ქემალ ათათურქი
მუსტაფა ქემალ ათათურქი (თურქ. Mustafa Kemal Atatürk), ან მუსტაფა ქემალ ფაშა (თურქ. Mustafa Kemal Paşa) 1921 წლამდე და ღაზი მუსტაფა ფაშა[1] (თურქ. Gazi Mustafa Paşa) 1921—1934[2] წლებში (დ. 1881, სალონიკი, სალონიკის ვილაიეთი, ოსმალეთის იმპერია – გ. 10 ნოემბერი, 1938, დოლმაბაჰჩე, სტამბოლი, თურქეთი) — თურქი ფელდმარშალი, რევოლუციონერი სახელმწიფო მოღვაწე, მწერალი და თურქეთის რესპუბლიკის დამფუძნებელი მამა, რომელიც რესპუბლიკის დაფუძნებიდან, 1923 წლიდან, სიკვდილამდე, 1938 წლამდე იყო თურქეთის პრეზიდენტი. მან გაატარა ყოვლისმომცველი პროგრესული რეფორმები, რამაც თურქეთი გარდაქმნა სეკულარულ და ინდუსტრიალიზებულ ქვეყანად.[3][4][5][6] იდეოლოგიურად, მისი სეკულარისტული და ნაციონალისტური პოლიტიკა და სოციალისტურ-პოლიტიკური თეორია ქემალიზმის სახელით გახდა ცნობილი. თავისი სამხედრო და პოლიტიკური მიღწევების გამო, ათათურქი XX საუკუნის ერთ-ერთ ყველაზე მნიშვნელოვან პოლიტიკურ ლიდერად ითვლება.[7]
.svg){kind=small}
ათათურქი ცნობილი გახდა პირველი მსოფლიო ომის დროს, გალიპოლის ბრძოლაში (1915) ოსმალეთის იმპერიის გამარჯვების უზრუნველყოფის შემდეგ.[8] ოსმალეთის იმპერიის დამარცხებისა და დაშლის შემდეგ, ის სათავეში ჩაუდგა თურქეთის ეროვნულ მოძრაობას, რომელიც წინააღმდეგობას უწევდა მოკავშირეების მიერ თურქეთის დაყოფას ომში გამარჯვებულ მოკავშირეთა შორის. თურქეთის დღევანდელ დედაქალაქში, ანკარაში დროებითი მთავრობის შექმნით, მან დაამარცხა მოკავშირეების მიერ გაგზავნილი ძალები და ომიდან გამარჯვებული გამოვიდა, რომელსაც მოგვიანებით „თურქეთის ომი დამოუკიდებლობისთვის“ უწოდეს. შემდგომში მან გააუქმა უკვე დაშლილი ოსმალეთის იმპერია და მის ნაცვლად გამოაცხადა თურქეთის რესპუბლიკის დაარსების შესახებ.
ახლად ჩამოყალიბებული თურქეთის რესპუბლიკის პრეზიდენტის ამპლუაში, ათათურქმა წამოიწყო პოლიტიკური, ეკონომიკური და კულტურული რეფორმების მკაცრი პროგრამა, რომლის საბოლოო მიზანი იყო თანამედროვე, პროგრესული და სეკულარული ეროვნული სახელმწიფოს აშენება. მან, დაწყებითი განათლება უფასო და სავალდებულო გახადა და ათასობით ახალი სკოლა გახსნა ქვეყნის მასშტაბით. ასევე შემოიღო ლათინურ ენაზე დაფუძნებული თურქული ანბანი, რომელიც შეცვალა ძველი ოსმალურის თურქული ანბანი. თურქმა ქალებმა თანაბარი სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებები მიიღეს ათათურქის პრეზიდენტობის დროს.[9] კერძოდ, №1580 კანონის საფუძველზე 1930 წლის 3 აპრილს ქალებს მიენიჭათ ხმის მიცემის უფლება ადგილობრივ არჩევნებზე და რამდენიმე წლის შემდეგ, 1934 წელს, სრული საყოველთაო ხმის უფლება მიიღეს.[10]
ათათურქის მთავრობა ატარებდა თურქიზაციის პოლიტიკას, რითაც ცდილობდა შეექმნა ერთგვაროვანი, ერთიანი და უპირველეს ყოვლისა სეკულარული ერი თურქული დროშის ქვეშ.[11][12][13] ათათურქის დროს, თურქეთში მცხოვრებ უმცირესობებს სთხოვდნენ საჯაროდ თურქულად ელაპარაკათ, მაგრამ ამავე დროს მათ მიეცათ უფლება შეენარჩუნებინათ საკუთარი მშობლიური ენა.[14] გვარის შესახებ კანონის მიხედვით არათურქულ ტოპონიმებს და უმცირესობებს დაევალათ თურქული გვარის მიღება.[15][16] 1934 წელს, თურქეთის პარლამენტმა მას გვარად „ათათურქი“ მიანიჭა, რაც ნიშნავს „თურქების მამას“, რაც მისი როლის აღიარება გახდა, რომელიც მან თანამედროვე თურქეთის რესპუბლიკის მშენებლობაში შეიტანა.[17] ის 1938 წლის 10 ნოემბერს სტამბოლში, დოლმაბაჰჩეს სასახლეში, 57 წლის ასაკში გარდაიცვალა.[18] პრეზიდენტის პოსტზე ის პრემიერ-მინისტრმა, ისმეთ ინენიუმ შეცვალა და სახელმწიფო პანაშვიდი გადაუხადა მას.[19]
1981 წელს, ათათურქის დაბადების 100 წლისთავზე, მის ხსოვნას გაერომ და იუნესკომ პატივი მიაგო და მიმდინარე წელი მსოფლიოში „ათათურქის წლად“ გამოაცხადა, ასევე მიიღო რეზოლუცია ათათურქის 100 წლის იუბილეზე, სადაც ის აღწერილია, როგორც „მებრძოლ ლიდერად კოლონიალიზმისა და იმპერიალიზმის წინააღმდეგ“ და „ხალხებს შორის ურთიერთგაგების გრძნობისა და მსოფლიოს ერებს შორის მტკიცე მშვიდობის შესანიშნავი წარმომჩენის, სადაც ის მთელი ცხოვრება მუშაობდა ხალხებს შორის ჰარმონიისა და თანამშრომლობის განსავითარებლად“.[20][21] ათათურქს ასევე მიენიჭა ჯილდო მსოლფიოში მშვიდობაზე ორიენტირებული საგარეო პოლიტიკისა და მეგობრობისთვის, განსაკუთრებით მეზობელ ქვეყნებთან მიმართებაში, როგორებიცაა ირანი, იუგოსლავია, ერაყი და საბერძნეთი, ასევე ბალკანეთის პაქტის შექმნისთვის, რომელიც წინააღმდეგობას უწევდა ფაშისტური იტალიისა და ცარისტული ბულგარეთის ექსპანსიონიზმისთვის.[22]
სახელირედაქტირება
ათათურქი დაიბადა, როგორც „მუსტაფა“. მეორე სახელი „ქემალი“ (რომელიც არაბულად ნიშნავს „სრულყოფილებას“ ან „სიმწიფეს“) მას მათემატიკის მასწავლებელის, კაპიტან მუსტაფა ეფენდის მიერ მიენიჭა. აფეთ ინანის მიხედვით, მისმა მასწავლებელმა ეს სახელი მას (ათათურქს) „მისი შესაძლებლობებისა და სიმწიფის აღფრთოვანებით დაარქვა“.[23][24] სხვა წყაროების მიხედვით, მის მასწავლებელს სურდა ათათურქის სხვა მოსწავლეებისგან განასხვავება, რომელთაც ასევე ერქვათ „მუსტაფა“.[25][26] მწერალი ენდრიუ მანგო ვარაუდობს, რომ შესაძლოა მან თავად აირჩია ეს სახელი, ნაციონალისტი პოეტის, ნამიქ ქემალი პატივსაცემად.[27] ჟურნალისტ ალკანის მიხედვით, ათათურქმა, როგორც ჩანს, ჯარში მოღვაწეობის წლებში მიიღო სახელი „ქემალი“.[28]
სამხედრო კარიერარედაქტირება
თურქეთის რესპუბლიკის პირველი პრეზიდენტი 1923-1938 წლებში. თურქეთის ეროვნულ-გამანთავისუფლებელ რევოლუციის ლიდერი, სამხედრო მოღვაწე. მუსტაფა ქემალ ფაშა ოსმალეთის იმპერიის პერიოდში იყო სამხედრო ელიტის ერთ-ერთი ლიბერალი წარმომადგენელი, წარმატებით იბრძოლა პირველ მსოფლიო ომში. მისი დიდი დამსახურებაა ინგლისელთა მარცხი გალიპოლის ოპერაციაში (1915 წ.). 1916 წელს მას ებოძა ბრიგადის გენერლის ჩინი და ფაშას ტიტული. 1918 წელს ოსმალეთის იმპერიის დამარცხების შემდეგ ქვეყანა კატასტროფის წინაშე აღმოჩნდა. ევროპის სახელმწიფოებმა გადაწყვიტეს მისი დანაწილება. 1919 წელს მუსტაფა ქემალმა თანამოაზრეებთან ერთად დააარსა თურქეთის ეროვნული კონგრესი, სადაც თურქეთის პატრიოტული ძალები გაერთიანდნენ. ამ ძალამ ვერ იხსნა ოსმალეთის იმპერია, მაგრამ გადაარჩინა თურქეთი. 1919-1922 წლებში მუსტაფა ქემალმა ინტერვენტებისგან გაწმინდა ანატოლია, დაამარცხა ბერძნები და სომხები. 1922 წელსვე მან დაამხო სტამბოლის მარიონეტული ხელისუფლება და მთელი თურქეთი მას დაემორჩილა. იგი იყო პირველი ვინც სცნო რუსეთის საბჭოთა მთავრობა, სამაგიეროდ კი დიდი დახმარება მიიღო ლენინისგან. 1922 წლის 1 ნოემბერს მან გააუქმა ოსმალეთის იმპერია, ტახტიდან გადააგდო უკანასკნელი სულთანი და თურქეთი რესპუბლიკად გამოაცხადა. 1923 წელს მუსტაფა ქემალი თურქეთის რესპუბლიკის პირველი პრეზიდენტი გახდა. ამ პოსტზე ყოფნისას მან ბევრი ძალიან მნიშვნელოვანი რეფორმა განახორციელა (ლათინურ ანბანზე გადასვლა, სამოქალაქო კანონმდებლობა, ევროპული ტანსაცმლის და ცხოვრების წესის შემოღება და სხვ.) და თურქეთი ევროპული განვითარების გზაზე დააყენა. 1934 წელს მას სამშობლოს წინაშე დიდი დამსახურებებისთვის მიენიჭა ტიტული „ათათურქი“ — თურქების მამა.
იხილეთ აგრეთვერედაქტირება
რესურსები ინტერნეტშირედაქტირება
- Ataturk.net — ათათურქისადმი მიძღვნილი საიტი
- მისი ბიოგრაფია და რეფორმები დაარქივებული 2006-02-15 საიტზე Wayback Machine.
- ციტატები ათათურქის სიტყვებიდან დაარქივებული 2006-04-09 საიტზე Wayback Machine.
- ათათურქის გალერეა კულტურის სამინისტროში, თურქეთის რესპუბლიკა დაარქივებული 2005-11-30 საიტზე Wayback Machine.
- თურქების მამა დაარქივებული 2016-03-09 საიტზე Wayback Machine.
სქოლიორედაქტირება
- ↑ Andrew Mango Atatürk: The Biography of the Founder of Modern Turkey, Overlook Press, 2002, ISBN 978-1-58567-334-6, [1]
- ↑ Hasan Eren. II. ATATÜRK ve TÜRK DİLİ. ციტატა: „24 Kasım 1934’te Türkiye Büyük Millet Meclisi 2587 sayılı kanunla Gazi Mustafa Kemal’e Atatürk soyadını verdi.“
- ↑ Cuthell Jr., David Cameron (2009). „Atatürk, Kemal (Mustafa Kemal)“. In Ágoston, Gábor; Masters, Bruce (eds.). Encyclopedia of the Ottoman Empire. New York: Facts On File. pp. 56–60. ISBN 978-0-8160-6259-1. LCCN 2008020716. ციტირების თარიღი: 23 January 2021.
- ↑ Atatürk, Kemal, Philip's, 2014, , ISBN 9780199546091, https://archive.org/details/worldencyclopedi00oxfo. წაკითხვის თარიღი: 9 June 2019
- ↑ Books, Market House Books Market House (2003), Books, Market House, რედ., "Atatürk, Kemal", Who's Who in the Twentieth Century (Oxford University Press), , ISBN 9780192800916, https://archive.org/details/whoswhointwentie00brig. წაკითხვის თარიღი: 9 June 2019
- ↑ Harold Courtenay Armstrong Gray Wolf, Mustafa Kemal: An Intimate Study of a Dictator. page 225
- ↑ EINSTEIN AND ATATURK (Part 1), National Geographic Society Newsroom
- ↑ Zürcher, Turkey: a modern history, 142
- ↑ Mastering Modern World History by Norman Lowe, second edition
- ↑ Türkiye'nin 75 yılı, Tempo Yayıncılık, İstanbul, 1998, pp. 48, 59, 250
- ↑ Sofos, Umut Özkırımlı & Spyros A. (2008). Tormented by history: nationalism in Greece and Turkey. New York: Columbia University Press, გვ. 167. ISBN 9780231700528.
- ↑ Toktaş, Şule (2005). „Citizenship and Minorities: A Historical Overview of Turkey's Jewish Minority“. Journal of Historical Sociology. 18 (4): 394–429. doi:10.1111/j.1467-6443.2005.00262.x. S2CID 59138386. ციტირების თარიღი: 7 January 2013.
- ↑ (3 August 2012) Social relations in Ottoman Diyarbekir, 1870–1915. Leiden: Brill, გვ. 300. ISBN 978-90-04-22518-3.
- ↑ (2006) Turkey beyond nationalism: towards post-nationalist identities, [Online-Ausg.], London: Tauris, გვ. 45. ISBN 9781845111410.
- ↑ Öktem, Kerem (2008). „The Nation's Imprint: Demographic Engineering and the Change of Toponymes in Republican Turkey“. European Journal of Turkish Studies (7). doi:10.4000/ejts.2243. ციტირების თარიღი: 18 January 2013.
- ↑ Aslan, Senem (29 December 2009). „Incoherent State: The Controversy over Kurdish Naming in Turkey“. European Journal of Turkish Studies. Social Sciences on Contemporary Turkey (10). doi:10.4000/ejts.4142. ციტირების თარიღი: 16 January 2013. ციტატა: „the Surname Law was meant to foster a sense of Turkishness within society and prohibited surnames that were related to foreign ethnicities and nations“
- ↑ Mustafa Kemal Atatürk'ün Nüfus Hüviyet Cüzdanı. (24.11.1934). www.isteataturk.com. ციტირების თარიღი: 26 June 2013
- ↑ Turkey commemorates Atatürk on 78th anniversary of his passing en. ციტირების თარიღი: 21 November 2017
- ↑ Jayapalan, N. (April 1999). Modern Asia Since 1900 (en). Atlantic Publishers & Dist. ISBN 9788171567515.
- ↑ ATATURK: Creator of Modern Turkey. www.columbia.edu. ციტირების თარიღი: 22 November 2017
- ↑ Landau, Jacob M. (1984). Atatürk and the Modernization of Turkey (en). BRILL. ISBN 978-9004070707.
- ↑ "Balkan Pact and Turkey" by Esra S. Değerli
- ↑ Afet İnan, Atatürk hakkında hâtıralar ve belgeler, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1959, p. 8.
- ↑ Mustafa Kemal Atatürk. Turkish Embassy website. ციტირების თარიღი: 7 August 2007
- ↑ Ali Fuat Cebesoy, Sınıf arkadaşım Atatürk: okul ve genç subaylık hâtıraları, İnkılâp ve Aka Kitabevleri, 1967, p. 6. Benim adım Mustafa. Senin adın da Mustafa. Arada bir fark olmalı, ne dersin, senin adının sonuna bir de Kemal koyalım.
- ↑ Rustow, Dankwart A. (1968). „Atatürk as Founder of a State“. Daedalus. 97 (3): 793–828. ISSN 0011-5266. JSTOR 20023842 – წარმოდგენილია JSTOR-ის მიერ.
- ↑ Mango, Atatürk, p. 37.
- ↑ Enis Dinç (2020). Atatürk on Screen: Documentary Film and the Making of a Leader, გვ. 180.