოგრომი არის ძალადობრივი აჯანყება, რომელიც გამოწვეულია ეთნიკური ან რელიგიური ჯგუფის, განსაკუთრებით ებრაელების, ხოცვა-ჟლეტის ან განდევნის მიზნით.[1] ტერმინი რუსულიდან, რუსეთის იმპერიაში მე-19 და მე-20 საუკუნეების მოვლინების აღსაწერად წარმოიქმნა (იხ. კიევის პოგრომი 1881 წელს).[2][3][4][5] წარსულ მოვლენებსაც, რომლებიც განხორციელდა ებრაელთა წინააღმდეგ, იგივე სახელით გახდა ცნობილი. ამ სიტყვას არაებრაული ჯგუფების წინააღმდეგ განხორციელებული ეთნიკური დევნის აღსაწერადაც იყენებენ. პოგრომის მახასიათებლები განსხვავდება ინციდენტების მიხედვით, დროითი კუთხით, მათი ნაწილი მიმართულია და ხანდახან კულმინირებული ხოცვა-ჟლეტით.

პოგრომი

იუდენგასეს, ფრანკფურტში მდებარე ებრაული გეტოს ძარცვა. 1614 წლის 22 აგვისტო.
სამიზნე ძირითადად ებრაელი სხვა ეთნიკურ ჯგუფებთან ერთად

რუსეთის იმპერიაში მომხდარი პოგრომების სიას მიეკუთვნება: ოდესის პოგრომები, ვარშავის პოგრომი (1881), კიშინიოვის პოგრომი (1903), კიევის პოგრომი (1905) და ბიალისტოკის პოგრომი (1906). 1917 წელს რუსეთის იმპერიის დაშლის შემდეგ, აღმოსავლეთ ევროპაში ძალაუფლებისთვის ბრძოლის ფონზე რამდენიმე პოგრომი მოხდა, მათ შორის ლვოვის პოგრომი (1918) და კიევის პოგრომები (1919). ნაცისტურ გერმანიაში ყველაზე მაშტაბური პოგრომი იყო 1938 წლის კრისტალნახტი, რომლის დროსაც მინიმუმ 91 ებრაელი დაიღუპა, 30,000-მდე ებრაელი დააპატიმრეს და საკონცენტრაციო ბანაკებში გადაიყვანეს, 1,000 სინაგოგა დაწვეს და 7,000-ზე მეტი ებრაული ბიზნესი გაანადგურეს ან დააზიანეს.[6]

მეორე მსოფლიო ომის ცნობილი პოგრომები მოიცავს: 1941 წლის ფარჰუდს ერაყში, 1941 წლის იაშის პოგრომს რუმინეთში, სადაც 13,200-ზე მეტი ებრაელი დაიღუპა, და ჟედვაბნის პოგრომს გერმანიის მიერ ოკუპირებულ პოლონეთში. მეორე მსოფლიო ომის შემდეგი პოგრომები მოიცავს 1945 წლის ტრიპოლის, 1946 წლის კიელცეს, 1947 წლის ალეპოსა და 1955 წლის სტამბოლის პოგრომებს.

ამ ტიპის ძალადობა მოხდა სხვა ეთნიკური და რელიგიური უმცირესობების მიმართაც. მაგალითებია 1984 წლის სიქების ხოცვა-ჟლეტა, რომლის დროსაც დაიღუპა 3000 სიქი[7][8] და 2002 წლის გუჯურატის პოგრომი ინდოელი მუსლიმების წინააღმდეგ.

2008 წელს, ოკუპირებულ დასავლეთ სანაპიროზე ისრაელის დასახლებულების მიერ პალესტინელ არაბებზე განხორციელებულ ორ თავდასხმას ისრაელის მაშინდელმა პრემიერ-მინისტრმა, ეჰუდ ოლმერტმა, "პოგრომი" უწოდა. ეს თავდასხმები მოხდა პალესტინის მიწებზე, რომლებიც ისრაელმა 1967 წლის ექვსდღიანი ომის შემდეგ დაიკავა და რომლებიც საერთაშორისო თანამეგობრობის მიერ ოკუპირებულად ითვლება.

2023 წლის თებერვალში, პალესტინის ქალაქ ჰუვარაზე ისრაელის დასახლებულების მიერ განხორციელებული თავდასხმა ცნობილი გახდა "ჰუვარას პოგრომის" სახელით. ამ თავდასხმამ მწვავე რეაქციები გამოიწვია როგორც ადგილობრივ, ისე საერთაშორისო დონეზე.[9][10][11][12][13] 2023 წელს Wall Street Journal-ის რედაქციაში 2023 წელს ჰამასის თავდასხმა ისრაელზე პოგრომად მოიხსენია.

სიტყვა "პოგრომი"

რედაქტირება

ეტიმოლოგია

რედაქტირება

1882 წელს პირველად ინგლისურ ენაში გამოყენებული რუსული სიტყვა "პოგრომი" ( погро́м , /pɐˈɡrom/ (  მოსმენა)) წარმოშობილია საერთო წინსართიდან "по-" და ზმნიდან ( громи́ть, /ɡrɐˈmʲitʲ/ ) რაც ნიშნავს "დამსხვრევას, განადგურებას, ძალადობრივ დაშლას". არსებითი სახელი "პოგრომი," რომელიც შედარებით მოკლე ისტორიის მქონეა, გამოიყენება ინგლისურ და მრავალ სხვა ენაში როგორც ნათხოვარი სიტყვა, შესაძლოა იდიშიდან (სადაც სიტყვა იღებს ფორმას "ფოგრომი"). მისი თანამედროვე ფართო გავრცელება დაიწყო 1881-1883 წლებში, რუსულ იმპერიაში ანტისემიტური ძალადობის შედეგად.

სიტყვის გამოყენება

რედაქტირება

Encyclopædia Britannica- ს თანახმად, „ტერმინი მე-19 და მე-20 საუკუნის დასაწყისში რუსეთის იმპერიაში ებრაელებზე თავდასხმების ასაღწერად გამოიყენება, [და] პირველი ვრცელი პოგრომები მოჰყვა 1881 წელს ცარ ალექსანდრე II-ის მკვლელობას“. Wiley-Blackwell Dictionary of Modern European History 1789 წლიდან ნათქვამია, რომ პოგრომები „ეს იყო ანტისემიტური არეულობები, რომლებიც ცარისტული იმპერიის შიგნით პერიოდულად ხდებოდა“. თუმცა, ტერმინი ფართოდ გამოიყენება მრავალი მოვლენის აღსანიშნავად, მათ შორის ისეთ ინციდენტებზე, რომლებიც რუსეთის იმპერიაში ანტიებრაულ პოგრომებამდე განხორციელდა. რუსი ებრაელების ისტორიკოსი ჯონ კლიერი "რუსები, ებრაელები და 1881-1882 წლების პოგრომები"-ში წერს: „მეოცე საუკუნისთვის სიტყვა „პოგრომი“ ინგლისურ ენაზე გამოიყენებოდა ზოგად ტერმინად ებრაელების წინააღმდეგ მიმართული კოლექტიური ძალადობის ყველა ფორმის აღსაწერად“.[14]

ტერმინი "პოგრომი" ხშირად გამოიყენება არაებრაული ეთნიკური ჯგუფების მიმართ განხორციელებული ძალადობის თუ დევნის აღსაწერად, რაც ბუნებრივი დასტურია, რომ ანტისემიტიზმი არ არის მისი ერთადერთი განმსაზღვრელი მახასიათებელი. ისტორიკოსი ვერნერ ბერგმანი ფიქრობს, რომ პოგრომი უნდა განისაზღვროს როგორც კოლექტიური ძალადობის ცალმხრივი აქტი, რომელიც უმრავლესობის მიერ უმცირესობის წინააღმდეგ არის მიმართული და როდესაც სახელმწიფოსგან დაცვა მოსალოდნელი არ არის.[4] ბერგმანი დასძენს, რომ ტერმინს დასავლურ გამოყენებაში "ანტისემიტური ელფერები" მაინც თან ახლავს.[15] ისტორიკოსი დევიდ ენგელი აღნიშნავს, რომ ტერმინი ძირითადად გამოიყენება იმ ინციდენტების აღსაწერად, რომელშიც უმრავლესობის ჯგუფები ძალადობენ ეთნიკური ან რელიგიური უმცირესობების წინააღმდეგ და ამ ქმედებებს ამართლებენ იმით, რომ კანონით მათი (უმცირესობების) დაცვა ნაკლებად სავარაუდოა.[5]

"პოგრომ"-ის უნივერსალურად შეჯერებული განმარტება არ არსებობს.[5][16] კლიერი წერს, რომ ტერმინის განურჩევლად გამოყენებას, განსაკუთრებით სამხრეთ ევროპის მოვლენებთან მიმართებით, შესაძლოა შეცდომაშიც შევყავდეთ, რადგან ჩნდება განცდა, თითქოს მსგავსი მოვლენები ხშირი იყო და ყველას საერთო მახასიათებლები გააჩნდა."[3] სწორედ ამიტომ, მორგენტაუს მოხსენებაში, 1918-1919 წლის მოვლენები (კერძოდ კიელცის პოგრომი, პინსკის ხოცვა-ჟლეტა და ლვოვის პოგრომი) შეფასებულია, როგორც "ექსცესები", რადგან ავტორების მტკიცებით, ტერმინი "პოგრომი" საჭიროებდა ანტისემიტურ და არა პოლიტიკურ ხასიათს, რაც ომიანობის მდგომარეობას ვერ შეესადაგებოდა.[5][17][18] მედიის მხრიდან 1991 წლის crown Heights-ის ბუნტის "პოგრომ"-ად მოხსენებამ, საზოგადოებაში კამათი გამოიწვია.[19][20][21]

ვერნერ ბერგმანი ვარაუდობს, რომ ყველა ასეთ ინციდენტს აქვს განსაკუთრებული გამაერთიანებელი მახასიათებელი: „საფრთხის კოლექტიური ატრიბუტით, პოგრომი განსხვავდება ძალადობის სხვა ფორმებისგან, როგორიცაა ლინჩი, რომელიც მიმართულია უმცირესობის ჯგუფის ცალკეულ წევრებზე, ხოლო ძალაუფლების დისბალანსი ამბოხებულთა სასარგებლოდ განასხვავებს პოგრომებს ბუნტის სხვა ფორმებისგან (როგორიცაა საკვები ბუნტი, რასობრივი ბუნტი ან „საზოგადოებრივი ბუნტი“) თანაბრად შეიარაღებულ ჯგუფებს შორის. ამასთან, ორგანიზებულობის დაბალი დონე განასხვავებს მათ ვიგილანტიზმისგან, ტერორიზმისგან, ხოცვა-ჟლეტისგან და გენოციდისგან“.[4]

ანტიებრაული პოგრომების ისტორია

რედაქტირება
 
ჰეპ-ჰეპის აჯანყებები ვიურცბურგში, 1819 წ. მარცხნივ ორი გლეხი ქალი თავს ესხმის ებრაელ კაცს ჩანგლითა და ცოცხით. მარჯვნივ, სათვალეებით, კუდით და ექვსღილიანი ჟილეტით გამოწყობილი მამაკაცი, „ალბათ ფარმაცევტი ან სკოლის მასწავლებელი“ ებრაელს ყელზე უჭირავს და ხელკეტით აპირებს მის დარტყმას. სახლებს ძარცვავენ. იოჰან მაიკლ ვოლცის თანამედროვე გრავიურა.

პირველი ცნობილი ანტიებრაული არეულობა ჩვენი წელთაღრიცხვით 38 წელს, ალექსანდრიაში მოხდა, უფრო ცნობილი არეულობა კი მალევე 66 წელს. სხვა მნიშვნელოვან მოვლენებს ადგილი ჰქონდა შუა საუკუნეების ევროპაში. ებრაული საზოგადოებები სამიზნედ იქცნენ 1189 და 1990 წლების ინგლისში, ევროპის ირგვლივ ჯვაროსნური ომების და 1348-1350 წლებში შავი ჭირის დროს, ასევე ტულონში, ერფურტში, ბაზელში, არაგონში, ფლანდრიაში[22][23] და სტრასბურგში.[24] ამ პერიოდში 510-მდე ებრაული საზოგადოება განადგურდა.[25] მოვლენები 1370 წლის ბრიუსელის ხოცვა-ჟლეტამდე გაგრძელდა. დამატებით 1389 წლის დიდ შაბათს, პრაღის პოგრომის დროს, ქრისტიანულმა ბრბომ ებრაულ კვარტალს ცეცხლი წაუკიდა, დახოცეს მრავალი ებრაელი, ხოლო ვინც ქალაქის მთავარ სინაგოგში გამოიკეტა, წამებით და ბრბოს ხელით სიკვდის თვითმკვლელობა ამჯობინეს. დაღუპულთა რიცხვი 400-500 მამაკაცს, ქალს და ბავშვს შეადგენდა.[26] ებრაელებზე თავდასხმები გაგრძელდა ბარსელონასა და სხვა ესპანურ ქალაქებში 1391 წლის ხოცვა-ჟლეტის დროს.

1648-1657 წლებში, დღევანდელ უკრაინაში, ხმელნიცკის აჯანყების დროს, ებრაელებისა და პოლონელების მასობრივი მკვლელობა განხორციელდა.[27] თანამედროვე ისტორიკოსები ვარაუდობენ, რომ ხმელნიცკის კაზაკებმა 40,000-დან 100,000-მდე ადამიანი, მათ შორის ქალები და ბავშვები მოკლეს, თუმცა შესაძლებელია, ეს რიცხვი მეტიც ყოფილიყო.

მე-19 საუკუნის დასაწყისში, გერმანიის კონფედერაციაში ებრაელთა ემანსიპაციის მცდელობამ, რომელიც მიზნად ისახავდა მათი უფლებების გაფართოებასა და მოქალაქეობრივ თანასწორობას, საზოგადოების გარკვეული ნაწილის უკმაყოფილება გამოიწვია. ამას მოჰყვა ებრაელების წინააღმდეგ ძალადობის ტალღა, რომელიც ისტორიაში შევიდა როგორც ჰეპ-ჰეპის აჯანყება.[28]

პოგრომები რუსეთის იმპერიაში

რედაქტირება
 
პოგრომის მსხვერპლი კიშინიევში, ბესარაბია, 1903 წ

რუსეთის იმპერიაში ებრაული მოსახლეობის რაოდენობა 1772, 1793 და 1795 წლებში პოლონეთის ანექსიის და მისი ტერიტორიების დანაწილების შედეგად გაიზარდა. მანამდე რუსეთის იმპერიის ტერიტორიაზე ძალიან ცოტა ებრაელი ცხოვრობდა.[29] პოლონეთისგან მიტაცებული ტერიტორიების ნაწილზე, ეკატერინე დიდმა დასახლების ზონა (Pale of Settlement) დააარსა. ებრაელების უმეტესობას ამ ტერიტორიებზე დასახლების მუდმივი ნებართვა მიეცათ, მათ შორის მათ, ვინც სამეფო ბრძანებულებით იქნა გაძევებული სანქტ-პეტერბურგიდან, მოსკოვიდან და სხვა დიდი ქალაქებიდან.[30] 1821 წლის ოდესის ინციდენტმა მე-19 საუკუნის პოგრომების სერიას მისცა დასაბამი; საუკუნის ბოლომდე ოდესაში კიდე ოთხი მსგავსი პოგრომი მოხდა. 1881 წელს ნაროდნაია ვოლიას მიერ ალექსანდრე II-ის მკვლელობას ჯერ კიევის პოგრომი, შემდეგ კი 200 მსგავსი მოვლენა მიყვა თან, რაც რამდენიმე წლის განმავლობაში გრძელდებოდა.[31]

რუსეთის იმპერიაში მე-20 საუკუნის პირველი პოგრორი 1903 წელს, კიშინიეევში მოხდა. შედეგად დაიღუპა 49 ებრაელი, ასობით დაიჭრა, 700 სახლი განადგურდა და 600 ბიზნესი გაძარცვეს. იმავე წელს მსგავსი ტრაგედია განმეორდა გომელში (ბელორუსია), სმელაში, ფეოდოსიასა და მელიტოპოლში (უკრაინა). უკიდურესი ველურობის გამოვლენა იყო დაჭრილების დასახიჩრება.[32] შემდეგ იყო ჟიტომირის (29 მოკლულით)[33] და 1905 წლის ოქტომბრის კიევის პოგრომი, რამაც გამოიწვია დაახლოებით 100 ებრაელის ხოცვა-ჟლეტა.[34] სამი წლის მანძილზე, 1903-იდან 1906-ის ჩათვლით, 660-ამდე პოგრომი დაფიქსირდა უკრაინასა და ბესარაბიაში, ათეულამდე შემთხვევა ბელარუსიაში, სადაც თანამონაწილე რუსეთის მთავრობაც იყო. თუმცა აღსანიშნავია, რომ პოლონეთის ტერიტორიაზე, ანტიებრაული პოგრომები არ დაფიქსირებულა.[32] იმავე პერიოდში, ებრაულმა შრომით ბუნდმა დაიწყო შეიარაღებული თავდაცვითი ნაწილების ორგანიზება, რომელიც მზად იქნებოდა შეტევებზე და პოგრომებზე საპასუხო სროლისთვის. შედეგად ებრაულ თემზე თავდასხმებმაც მცირე ხნით იკლო.[34]

თუმცა, ფართო კონტექსტში ებრაელებზე ძალადობა კვლავ გრძელდებოდა. ისტორიკოსი კოლინ ტაცის თქმით, 1881-დან 1920 წლამდე, უკრაინაში დაფიქსირებული იყო 1,326 დოკუმენტირებული პოგრომი, რის შედეგადაც დაიღუპა დაახლოებით 70,000-დან 250,000-მდე ებრაელი მოქალაქე და ნახევარ მილიონმა ადამიანმა დაკარგა საცხოვრებელი.[35][36] აღმოსავლეთ ევროპაში ებრაელების მიმართ ძალადობის მაშტაბმა აიძულა მათ თავშესაფარი დასავლეთ ევროპაში და შეერთებულ შტატებში ეძიათ, შედეგად მე-19 საუკუნის ბოლოდან მე-20 საუკუნის დასაწყისში, დაახლოებით 2.5-მა მილიონმა ებრაელმა დატოვა აღნიშნული ტერიტორია.[37]

აღმოსავლეთ ევროპა პირველი მსოფლიო ომის შემდეგ

რედაქტირება
 
1918-დან 1920 წლამდე უკრაინაში მომხდარი პოგრომების რუკა მსხვერპლის მიხედვით

ფართომასშტაბიანი პოგრომების რაოდენობამ, რომლებიც რამდენიმე ათწლეულით ადრე რუსეთის იმპერიაში დაიწყო, პირველი მსოფლიო ომის შემდეგ, რუსეთის სამოქალაქო ომის ქაოტურ პერიოდში, მკვეთრად იმატა. რუსეთის იმპერიის დაშლამ და შემდგომმა ფრაქციებს შორის ძალაუფლებისთვის ჭიდილმა, არასტაბილური გარემო შექმნა, სადაც ეთნიკური და რელიგიურ უმცირესობები, განსაკუთრებით ებრაელები, ხშირი სამიზნე ხდებოდნენ.

ამ პერიოდის განმავლობაში, უკრაინა იქცა კონკურენტი ფრაქციების პლაცდარმად, სადაც ბოლშევიკები, უკრაინელი ნაციონალისტები და სხვადასხვა ანტიბოლშევიკური თეთრი არმიები ერთმანეთს ებრძოდნენ. არეულობის ფონზე მაღალი იყო ანტისემიტური განწყობაც.

პრფორესორი ზვი გიტელმანი თავის ნაშრომში "ამბივალენტობის საუკუნე" (A Century of Ambivalence) წერს, რომ 1912 და 1919 წლებში, უკრაინაში 1,200-ზე მეტი პოგრომი განხორციელდა, რაც მისივე თქმით 1648 წლის ხმელნიცკის აჯანყების შემდეგ, აღმოსავლეთ ევროპაში ებრაელთა უდიდეს ხოცვა-ჟლეტას წარმოადგენდა. ძალადობის მასშტაბმა გამოიწვია ებრაული იმიგრაციის მკვეთრი ზრდა.[38]

ალექსანდრე სოლჟენიცნმა თავის წიგნში "ორასი წელი ერთად" (ინგ. Two Hundred Years Together, რუს. Двести лет вместе), გამოჩენილი ებრაელი სოციოლოგის ნაუმ გერგელის (1887-1931) მიერ ჩატარებული კვლევებიდან, დამატებითი სტატისტიკა მოჰყავს. გერგელის კვლევამ ანტიებრაული ძალადობის 1,236 ინციდენტი დააფიქსირა, მათგან 887 მასობრივ პოგრომად დაასახელა, დანარჩენი შემთხვევები კლასიფიცირებულია, როგორც "ექსცესი" - ძალადობრივი ქმედებები, რომლებიც არ იღებენ მასობრივ მასშტაბებს.[36][39][40]

გერგელის კვლევებზე დაყრდნობით ებრაელების წინააღმდეგ პოგრომის:

  • დაახლოებით 40 პროცენტი უკრაინის სახალხო რესპუბლიკასთან დაკავშირებულმა სამხედრო ნაწილებმა განახორციელეს, მათ სიმონ პეტლიურა ხელმძღვანელობდა. მიუხედავად იმისა, რომ აღნიშნული პოგრომები რესპუბლიკის ხელმძღვანელობან ოფიციალურად დაგმო[41] და შეწყვეტის განკარგულებებიც გამოსცა, ცენტრალური ხელისუფლება ძალიან სუსტი იყო მათ აღსასრულებლად.[41] 1919 წლის მაისის შემდეგ, როდესაც რესპუბლიკის დირექტორიამ კონტროლი და სანდოობა დაკარგა, სიტუაცია კიდევ უფრო გაუარესდა. არასტაბილურობის სწორედ ამ წელს (მაისი-სექტემბერი) გატარდა პოგრომების 75%-ი.[42] ათასობით ებრაელი, განურჩევლად პოლიტიკური კუთვნილებისა, რელიგიური და ეთნიკური იდენტობის გამო დახოცეს.[36]
  • დაახლოებით 25 პროცენტი უკრაინის მწვანე არმიისა და სხვადასხვა უკრაინული ნაციონალისტური ბანდების მიერ განხორციელდა.
  • დაახლოებით 17 პროცენტი თეთრი არმიის, განსაკუთრებით ანტონ დენიკინის ძალების მიერ.
  • 8.5 პროცენტი მიეწერებოდა პოგრომებს, რომლებიც წითელმა არმიამ, კერძოდ სემიონ ბუდიონის პირველმა კავალერიამ განახორციელა. აღსანიშნავია, რომ ბუდიონის კავალერიის ჯარისკაცთა დიდი ნაწილი, ბოლშევიკების მხარეს გადასვლამდე, დენიკინის თეთრ არმიაში მსახურობდა.[39] მიუხედავად დაჯგუფების წითელ არმიასთან აფილირებისა, მათი ქმედება ებრაელების წინააღმდეგ, ბოლშევიკური ხელმძრვანელობის მხრიდან ნებადართული არ იყო. მათ ოფიციალურად დაგმეს ანტისემიტური ძალადობა და მასში ჩართული პოლკების განიარაღებისთვის ნაბიჯებიც გადადგეს. პოგრომი უკრაინაში სამხედრო აღლუმზე დაგმო მიხაილ კალინინმაც.[39]

ნაუმ გერგელის ფიგურები, რომელიც ისტორიკოსთა ნაწილის აზრით რეალურად ბევრად მაღალი მაშტაბის იყო, გულდასმით იყო შედგენილი მოწმეების ჩვენებებისა და იმდროინდელი გაზეთების შესწავლის საფუძველზე. ინფორმაცია შეაგროვა აღმოსავლეთ ებრაელთა ისტორიულმა არქივმა (Mizrakh-Yidish Historiche Arkhiv). ორგანიზაცია თავდაპირველად დაარსდა კიევში, შემდეგ გადავიდა ბერლინში, მოგვიანებით კი პოლიტიკური არასტაბილურობის გამო ნიუ-იორკში დამკვიდრდა. კვლევის ინგლისური ვერსია პირველად 1951 წელს YIVO annual of Jewish Social Science-ზე გამოიცა "The Pogroms in the Ukraine in 1918–1921" დასახელებით.

პირველი მსოფლიო ომის შემდეგ, დამოუკიდებლობისთვის ლოკალური შეიარაღებული კონფლიქტების დროს, 1918 წლის ლუოვის პოგრომის შედეგად 72 ებრაელი დაიღუპა და 443 დაშავდა.[43] [44] [45] [46] [47] მომდევნო წელს ნიუ-იორკ ტრიბუნის გამოცემის მიხედვით, პოგრომები დაფიქსირდა ახალდაარსებულ მეორე პოლონეთის რესპუბლიკის რამდენიმე ქალაქში.

1919 წლის 8 აგვისტოს, პოლონელმა ჯარისკაცებმა საბჭოთა რუსეთთან ომში, ოპერაცია მინსკის მეშვეობით ქალაქზე კონტროლი მოიპოვეს. ოკუპაციის დროს, ბოლშევიკური მოძრაობის მხარდაჭერაში ბრალდებული 31 ებრაელი მოკლეს, ბევრ დანარჩნეს თავს დაესხნენ და ფიზიკურადაც გაუსწორდნენ. ჯარისკაცებმა ადგილობრივ სამოქალაქო პირებთან ერთად ებრაელების საკუთრებაში მყოფი 377 მაღაზია და მრავალი კერძო სახლი გაძარცვეს.[48][49] 1919 წლის ოქტომბერში, ჰენრი მორგენთაუს მოხსენებაში, რომელიც მინსკში მომხდარ ძალადობას ეხება, ნათქვამია, რომ საერთაშორისო ყურადღების და მხარდაჭერის მოსაზიდად, ებრაელი ლიდერების მხრიდან მომვლენების სიმძიმე გაზვიადებული იყო. განცხადებას კამთი მოყვა, რადგან მიჩნეული იყო, რომ ებრაელების განცდილ ტანჯვას მსგავსი რიტორიკა აკნინებდა.[50][51] თუმცა, ისტორიკოსი ელისა ბემპორადის თანახმად, ძალადობამ რაც მინსკში მცხოვრებმა ებრაელებმა გამოცადეს, დიდი გავლენა იქონია მათ პოლიტიკურ პრეფერენციაზე. მათ სახლებზე და ბიზნესზე უწყვეტი თავდასხმის, ძარცვის და განადგურების ფონზე, ბევრმა ებრაელმა, მიუხედავად ბოლშევიკებთან მათი კომპლექსური ურთიერთობისა, წითელი არმიის შემოსვლას და ბელორუსის სსრ-ის დაარსებას მხარი დაუჭირეს.[52][53]

პოგრომები ევროპასა და ამერიკაში მეორე მსოფლიო ომამდე

რედაქტირება

არგენტინა 1919 წ

რედაქტირება

პირველი მსოფლიო ომის მიმდინარეობამ და მისმა შედეგებმა, უშუალოდ ჩართული მხარეების გარდა, ნეგატიური გავნელა იქონია ნეიტრალურ ქვეყნებზეც. არგენტინის შემთხვევაში მთავარი დარტყმა მიადგა ვაჭრობას. გართულებული საზღვაო ტრანსპორტირების ფონზე, რაც სარისკოც გახდა და ძვირიც, საერთაშორისო ვაჭრობაზე მოთხოვნამაც მნიშვნელოვნად იკლო.[54] ამ ყველაფერს ჭარბი იმიგრაციაც დაემატა, მათი დიდი ნაწილი დედაქალაქში, ბუენოს-აირესში და სხვა ურბანულ ნაწილებში იყრიდა თავს.[55] რთულ პირობებს გამოქცეული ადამიანები, ოღონდ თავი ერჩინათ, მზად იყვნენ ადგილობრივ მუშახელზე იაფადაც ემუშავათ. შემცირებული ხელფასი ფასების ზრდის პარალელურად, მოქალაქეების ცხოვრების ხარისხს მნიშვნელოვნად აუარესებდა.[56]

ომი 1918 წლის ბოლოს დასრულდა, მაგრამ ევროპა საერთაშორისო ვაჭრობის აღსადგენად მზად არ იყო, იმიგრანტებსაც დანგრეულ ქალაქებში დაბრუნება არ სურდათ.[57] ადგილზე პროტესტის მაშტაბი განაგრძობდა ზრდას. ადამიანები ხელფასების მატებას, სამუშაო პირობების გაუმჯობესებას და მშრომელთა უფლებების აღიარებას ითხოვდნენ. მუშათა კლასის გაძლიერება, სოციალისტურ-ანარქისტული იდეოლოგიის გავრცელებასთან ერთად, სახელმწიფოს წარმომადგენლებში და ელიტარულ ჯგუფებში, შიშის საბაბს იძლეოდა.[58] ორიოდე წლის წინ 1917 წლის ოქტომბერს ბოლშევიკების მიერ განხორციელებული წარმატებული რევოლუცია, შიშის ზარს სცემდა მთელ დანარჩენ მსოფლიოს, კომუნისტური იდეები მალე ვრცელდებოდა და მუშათა კლასების, განსაკუთრებით ეკონომიკური კრიზისის დროს, სახელმწიფოს წინააღმდეგ გაერთიანებას უწყობდა ხელს.[59] პირველი მასშტაბური წინააღმდეგობა 1919 წლის 7 იანვარს ბუენოს-აირესში, Talleres Vasena-ს მეტალურგიულ ქარხანაში მუშების გაფიცვამ გამოიწვია. ამ ყველაფერმა ფართო მაშტაბი მიიღო და ქუჩის პროტესტშიც გადაიზარდა. შედეგად ხელისუფლება, პრეზიდენტი იპოლიტო ირიგოიენის ხელმძღვანელობით, იძულებული გახდა პოლიცია და ჯარი გამოეყვანა.[60]

პროტესტის ჩახშობის მცდელობამ მალევე მიიღო ძალადობრივი ფორმა და რაც 7 იანვრიდან 14 იანვრის ჩათვლით გაგრძელდა. მოვლენა ისტორიაში ტრაგიკული კვირის სახელით შევიდა (Semana Trágica). დარბევის მთავარ სამიზნედ ებრაელები იქცნენ, რადგან სახელმწიფო და ელიტარულ წრეებში, სოციალისტურ-ანარქისტული იდეების გამვრცელებებლად სწორედ ისინი ითვლებოდნენ. სოციალური არეულობის და უკონტროლო ძალადობის კვალდაკვალ, ნაციონალისტური ჯგუფების სამიზნედ იქცნენ კატალონიელებიც. მიუხედავად მათი კოლონიის ფესვებისა, რომელიც ქალაქის დაარსებიდან მოდის, გარკვეულ ჯგუფებში ესპანური ნაციონალიზმის გავლენით, ისინი სემიტურ ეთნოსად მოიაზრებოდნენ, მათი მემარცხენე მიდრეკილება კი მტრულ დამოკიდებულებას მხოლოდ და მხოლოდ ზრდიდა.[61][62]

ბრიტანეთი და ირლანდია

რედაქტირება
 
სომხების და ასურელების ხოცვა-ჟლეტა ქალაქ ადანაში, ოსმალეთის იმპერია, 1909 წლის აპრილი.

1904-1906 წლებში, ირლანდიის ქალაქ ლიმერიკში ებრაული საზოგადოების წინააღმდეგ მიმართული კამპანია, ცნობილი როგორც ლიმერიკის ბოიკოტი, მნიშვნელოვანი დაპირისპირების წყარო გახდა. კამპანია დაიწყო ჯონ კრეის, კათოლიკე მღვდლის, ანტისემიტური ქადაგებების შედეგად, რომლებშიც მან უსაფუძვლოდ დაადანაშაულა ებრაელები ეკონომიკურ ექსპლუატაციასა და რიტუალურ მკვლელობებში. ეს ქადაგებები მოსახლეობაში ანტისემიტური განწყობების გაღვივებას და ებრაული ბიზნესების ბოიკოტს, ასევე ფიზიკურ ძალადობას უწყობდა ხელს.[63]

ლიმერიკის ებრაული საზოგადოება, რომელიც ლიტვიდან ემიგრირებულმა ებრაელებმა 19-ე საუკუნის ბოლოს ჩამოაყალიბეს, ქალაქის ეკონომიკის ნაწილად იქცა. ისინი ძირითადად ვაჭრობითა და სასურსათო საქონლის გაყიდვით იყვნენ დაკავებულნი. თუმცა, ჯონ კრეის ქადაგებებმა, რომლებიც ებრაელების წინააღმდეგ იყო მიმართული, საბოლოოდ ებრაული ოჯახების მასობრივი გადასახლება გამოიწვია. ეს მოვლენები ქალაქის სოციალურ სტრუქტურაზე ხანგრძლივ და ღრმა გავლენას ახდენდა, რასაც ებრაული საზოგადოების მნიშვნელოვანი კლება მოყვა.[64]

1920-იან წლებში ჩრდილოეთ ირლანდიაში სექტარიანული არეულობები მძვინვარებდა, რომლებიც კათოლიკური მოსახლეობის განდევნას ისახავდა მიზნად. 1920 წლის 21 ივლისს ბელფასტში პროტესტანტი ლოიალისტები ჰარლანდისა და ვოლფის გემთსაშენებზე შეიჭრნენ და 11,000-ზე მეტი კათოლიკე და მემარცხენე პროტესტანტი მუშაკი გაათავისუფლეს.[65][66][67] მომდევნო სამდღიანმა არეულობებმა 20-მდე ადამიანის სიცოცხლე შეიწირა და ეს მოვლენები „ბელფასტის პოგრომის“ სახელითაა ცნობილი.[68][67]

მსგავსი ძალადობა 23-25 აგვისტოს ლისბერნშიც მოხდა, სადაც პროტესტანტებმა კათოლიკური ბიზნესები და სახლები გაძარცვეს და დაწვეს, რის შედეგადაც 1,000-მა კათოლიკემ იძულებით დატოვა ქალაქი.[69] 1922 წლის პირველ ნახევარში ჩრდილოეთ ირლანდიაში სექტარიანულ შეტაკებებში ასობით ადამიანი დაიღუპა.[70][71][72]

1911 წელს უელსში, ტრედეგარის არეულობის დროს, ებრაელთა სახლები და ბიზნესები ერთი კვირის განმავლობაში იძარცვებოდა და იწვოდა. არეულობა ადგილობრივი სოციალური დაძაბულობისა და ანტისემიტური განწყობების ფონზე დაიწყო. სიტუაცია იმდენად გამწვავდა, რომ შინაგან საქმეთა მინისტრმა უინსტონ ჩერჩილმა ბრიტანეთის არმიის ჩარევა მოითხოვა. მან უელსში განვითარებულ მოვლენებს "პოგრომი" უწოდა.[73]

1936 წელს, ბრიტანეთში ანტისემიტური ძალადობა ისევ გამოვლინდა ომსშორისი პერიოდის ერთ-ერთ ყველაზე მძიმე ინციდენტში, რომელიც ცნობილია როგორც „მაილ ენდის პოგრომი“. ამ მოვლენების დროს 200 შავპერანგიანმა ახალგაზრდამ იერიში მიიტანა ლონდონის ისტ ენდში, სტეპნიზე, სადაც ებრაელთა მაღაზიებისა და სახლების ფანჯრები დაამსხვრიეს და ფანჯრიდან გადააგდეს ხანდაზმული მამაკაცი და ახალგაზრდა გოგონა.[74][75][76]

გერმანია და ნაცისტების მიერ ოკუპირებული ევროპა

რედაქტირება

ბროლის ღამე

რედაქტირება
 
ბროლის ღამე, ბერლინი. განადგურებული ებრაული ბიზნესი. 1938 წლის ნოემბერი.

ნაცისტურ გერმანიაში პირველი მნიშვნელოვანი პოგრომი, ცნობილი როგორც Kristallnacht (ბროლის ღამე), მოხდა 1938 წლის 9-10 ნოემბერს. ამ ორკესტრირებული თავდასხმას სულ მცირე 91 ევრაელი ემსხვერპლა, დაახლოებით 30,000 დააპატიმრეს და გადაიყვანეს საკონცენტრაციო ბანაკებში.\ 1,000-ზე მეტი სინაგოგა და ებრაული ბიზნესი დაზიანდა, დაინგრა ან დაიწვა. პოგრომმა კი ქუჩებში დაფანტული მინის ნამსხვრევების სახელი მიიღო.[77]

ბროლის ღამის შედეგები ებრაული საზოგადოებისათვის დამანგრეველი იყო. გარდა ფიზიკური განადგურებისა, ებრაელებს დაეკისრათ ჯარიმა და ნაცისტურმა რეჟიმმა მათთვის ქონების ჩამორთმევაც დაიწყო. მსოფლიო თვალს ადევნებდა მესამე რაიხის მკაფიო ანტისემიტურ ნაბიჯებს, თუმცა საერთაშორისო რეაგირება მას არ მოჰყოლია. ნაცისტები მსოფლიო მდუმარების ფონზე მეტად გათამამდნენ და არაერთი ძალადობის აქტი განახორციელეს, როგორც ებრაელების ისე სხვა ეთნიკური უმცირესობების მიმართ. მომდევნო ნაბიჯები უფრო და უფრო მძიმე იყო და კაცობრიობის წინაშე უდიდესი დანაშაულით დასრულდა.[78]

ადგილობრივი მოსახლეობის როლი ოკუპირებულ ევროპაში

რედაქტირება
 
იაშის პოგრომი რუმინეთში, 1941 წლის ივნისი

მეორე მსოფლიო ომის დროს ნაცისტების სიკვდილის რაზმები, როგორიცაა Einsatzgruppen, ოკუპირებულ ევროპაში ადგილობრივ მოსახლეობას ებრაელებზე თავდასხმას და ძალადობას აიძულებდნენ. აღნიშნული ძალისხმევისთვის ნაცისტებმა რეგიონში მცხოვრები ეთნიკური გერმანელებისაგან დაკომპლექტებული Volksdeutscher Selbstschutz-ის ბატალიონები მოაწყვეს.[79][80]

იაშის პოგრომი რუმინეთში

რედაქტირება
 
მატარებელში გამოგუდგული ებრაელები, იასი, რუმინეთი. 1941

ჰოლოკოსტის დროს, ნაცისტების მიერ ოკუპირებულ ტერიტორიებზე ადგილობრივი მოსახლეობის მიერ მოწყობილი არაერთი პოგრომი განხორციელდა.[81][82] ერთ-ერთი ყველაზე მომაკვდინებელი მოხდა იასში, რუმინეთი, პრემიერ-მინისტრი იონ ანტონესკუს განკარგულებით. 1941 წლის 29 ივნისიდან 6 ივლისამდე, რუმინეთის მოქალაქეები პოლიციასთან და სამხედრო ძალებთან ერთად ებრაულ თემს სასტიკად უსწორდებოდნენ. ერთ კვირიან საშინელ ძალადობას 13,266 ებრაელი ემსხვერპლა. მეთოდები მოიცავდა მასობრივ სროლას და ცემას. თუმცა ყველაზე სასტიკი ქმედება იყო, მათი გადავსებულ ვაგონში მოთავსება და რამდენიმე დღიანი ტრანსპორტირება უწყლოთ, საჭმლის გარეშე და შეზღუდული ვინტილციით. ასეთ ვაგონებში დაახლოებით 2,500-3,000 ებრაელი გარდაიცვალა.[82]

ფარჰუდის პოგრომი ერაყში

რედაქტირება
 
ებრაელების საფლავი ფარჰუდში პოგრომის შემდეგ. 1941

ომის დროს ანტისემიტური განწყობა საზრდობდა ახლო აღმოსავლეთშიც. ერთ-ერთი ყველაზე სასტიკი შემთხვევა იყო ფარჰუდის პოგრომი, რომელიც მოხდა ბაღდადში, ერაყში. 1841 წლის 1-2 ივნისს, რაშიდ ალის, იუნის ალ-საბავის და ალ-ფუტუვას ახალგაზრდული ორგანიზაციის ხელმძღვანელობით, ორ დღიან ძალადობას 150-180-ამდე ებრაელი შეეწირა, დაშავდა 600 ადამიანი და გააუპაატიურეს ქალები. გაძარცვული იქნა 1,500 ებრაული მაღაზია თუ სახლი.[83][84] ჩახშობის მცდელობას დაიღუპა 300-400 არაებრაელი მეამბოხე.[85]

პოგრომები უკრაინაში

რედაქტირება

ლვოვის პოგრომი (1941) - 1941 წლის ივნის-ივლისში, ქალაქ ლვოვში ორი დამანგრეველი პოგრომი განხორციელდა, რომელსაც ნაცისტების Einsatzgruppen-ის ძლიერი წაქეზებით უკრაინის სახალხო მილიცია ჩაუდგა სათავეში. ეს პოგრომები გერმანიის საბჭოთა კავშირში შეჭრის შემდეგ, ძალაუფლების სწრაფი ცვლილების პერიოდში დაიწყო. ძალადობას ემსახურებოდა ღრმად ფესვგადგმული ანტისემიტიზმი და ბრალდებები, რომ ებრაელები საბჭოთა NKVD-სთან თანამშრომლობდნენ 1939-1941 წლების საბჭოთა ოკუპაციის პერიოდში. ამ პოგრომების შედეგად დაახლოებით 6,000 პოლონელი ებრაელი სასტიკად იქნა მოკლული.[86] მრავალი მათგანი საკუთარი სახლებიდან გამოიყვანეს, ქუჩებში სცემეს ან საჯაროდ დახვრიტეს. ებრაული ბიზნესები და სახლები სისტემატურად იძარცვებოდა და ნადგურდებოდა, ხოლო ქალაქის სინაგოგებს წვავდნენ.

კიევის პოგრომი (ბაბინ იარის ხოცვა-ჟლეტა) - 1941 წლის სექტემბერში, კიევის გერმანული ოკუპაციის შემდეგ, ბაბინ იარის ხეობაში 33,000-ზე მეტი ებრაელი გაანადგურეს. ეს მასობრივი ხოცვა-ჟლეტა ხშირად პოგრომის ნაწილად მიიჩნევა, სადაც ებრაელები ძალით აიყვანეს, ტანსაცმელი გახადეს და სისტემატურად დახოცეს. ამ ხოცვა-ჟლეტის მთავარი ორგანიზატორები იყვნენ გერმანული Einsatzgruppen C-ის ძალები, რომლებმაც მანიაკური სისასტიკით იმოქმედეს.[87]

ოდესის პოგრომი (1941) 1941 წლის ოქტომბერში, ოდესის რუმინეთისა და გერმანიის ძალების ოკუპაციის შემდეგ, რამდენიმე დღიანი ხოცვა-ჟლეტა გაიმართა. 30,000-ზე მეტი ებრაელი დაიღუპა, ბევრი მათგანი დახვრიტეს ან ცოცხლად დაწვეს. ამ ხოცვა-ჟლეტის ორგანიზატორები იყვნენ რუმინეთის არმიის გენერალი იონ ანტონესკუ და გერმანული SS-ის სპეციალური ძალები.[88][89]

ჟიტომირის პოგრომები - 1941 წლის ივლისსა და აგვისტოში, ჟიტომირში რამდენიმე პოგრომი გაიმართა, სადაც ათასობით ებრაელი დაიღუპა გერმანული Einsatzgruppen D-ის და ადგილობრივი უკრაინელი კოლაბორაციონისტების დახმარებით. ამ პოგრომებში მონაწილეობდნენ OUN-ის (Organization of Ukrainian Nationalists) წევრები, რომლებიც სტეფან ბანდერას ფრთას მიეკუთვნებოდნენ.[90][91]

ვინიცას პოგრომი (1941) - 1941 წლის ზაფხულში, ნაციების შეჭრის ნაწილად, ვინიცაში ებრაელების მნიშვნელოვანი ნაწილი დახოცეს მასობრივი განადგურების შედეგად, სადაც მონაწილეობდნენ როგორც გერმანული, ასევე ადგილობრივი ძალები. ამ პოგრომის დროს, ორდენბურგის და კვერსტინგის კომენდანტურების ხელმძღვანელობით, განსაკუთრებით სასტიკი ძალადობა მოხდა.[92]

 
1941 წლის ივლისი, ლვოვის პოგრომების დროს, ხელკეტებით შეიარაღებული ებრაელი ქალი, რომელსაც დაედევნენ მამაკაცები და ახალგაზრდები.

კამენეც-პოდოლსკის ხოცვა-ჟლეტა (1941) - ეს მასობრივი ხოცვა-ჟლეტა 1941 წლის აგვისტოში მოხდა, როდესაც დაახლოებით 23,000 ებრაელი, ძირითადად უნგრეთიდან და ადგილობრივი უკრაინიდან, გერმანული და უნგრული ძალების მიერ გაანადგურეს. ამ ხოცვა-ჟლეტაში მონაწილეობდნენ SS-ის ობერფიურერი ფრიდრიხ იეკელი და უნგრეთის გენერალი ფერენც ფეკეტესალამი.[93][94]

პოგრომი ლიტვაში და პოლონეთში

რედაქტირება

ამავდროულად, ლიტვაში, განსაკუთრებით ქალაქ კაუნასში, ანტიებრაულმა ძალადობამ იმატა. გერმანელების საბჭოთა კავშირში შეჭრის ფონზე, ალგირდას კლიმაიტის ხელმძღვანელობით ადგილობრივმა ძალებმა და ლიტვური აქტივისტთა ფრონტის (LAF) პარტიზანებმა პოგრომების სერია წამოიწყეს. ამ მოქმედებებს კიდევ უფრო მეტი ინტენსივობა შესძინა 29-ე ლიტვური ტერიტორიული კორპუსის 3,600 ჯარისკაცის დეზერტირობამ, რომლებმაც საბჭოთა არმია მიატოვეს და ნაცისტურ ძალებს შეუერთდნენ.[95] 1941 წლის 25-26 ივნისს, ამ რეგიონში ერთ-ერთი ყველაზე საშინელი ეპიზოდი განვითარდა, როდესაც დაახლოებით 3,800 ებრაელი დახოცეს. მკვლელობები გამოირჩეოდა განსაკუთრებული სისასტიკით, მრავალი მსხვერპლი საჯაროდ სიკვდილამდე აწამეს. სინაგოგები გადაწვეს, ებრაული სახლები გაძარცვეს და უბნები გაანადგურეს.[96]

1941 წლის ივლისში, იედვაბნეს პოგრომის დროს, ეთნიკურმა პოლონელებმა, ნაცისტური Ordnungspolizei-ის (საკანონმდებლო პოლიცია) თანდასწრებით, 340-ზე მეტი ებრაელი ბეღელში ცოცხლად დაწვეს. ამ სისასტიკეში გერმანული Einsatzgruppe B-ის როლის საკითხი დღემდე დავის საგანია.[97][98][99][100][101][102]

Further reading

რედაქტირება
  მთავარი სტატია: Bibliography of genocide studies.

წყარო

რედაქტირება
  1. ↑ pogrom, (Russian: “devastation,” or “riot”), a mob attack, either approved or condoned by authorities, against the persons and property of a religious, racial, or national minority.. ციტირების თარიღი: 2024-08-11.
  2. ↑ Atkin, Nicholas; Biddiss, Michael; Tallett, Frank (23 May 2011) The Wiley-Blackwell Dictionary of Modern European History Since 1789. John Wiley & Sons. ISBN 978-1-4443-9072-8. 
  3. ↑ 3.0 3.1 Klier, John (2011). Russians, Jews, and the Pogroms of 1881–1882. Cambridge University Press, გვ. 58. ISBN 978-0-521-89548-4. „By the twentieth century, the word "pogrom" had become a generic term in English for all forms of collective violence directed against Jews. The term was especially associated with Eastern Europe and the Russian Empire, the scene of the most serious outbreaks of anti-Jewish violence before the Holocaust. Yet when applied indiscriminately to events in Eastern Europe, the term can be misleading, the more so when it implies that "pogroms" were regular events in the region and that they always shared common features. In fact, outbreaks of mass violence against Jews were extraordinary events, not a regular feature of East European life.“ 
  4. ↑ 4.0 4.1 4.2 Bergmann, Werner (2003) „Pogroms“, International Handbook of Violence Research, გვ. 352–55. DOI:10.1007/978-0-306-48039-3_19. ISBN 978-1-4020-3980-5. 
  5. ↑ 5.0 5.1 5.2 5.3 (26 November 2010) Anti-Jewish Violence. Rethinking the Pogrom in East European History. Indiana University Press. ISBN 978-0-253-00478-9. „Engel states that although there are no "essential defining characteristics of a pogrom", the majority of the incidents "habitually" described as pogroms "took place in divided societies in which ethnicity or religion (or both) served as significant definers of both social boundaries and social rank.“ 
  6. ↑ DW. 'Kristallnacht' not strong enough term for anti-Jewish riots. ციტატა: „Hundreds of people were killed, according to USHMM, and 30,000 Jewish men were arrested and deported to concentration camps. Rioters that night set fire to hundreds of synagogues and Jewish institutions throughout Austria and Germany. They desecrated Jewish cemeteries and looted thousands of Jewish-owned businesses. Then, Nazi authorities ordered Jews to pay for the damages. Given the scope and gravity of the events, "broken glass" does not capture the extent of the brutality and suffering. By using more direct and explicit terminology, Germany aims to ensure that the historical record reflects the nature of the atrocities committed.“ ციტირების თარიღი: 2024-08-11.
  7. ↑ BBC News India. 'The crowd killed my father right in front of us' | I remember the 1984 riots. ციტატა: „Former Indian Prime Minister Indira Gandhi's assassination by her two Sikh bodyguards in 1984 sparked off anti-Sikh riots across the country. At least 3,000 Sikhs died in the violence. Pappi Kaur was 15 at the time. In this film, she talks about losing her loved ones in the riots and how the event changed her life.“ ციტირების თარიღი: 2024-08-11.
  8. ↑ Ministry of Home Affairs India. [https://www.mha.gov.in/sites/default/files/2022-08/Nanavati-I_eng_3%5B1%5D.pdf JUSTICE NANAVATI COMMISSION OF INQUIRY (1984 ANTI-SIKH RIOTS)]. ციტატა: „These anti-Sikh riots not only hurt the feelings of Sikhs but also shocked the conscience of all right-minded persons throughout the country. Considering the manner in which the violent attacks were made, it was felt that probably the attacks on Sikhs were organized by the Congressmen or their supporters or by some other organizations or associations. It was also felt that the Delhi Police was not only negligent in protecting the Sikhs and their properties but probably connived at or instigated such attacks.“ ციტირების თარიღი: 2024-08-11.
  9. ↑ The Guardian. Israeli settlers rampage after Palestinian gunman kills two. ციტატა: „In one video, a crowd of Jewish settlers prayed in front of a burning building. Earlier, a prominent Israeli cabinet minister and settler leader had called for Israel to strike “without mercy”.“ ციტირების თარიღი: 2024-08-11.
  10. ↑ AP News. Palestinian gunman kills Israeli as violence roils West Bank. ციტატა: „Late Sunday, a 37-year-old Palestinian was shot and killed by Israeli fire, two Palestinians were shot and wounded and another was beaten with an iron bar, Palestinian health officials said. Some 95 Palestinians were being treated for tear gas inhalation, according to medics.“ ციტირების თარიღი: 2024-08-11.
  11. ↑ BBC. Hawara West Bank: 'What happened was horrific and barbaric'. ციტატა: „Homes in Hawara are charred black alongside burned-out cars cloaked in a layer of ash. The air tastes acrid as people speak of the night their town burned. On Sunday the Palestinian town was subjected to one of the worst cases of mass Israeli settler violence in years, hours after two settlers were shot dead by a Palestinian gunman.“ ციტირების თარიღი: 2024-08-11.
  12. ↑ Al Jazira. Israeli settler attacks against Palestinians by the numbers. ციტატა: „On February 26, at least 400 Israeli settlers attacked several Palestinian villages in Nablus, including Hawara, killing one man and injuring hundreds of others. Settlers burned down more than 30 homes and at least 100 cars while beating Palestinians with metal rods and rocks. According to Israeli media, six settlers were arrested.“ ციტირების თარიღი: 2024-08-11.
  13. ↑ FRANCE 24 English. Huwara, a village on the edge: Settler violence in the West Bank escalates.
  14. ↑ Abramson, Henry (1999). A prayer for the government: Ukrainians and Jews in revolutionary times, 1917–1920. Harvard University Press, გვ. 109. ISBN 978-0-916458-88-1. „The etymological roots of the term pogrom are unclear, although it seems to be derived from the Slavic word for "thunder(bolt)" (Russian: grom, Ukrainian: hrim). The first syllable, po-, is a prefix indicating "means" or "target". The word therefore seems to imply a sudden burst of energy (thunderbolt) directed at a specific target. A pogrom is generally thought of as a cross between a popular riot and a military atrocity, where an unarmed civilian, often urban, population is attacked by either an army unit or peasants from surrounding villages, or a combination of the two.“ 
  15. ↑ (2005) International handbook of violence research. Springer. ISBN 978-1-4020-3980-5. „The word "pogrom" (from the Russian, meaning storm or devastation) has a relatively short history. Its international currency dates back to the anti-Semitic excesses in Tsarist Russia during the years 1881–1883, but the phenomenon existed in the same form at a much earlier date and was by no means confined to Russia. As John D. Klier points out in his seminal article "The pogrom paradigm in Russian history", the anti-Semitic pogroms in Russia were described by contemporaries as demonstrations, persecution, or struggle, and the government made use of the term besporiadok (unrest, riot) to emphasize the breach of public order. Then, during the twentieth century, the term began to develop along two separate lines. In the Soviet Union, the word lost its anti-Semitic connotation and came to be used for reactionary forms of political unrest and, from 1989, for outbreaks of interethnic violence; while in the West, the anti-Semitic overtones were retained and government orchestration or acquiescence was emphasized.“ 
  16. ↑ Bergmann writes that "the concept of "ethnic violence" covers a range of heterogeneous phenomena, and in many cases there are still no established theoretical and conceptual distinctions in the field (Waldmann, 1995:343)" Bergmann then goes on to set out a variety of conflicting scholarly views on the definition and usage of the term pogrom.
  17. ↑ Piotrowski, Tadeusz (1 November 1997) Poland's Holocaust. McFarland. ISBN 978-0-7864-2913-4. 
  18. ↑ Pease, Neal (2003). „'This Troublesome Question': The United States and the 'Polish Pogroms' of 1918–1919“, Ideology, Politics, and Diplomacy in East Central Europe.. Boydell & Brewer, გვ. 60. ISBN 978-1-58046-137-5. 
  19. ↑ Mark, Jonathan. (9 August 2011) What The 'Pogrom' Wrought. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 24 ოქტომბერი 2012. ციტატა: „A divisive debate over the meaning of pogrom, lasting for more than two years, could have easily been ended if the mayor simply said to the victims of Crown Heights, yes, I understand why you experienced it as a pogrom.“ ციტირების თარიღი: 15 February 2015
  20. ↑ New York Media, LLC (9 September 1991). New York Magazine. New York Media, LLC, გვ. 28. 
  21. ↑ Conaway, Carol B. (Autumn 1999). „Crown Heights: Politics and Press Coverage of the Race War That Wasn't“. Polity. 32 (1): 93–118. doi:10.2307/3235335. JSTOR 3235335. S2CID 146866395.
  22. ↑ Codex Judaica: chronological index of Jewish history; p. 203 Máttis Kantor – 2005 "The Jews were savagely attacked and massacred, by sometimes hysterical mobs."
  23. ↑ John Marshall John Locke, Toleration and Early Enlightenment Culture; p. 376 2006 "The period of the Black Death saw the massacre of Jews across Germany, and in Aragon, and Flanders,"
  24. ↑ Anna Foa The Jews of Europe after the black death 2000 p. 13 "The first massacres took place in April 1348 in Toulon, where the Jewish quarter was raided and forty Jews were murdered in their homes. Shortly afterwards, violence broke out in Barcelona."
  25. ↑ Durant, Will (1953). The Renaissance. Simon and Schuster, გვ. 730–731. ISBN 0-671-61600-5. 
  26. ↑ Newman, Barbara. (March 2012) The Passion of the Jews of Prague: The Pogrom of 1389 and the Lessons of a Medieval Parody. Church History.
  27. ↑ Herman Rosenthal. (1901)Chmielnicki, Bogdan Zinovi.
  28. ↑ The Pity of It All: A History of the Jews in Germany, 1743–1933. 
  29. ↑ Davies, Norman (1981). God's Playground: a history of Poland. Clarendon Press. 
  30. ↑ Shtetl. The Gale Group. Also in: Rabbi Ken Spiro. (9 May 2009) Pale of Settlement. Aish.com.
  31. ↑ John Doyle Klier. Pogroms: Anti-Jewish Violence in Modern Russian History. Cambridge University Press.  Also in: Omer Bartov. Shatterzone of Empires. Indiana University Press. „Note 45. It should be remembered that for all the violence and property damage caused by the 1881 pogroms, the number of deaths could be counted on one hand.“  For further information, see: Oleg Budnitskii. Russian Jews Between the Reds and the Whites, 1917–1920. University of Pennsylvania Press. 
  32. ↑ 32.0 32.1 Joseph (2016). The SAGE Encyclopedia of War. SAGE Publications, გვ. 1353. ISBN 978-1-4833-5988-5. 
  33. ↑ Sergei Kan (2009). Lev Shternberg. U of Nebraska Press, გვ. 156. ISBN 978-0-8032-2470-4. 
  34. ↑ 34.0 34.1 Lambroza (1993). Current Research on Anti-Semitism: Hostages of Modernization. Walter de Gruyter. ISBN 978-3-11-013715-6. 
  35. ↑ Tatz (2016). The Magnitude of Genocide. ABC-CLIO, გვ. 26. ISBN 978-1-4408-3161-4. 
  36. ↑ 36.0 36.1 36.2 Kleg (1993). Hate Prejudice and Racism. SUNY Press, გვ. 4. ISBN 978-0-7914-1536-8. 
  37. ↑ Diner. The Jews of the United States, 1654 to 2000. University of California Press. ISBN 978-0-520-93992-9. 
  38. ↑ Gitelman, Zvi Y. (2001). Revolution and the Ambiguities. Indiana University Press, გვ. 25. Chapter 2. ISBN 978-0-253-33811-2. 
  39. ↑ 39.0 39.1 39.2 Levin, Nora (1991). The Jews in the Soviet Union Since 1917: Paradox of Survival. New York University Press, გვ. 43. ISBN 978-0-8147-5051-3. 
  40. ↑ Kadish, Sharman. Bolsheviks and British Jews: The Anglo-Jewish Community, Britain, and the Russian Revolution. 
  41. ↑ 41.0 41.1 Yekelchyk (2007). Ukraine: Birth of a Modern Nation. 
  42. ↑ Magocsi (2010). History of Ukraine – The Land and Its Peoples. 
  43. ↑ Michlic, Joanna B. (2006). Poland's Threatening Other: The Image of the Jew from 1880 to the Present. University of Nebraska Press, გვ. 111. ISBN 978-0-8032-5637-8. „In three days 72 Jews were murdered and 443 others injured. The chief perpetrators of these murders were soldiers and officers of the so-called Blue Army, set up in France in 1917 by General Jozef Haller (1893–1960) and lawless civilians“ 
  44. ↑ Strauss, Herbert Arthur (1993). Hostages of Modernization: Studies on Modern Antisemitism, 1870–1933/39. Walter de Gruyter, გვ. 1048. ISBN 978-3-11-013715-6. 
  45. ↑ Gilman, Sander L. (1999). Jewries at the Frontier: Accommodation, Identity, Conflict. University of Illinois Press, გვ. 39. ISBN 978-0-252-06792-1. „After the end of the fighting and as a result of the Polish victory, some of the Polish soldiers and the civilian population started a pogrom against the Jewish inhabitants. Polish soldiers maintained that the Jews had sympathized with the Ukrainian position during the conflicts“ 
  46. ↑ Rozenblit, Marsha L. (2001). Reconstructing a National Identity: The Jews of Habsburg Austria during World War I. Oxford University Press, გვ. 137. ISBN 978-0-19-535066-1. „The largest pogrom occurred in Lemberg [= Lwow]. Polish soldiers led an attack on the Jewish quarter of the city on November 21–23, 1918 that claimed 73 Jewish lives.“ 
  47. ↑ Gitelman, Zvi Y. (2003). The Emergence of Modern Jewish Politics: Bundism and Zionism in Eastern Europe. University of Pittsburgh Press, გვ. 58. ISBN 978-0-8229-4188-0. „In November 1918, Polish soldiers who had taken Lwow (Lviv) from the Ukrainians killed more than seventy Jews in a pogrom there, burning synagogues, destroying Jewish property, and leaving hundreds of Jewish families homeless.“ 
  48. ↑ Morgenthau (1922). All in a Life-time. Doubleday & Page, გვ. 414. 
  49. ↑ Sloin (2017). The Jewish Revolution in Belorussia: Economy, Race, and Bolshevik Power. Indiana University Press. ISBN 978-0-253-02463-3. .
  50. ↑ Wandycz (1980). The United States and Poland. Harvard University Press, გვ. 166. ISBN 978-0-674-92685-1. 
  51. ↑ Stachura (2004). Poland, 1918–1945: an Interpretive and Documentary History of the Second Republic. Psychology Press, გვ. 85. ISBN 978-0-415-34358-9. 
  52. ↑ Bemporad (2013). Becoming Soviet Jews: The Bolshevik Experiment in Minsk. Indiana University Press. ISBN 978-0-253-00827-5. 
  53. ↑ Tobenkin, Elias (1 June 1919). „Jewish Poland and its Red Reign of Terror“. New York Tribune. ციტირების თარიღი: 29 August 2010.
  54. ↑ Rock, David. Argentina, 1516-1982: From Spanish Colonization to the Falklands War. University of California Press, 1985.
  55. ↑ Germani, Gino. Política y sociedad en una época de transición: De la sociedad tradicional a la sociedad de masas. Paidos, 1966.
  56. ↑ Losada, Mario. La Semana Trágica: El primer genocidio obrero. La Rosa Blindada, 2012.
  57. ↑ Scobie, James. Buenos Aires: Plaza to Suburb, 1870-1910. Oxford University Press, 1974.
  58. ↑ Bayer, Osvaldo. La Semana Trágica. Editorial Planeta, 1990.
  59. ↑ Service, Robert. A History of Twentieth-Century Russia. Harvard University Press, 2000.
  60. ↑ Rock, David. Authoritarian Argentina: The Nationalist Movement, Its History, and Its Impact. University of California Press, 1993.
  61. ↑ Llaudó Avila, Eduard. Racisme i supremacisme polítics a l'Espanya contemporània. Parcir. ISBN 978-84-18849-10-7. 
  62. ↑ Suriano, Juan. Paradoxes of Utopia: Anarchist Culture and Politics in Buenos Aires, 1890-1910. AK Press, 2000.
  63. ↑ Keogh, Dermot (1998). Jews in Twentieth-Century Ireland: Refugees, Anti-Semitism, and the Holocaust. Cork University Press.. „Creagh’s antisemitic sermons accused Jews of economic exploitation and ritual murder, leading to the Limerick Boycott. These sermons stoked antisemitic sentiments, resulting in the boycott and physical violence against Jewish businesses and residents.“ 
  64. ↑ Rivlin, Ray (2003). Shalom Ireland: A Social History of Jews in Modern Ireland. Gill & MacMillan.. „The Jewish community in Limerick was primarily composed of Lithuanian immigrants who had settled in the city in the late 19th century and became an integral part of the local economy. The boycott and violence eventually forced many Jewish families to leave, significantly diminishing the community and affecting the city’s social fabric.“ 
  65. ↑ Hopkinson, Michael. The Irish War of Independence, გვ. 155. 
  66. ↑ Bardon, Jonathan (1992). A History of Ulster. The Blackstaff Press. 
  67. ↑ 67.0 67.1 Parkinson, Alan F. (2004). Belfast’s Unholy War: The Troubles of the 1920s. Four Courts Press. 
  68. ↑ Hennessey, Thomas (1998). Dividing Ireland: World War I and Partition. Routledge. 
  69. ↑ Phoenix, Eamon (2020). Lisburn’s Night of Shame. The Irish News. 
  70. ↑ McKenna, Joseph (2011). Guerrilla Warfare in the Irish War of Independence, 1919–1921. McFarland. 
  71. ↑ Kathleen, Thorne. Echoes of Their Footsteps, The Irish Civil War 1922–1924, გვ. 6. 
  72. ↑ The Swanzy Riots, 1920. Irish Linen Centre & Lisburn Museum (2018).
  73. ↑ Holmes, Colin (1979). Anti-Semitism in British Society, 1876-1939. Arnold. 
  74. ↑ Kushner, Tony (1989). The Persistence of Prejudice: Antisemitism in British Society during the Second World War. Manchester University Press. 
  75. ↑ Cesarani, David (1994). The Jewish Chronicle and Anglo-Jewry, 1841-1991. Cambridge University Press. 
  76. ↑ Philpot, Robert (15 September 2018). „The true history behind London's much-lauded anti-fascist Battle of Cable Street“. Times of Israel. ციტირების თარიღი: 14 November 2023.
  77. ↑ Berenbaum, Michael; Kramer, Arnold (2005) The World Must Know. United States Holocaust Memorial Museum, გვ. 49. 
  78. ↑ Gilbert, Martin (1986). The Holocaust: the Jewish tragedy. Collins, გვ. 30–33. ISBN 978-0-00-216305-7. 
  79. ↑ Browning, Christopher R. (1998). „Arrival in Poland“, Ordinary Men: Reserve Police Battalion 101 and the Final Solution in Poland. Penguin Books, გვ. 51, 98, 109, 124. 
  80. ↑ Meier, Anna. Die Intelligenzaktion: Die Vernichtung der polnischen Oberschicht im Gau Danzig-Westpreußen (de). VDM Verlag. ISBN 978-3-639-04721-9. 
  81. ↑ Fischel, Jack (1998). The Holocaust. Greenwood Publishing, გვ. 41. ISBN 978-0-313-29879-0. 
  82. ↑ 82.0 82.1 Final Report of the International Commission on the Holocaust in Romania. Presented to Romanian President Ion Iliescu. Yad Vashem (11 November 2004).
  83. ↑ „The Farhud“. Holocaust Encyclopedia. United States Holocaust Memorial Museum.
  84. ↑ Magnet, Julia (16 April 2003). „The terror behind Iraq's Jewish exodus“. The Daily Telegraph.
  85. ↑ Kaplan, Robert D. (April 2014). „In Defense of Empire“. The Atlantic: 13–15.
  86. ↑ Holocaust Resources, History of Lviv. holocaust.projects.history.ucsb.edu. ციტირების თარიღი: 14 November 2023
  87. ↑ Kuznetsov, Anatoly (1970). Babi Yar: A Document in the Form of a Novel. Farrar, Straus and Giroux. ISBN 978-0374528171. 
  88. ↑ Ioanid, Radu (2008). The Holocaust in Romania: The Destruction of Jews and Roma under the Antonescu Regime, 1940-1944. Ivan R. Dee. ISBN 978-1566637718. 
  89. ↑ Kruglov, Alexandr. „The Odessa Massacre: October 1941“, რედ. Ray Brandon and Wendy Lower: The Shoah in Ukraine: History, Testimony, Memorialization. Indiana University Press (October 15, 2010). ISBN 978-0253222688. 
  90. ↑ Desbois, Father Patrick (2008). The Holocaust by Bullets: A Priest's Journey to Uncover the Truth Behind the Murder of 1.5 Million Jews. ISBN 978-0230617575. 
  91. ↑ M. McKale, Donald (2002). Hitler's Shadow War: The Holocaust and World War II. ISBN 978-0815412113. 
  92. ↑ (2008) რედ. Ray Brandon and Wendy Lower: Perpetrators, Victims, Bystanders. 
  93. ↑ L. Braham, Randolph (2004). The Holocaust in Hungary: Evolution of a Genocide. ISBN 978-0759121980. 
  94. ↑ Hilberg, Raul (1985). The Destruction of the European Jews. ISBN 978-0300095579. 
  95. ↑ Piotrowski, Tadeusz (1997). Poland's Holocaust. McFarland & Company, გვ. 164. ISBN 0-7864-0371-3. „LAF units distinguished themselves by committing murder, rape, and pillage.“ 
  96. ↑ Holocaust Revealed. holocaustrevealed.org. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 28 აგვისტო 2008. ციტირების თარიღი: 2 September 2008
  97. ↑ Instytut PamiÄci Narodowej pl. ციტირების თარიღი: 15 February 2015[მუდმივი მკვდარი ბმული]
  98. ↑ Komunikat dot. postanowienia o umorzeniu śledztwa w sprawie zabójstwa obywateli polskich narodowości żydowskiej w Jedwabnem w dniu 10 lipca 1941 r. pl (30 June 2003). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 20 ივნისი 2013. ციტირების თარიღი: 11 აგვისტო 2024.
  99. ↑ Zimmerman, Joshua D. (2003). Contested memories. Rutgers University Press, გვ. 67–68. ISBN 978-0-8135-3158-8. 
  100. ↑ Levy, Richard S. (24 May 2005). Antisemitism. ABC-CLIO, გვ. 366. ISBN 978-1-85109-439-4. 
  101. ↑ Rossino, Alexander B. (1 November 2003). „"Polish 'Neighbours' and German Invaders: Anti-Jewish Violence in the Białystok District during the Opening Weeks of Operation Barbarossa."“, Polin: Studies in Polish Jewry Volume 16: Focusing on Jewish Popular Culture and Its Afterlife. The Littman Library of Jewish Civilization, გვ. 431–452. DOI:10.2307/j.ctv1rmk6w.30. ISBN 978-1-909821-67-5. 
  102. ↑ Gross, Jan Tomasz (2002). Neighbors: The Destruction of the Jewish Community in Jedwabne, Poland. Penguin Books, Princeton University Press. 
მოძიებულია „https://ka.wikipedia.org/wiki/პოგრომი“-დან