ლათინური ენა

ლათინური ენა (ლათ. lingua Latina) — ინდოევროპულ ენათა ოჯახის ძირითადი წარმომადგენელი; ძველი რომაელების ენა. რომის რესპუბლიკისა და რომის იმპერიის ფორმალური ენა. ლათინური მკვდარი ენა არის. ვატიკანის ფარგლებს გარეთ მისი ძირითადი გამოყენება აკადემიური და სამეცნიერო ხასიათისაა.

• ლათინური ანბანი შექმნილი ბერძნული ანბანის ბაზაზე დღემდე ყველაზე გავრცელებული ანბანია მსოფლიოში.

ლათინური ენა lingua Latina
გავრცელებულია	ფაქტობრივად მკვდარი ენა
მოლაპარაკეთა რაოდენობა	უცნობია
ოფიციალური სტატუსი	ვატიკანის ოფიციალური ენა მკვდარი ენა
ლინგვისტური კლასიფიკაცია	ინდოევროპული ოჯახი იტალიკური ენები
დამწერლობის სისტემა	ლათინური ანბანი
ენის კოდები	ISO 639-1: la ISO 639-2: lat SO/FDIS 639-3: lat
ვიკისივრცე
ენის თარგი	{{Lang-la}}
ვიკისივრცეში არის ვიკიპედია — ლათინური ენა

გეოგრაფიული არეალი

თავდაპირველად ამ ენაზე მეტყველებდა აპენინის ნახევარკუნძულის ცენტრალურ ნაწილში, ლაციუმში (ახლანდელი იტალიის ოლქი ლაციო) მობინადრე ერთ–ერთი უძველესი იტალიკური ტომი, რომელსაც ლათინებს უწოდებდნენ. ლაციუმის მთავარი ქალაქი რომი, გადმოცემის თანახმად, დაარსებულა ძვ. წ. 753 წელს. ლათინურმა ენამ სახელწოდება მიიღო ლათინთა ტომისაგან, ხოლო ამ ენაზე მეტყველ ხალხს რომაელები ქალაქ რომის სახელის მიხედვით ეწოდა.

აპენინის ნახევარკუნძულზე მოსახლეობდნენ სხვა იტალიკური ტომებიც. მათ შორის გამოირჩეოდნენ: ოსკები, უმბრები, საბინები... ლაციუმს ჩრდილო–დასავლეთით ესაზღვრებოდა ეტრუსკებით დასახლებული ეტრურია, უძველესი ცივილიზაციის მხარე, რომელმაც ღრმა კვალი დააჩნია რომაულ ხელოვნებას, რელიგიას, დამწერლობას. აპენინის ნახევარკუნძულის სამხრეთ ნაწილსა და სიცილიაში, ე.წ. „დიდ საბერძნეთში“ მოსახლეობდნენ ბერძნები, რომელთა ენამ და კულტურამ ასევე დიდი გავლენა იქონია ლათინური ენისა და რომაული კულტურის განვითარებაზე.

რომის იმპერია

ლათინებმა თანდათანობით დაიპყრეს მეზობელი ტომები, დაიმორჩილეს ოსკები, უმბრები, ეტრუსკები, სიცილიელი ბერძნები და ლათინური ენა მთელს იტალიაში გაავრცელეს (ძვ. წ. III ს.). შემდეგ, როცა რომმა პუნიკურ ომებში კართაგენზე გაიმარჯვა (II პუნიკური ომი) და ხმელთაშუაზღვის აუზს დაეპატრონა (ახ. წ. I ს.), შექმნა უზარმაზარი იმპერია, დასავლეთ პროვინციებში (ესპანეთში ანუ იბერიაში, გალიაში და ა.შ.) ლათინური ენა ითვლებოდა სახელმწიფო ენად, აღმოსავლეთ პროვინციებში (საბერძნეთში, მცირე აზიაში, აფრიკის ჩრდილო სანაპიროზე და ა.შ.) სადაც რომაელთა შეჭრამდე ძლიერი იყო ბერძნული ენისა და კულტურის გავლენა, ლათინურმა ენამ დიდი პოპულარობა ვერ მოიპოვა. ამ პერიოდისათვის დამახასიათებელია ბილინგვიზმი, ბერძნები ეუფლებიან ლათინურ ენას და რომაელები ბერძნულს.

რომის იმპერიის არსებობის პერიოდში ლათინური მთელს მის ტერიტორიაზე ოფიციალური სამუშაო ენა იყო. დროთა განმავლობაში მან განდევნა იმპერიის ევროპული ნაწილის სხვა ენები და ადგილობრივი მოსახლეობისთვის მშობლიურ ენად იქცა.

ლათინური ენის ისტორია

დღემდე შემორჩენილი უძველესი ლათინური ტექსტი

უპირველესი ნიმუში ლათინური დამწერლობისა არის წარწერა ოქროს ბალთაზე, რომელიც აღმოჩენილია რომის აღმოსავლეთით მდებარე ქალაქ პრენესტეში 1871 წელს. იგი ძვ. წ. VII ს. დასასრულს მიეკუთვნება. წარწერა იუწყება, რომ ბალთა დაუმზადებია ვინმე მანიუსს ნუმერიუსისთვის. უძველესია აგრეთვე 1978 წელს სატრიკში (რომის მახლობლად მდებარე ძველი ქალაქი) აღმოჩენილი წარწერა, რომელიც ძვ. წ. VI საუკუნით თარიღდება. შემდეგი წარწერა საკრალური ხასიათის ტექსტის ნაწყვეტს წარმოადგენს, რომელიც შავი ქვის სტელის ნამსხვრევზე არის შესრულებული. იგი აღმოაჩინეს რომის ფორუმის გათხრების დროს 1899 წელს. დათარიღებულია ძვ. წ. V საუკუნით. შედარებით გვიანდელი პერიოდის არის 1880 წელს რომში აღმოჩენილი თიხის ჭურჭელზე შესრულებული წარწერა, რომელიც „დუენოსის“ სახელითაა ცნობილი (რადგან წარწერაში იკითხება Bonus-ის უძველესი ფორმა duenos – „კეთილი“). ძვ. წ. III საუკუნიდან უფრო მრავლად მოიპოვება ლათინური წერილობითი ძეგლები.

ლათინური ენის განვითარებაში გამოჰყოფენ შემდეგ პერიოდებს:

• არქაული (ძვ. წ. VII - II სს.), რომელიც ხასიათდება მრავალფეროვანი პროცესებით ფონეტიკაში (ხმოვანთა რედუქცია, დიფთონგთა მონოფთონგიზაცია, როტაციზმი და სხვ.), მორფოლოგიასა (ბუნებისა და უღლების სისტემათა ჩამოყალიბება) და სინტაქსში (თანწყობის - პარატაქსის სიჭარბე). ძვ. წ. III საუკუნიდან ლათინური ენა გავრცელდა ხმელთაშუა ზღვის ქვეყნებში. რომის მიერ კართაგენის, მაკედონიისა და საბერძნეთის დაპყრობის შემდეგ ბერძნული დამწერლობის ძლიერი გავლენით დაიწყო რომაული ეროვნული ლიტერატურის აღმოცენება-განვითარება, ე.წ. „მაღალ“ სამწერლობო სტილთა ჩამოყალიბება. ამ დროის გამორჩეული მწერლები იყვნენ: პლავტუსი, ტერენციუსი და კატონი უფროსი.

• კლასიკური ლათინური ენის პერიოდი (ძვ. წ. I საუკუნე), რომელსაც „ოქროს ლათინურის ხანასაც“ უწოდებენ, სალიტერატურო ლათინური ენის შექმნისა და საბოლოო დახვეწის პერიოდია. ლათინური ენის ფონეტიკისა და მორფოლოგიის სისტემები მყარ ნიადაგზე დადგა. მკვეთრად გამოიხატა აღწერილობითი, ანალიტიკური ფორმები,როგორც ენის განვითარების სრულიად გარკვეული ტენდენცია; რთული წინადადების სინტაქსი მნიშვნელოვანწილად დაეფუძნა დამოკიდებულ წინადადებაში კავშირებითი კილოს დროთა თანამიმდევრობის პრინციპს. ლათინურმა ენამ უდიდეს გამომსახველობით ძალას მიაღწია ამ დროის გამოჩენილ მწერალთა და ორატორთა თხზულებებში. სანიმუშოდ ითვლებოდა ციცერონის ორატორული და ფილოსოფიური პროზის ენა, ხოლო პოეზიაში ნორმად აღიარეს ვერგილიუსის ენა. ამ დროს მოღვაწე მწერალთა და პოეტთა შორის აღსანიშნავია აგრეთვე იულიუს კეისარი, ოვიდიუსი და ჰორაციუსი.

• ადრეული იმპერიის ეპოქის ანუ „ვერცხლის ლათინურის“ პერიოდში (ახ. წ. I - II სს.) სალიტერატურო ენა მკვეთრად მოწყდა ცოცხალ სალაპარაკო ენას. მწერალთა ენისათვის დამახასიათებელი გახდა თავისებური სინტაქსური საქცევები. ამ ეპოქაში იწყება რომის მიერ დაპყრობილი ტერიტორიების რომანიზაცია. ამ დროს მოღვაწეობდნენ: ტაციტუსი, იუვენალი, მარციალი, პეტრონიუსი, აპულეუსი.

• გვიანდელი იმპერიის ეპოქის ანუ „გვიანდელი ლათინური ენის“ პერიოდში (II - V სს.) სალიტერატურო ენა და ხალხური ლათინური კიდევ უფრო მეტად დაშორდა ერთმანეთს. ხალხურ ლათინურში გაძლიერდა ანალიტიზმი. მუსიკალურ მახვილს შეენაცვლა ექსპირატორული აქცენტუაცია, შეიცვალა ვოკალიზმისა და კონსონანტიზმის სისტემები, დაიკარგა განსხვავება გრძელ და მოკლე ხმოვანთა შორის. აღსანიშნავია სიტყვის დაბოლოების რედუქცია და ფლექსიური წყობის შესუსტება. სინტაქსში დამკვიდრდა წინდებულიანი და აღწერილობითი კონსტრუქციები, დამოკიდებულ წინადადებაში ძალა დაეკარგა კავშირებითი კილოს დროთა თანამიმდევრობის პრინციპს. ამ პერიოდის მწერლები არიან: ამიანე მარცელინუსი და ქრისტიანი ავტორები.

• შუა საუკუნის ეპოქაში (V - XV სს.) ლათინური ენა შემორჩა სამწერლობო და ცოცხალ სალაპარაკო ფორმებში. სალიტერატურო ლათინური შუა საუკუნის მანძილზე დასავლეთ ევროპის ხალხთა ინტელექტუალური და მხატვრული კულტ. ენა იყო. V საუკუნიდან ამ ენაზე შეიქმნა ე. წ. ლათინური ლიტერატურა - შუა საუკუნის საეკლესიო და საერო მწერლობა. სამწერლობო ლათინური საკმაოდ დაშორდა კლასიკური სალიტერატურო ენის ნორმებს, განსაკუთრებით დიდი გავლენა მოახდინა ცოცხალ სალაპარაკო ანუ ხალხურ ენაზე რომის ყოფილი იმპერიის ტერიტორიების ენებმა. ხალხური ანუ ვულგარული ლათინური თავის მხრივ საფუძვლად დაედო რომანულ ენებს. სალიტერატურო ლათინური ენის ისტორიაში განსაკუთრებული მნიშვნელობა ჰქონდა აღორძინების ეპოქას (XIV - XVI სს.). ამ დროის პროგრესული წარმომადგენლები (თომას მორი, ერაზმ როტერდამელი, ჯორდანო ბრუნო, ტომაზო კამპანელა, ნიკოლოზ კოპერნიკი და სხვ.) ლათინურ ენაზე წერდნენ.

XVII - XVIII საუკუნეში სალიტერატურო ლათინური ენის გამოყენების სფერო შემოისაზღვრა მეცნიერებით, კათოლიკური ეკლესიითა და დიპლომატიით - ლათინურ ენაზე წერდნენ შრომებს დეკარტი, გასენდი, სპინოზა, ბეკონი, ნიუტონი, ლაიბნიცი, ლომონოსოვი, ეილერი და სხვ.

ამჟამად ლათინური ენა საზ.-პოლიტიკური და სამეცნიერო ტერმინოლოგიის შექმნის ძირითადი წყარო და კათოლიკური ეკლესიის ოფიციალური ენაა. კულტურის ისტორიაში (განსაკუთრებით დასავლეთ ევროპის ისტორიაში) მან უდიდესი როლი ითამაშა, რასაც ადასტურებს უამრავი ნასესხები სიტყვა ევროპის ყველა ენაში. სხვა ენათა მსგავსად ქართულ ენაშიც ლათინური წარმომავლობის მრავალი სიტყვაა შემოსული (კომუნიზმი, რევოლუცია, პროლეტარიატი, კონსტიტუცია, იმპერია, უნივერსიტეტი, ფაკულტეტი, ლექტორი, სტუდენტი და სხვა ).

ფონეტიკა

ლათინური ანბანი

ლათინურ ანბანს საფუძვლად დაედო ეტრუსკულისა და დასავლეთ ბერძნული ენის ანბანი. ძვ. წ. I საუკუნემდე ლათინური ანბანი 21 ასოს შეიცავდა.

ეს 21 ასო შეადგენდა ოფიციალურ ლათინურ ანბანს. მას შემდეგ დაემატა y – „ი ფსილონი“ („ი გრეკუსი“, ე.ი. „ბერძნული ი“) და შემდგომ z ზეტა, რომლებიც ბერძნულიდან შეთვისებულ სიტყვებში იხმარებოდა.

• Zephyrus - ზეფირი, დასავლეთის ქარი
• Zona – ზონა, სარტყელი

ეს ორი ასო ბოლოში დაერთო ლათინურ ანბანს.

U კლასიკურ ლათინურში აღნიშნავდა ხმოვანსაც (უ) და თანხმოვანსაც (ვ).

• Uinum - (ვინუმ) ღვინო
• Ueni - (ვენი) მივედი

XVI საუკუნეში თანხმოვნის აღსანიშნავად შემოიღეს ცალკე გრაფიკული ნიშანი V. ეს ასო მოთავსდა U-s შემდეგ. ამგვარად, მივიღეთ სულ 24 ასო.

ზოგჯერ ხმოვნის წინ მოთავსებულ i ხმოვნისათვის იყენებენ j-s: iodum - იოდი, ან jodum.

ბერძნულიდან შეთვისებული სიტყვებისათვის ლათინებმა ბერძნული ფშვინვიერი თანხმოვნების φ, θ, χ, ρ გადმოსაცემად ლათინურ თანხმოვანთა კომპლექსებს მიმართეს, მკვეთრს p, t, c-სა და r-s დაუმატეს h და ამრიგად მიიღეს: ფ, თ, ქ, ჰრ. ბერძნულიდან შეთვისებული ეს თანხმოვნები თავდაპირველად ბერძნულ გამოთქმას უახლოვდებოდნენ, შემდეგ კი: ch – გამოითქმის როგორც „ხ“, ph - როგორც – „ф“, th დაუახლოვდა „ტ“–ს, rh-მ კი დაკარგა ფშვინვიერება.

• Charta (ქარტა, ხარტა) – ქაღალდი
• Philippus (ფილიპუს, ჶილიპუს) – ფილიპე
• Theatrum (თეატრუმ, ტეატრუმ) – თეატრი
• Rhodus (როდუს) – როდოსი

ხმოვნები

ლათინურ ენაში ექვსი ხმოვანია: a, e, i, y, o, u. ამ ხმოვანთათვის დამახასიათებელია სიგრძე-სიმოკლე, ანუ კვინტიტატი (quintitas). გრაფიკულად მოკლე და გრძელი ხმოვნები არ განსხვავდება ერთმანეთისგან. სახელმძღვანელოებსა და ლექსიკონებში ხმოვნის სიგრძის აღსანიშნავად გამოიყენება ნიშანი —, ხოლო სიმოკლისათვის ‿. ეს ნიშნები ხმოვანს თავზე დაესმის.

დიფთონგები

ლათინურ ენაში არის დაღმავალი დიფთონგები. ე.ი. მეორე ხმოვანი უმარცვლოა. დიფთონგებია: ae, oe, au, eu.

ae დიფთონგში თავდაპირველად გამოითქმოდა ორივე ხმოვანი, მხოლოდ e უფრო სუსტად. შემდგომ ამ დიფთონგის გამოთქმა დაემსგავსა გრძელ e ხმოვანს.

œ დიფთონგშიც o ხმოვნის გვერდით გამოითქმოდა e-ც, მაგრამ შემდეგ დაემსგავსა გერმანულ ö–ს.

au დიფთონგი გამოითქმოდა როგორც აუ ან ავ, eu – როგორც ეუ ან ევ.

• poena (პენა) - სასჯელი
• amoeba (ამება) - ამება (ერთუჯრედიანი მიკროორგანიზმი)
• saepe (სეპე) – ხშირად
• aurora (ავრორა) – ავრორა
• Europa (ევროპა) – ევროპა

როცა ზემოთ დასახელებული ხმოვნები ერთმანეთის მეზობლობაში არ ქმნიან დიფთონგებს, მეორე ხმოვანს დაესმის ორი წერტილი ე.წ. puncta diaereseos „განყოფის წერტილები“ ან სიგრძის ნიშანი.

• poëta (პოეტა) – პოეტი

თანხმოვნები

c ასო არქაულსა და კლასიკურ ლათინურში გამოითქმოდა როგორც კ. მოგვიანებით, დაახლოებით ახ. წ. VI საუკუნეში, e, i, y, ae, oe ხმოვნების და დიფთონგების წინ პალატიზირებულ იქნა და გამოთქმაში მოგვცა „ც“.

• caelum (კელუმ, შემდგომ ცელუმ) – ცა
• Cicero (კიკერო, შემდგომ ციცერო) – ციცერონი
• scio (სკიო, შემდგომ სციო) – ვიცი
• მაგრამ – caput (კაპუტ) – თავი, credo (კრედო) – მჯერა

ti კომპლექსი კლასიკურ ხანაში გამოითქმოდა როგორც „ტი“. მხოლოდ ახ. წ. IV-V საუკუნეებში პალატალიზირებულ იქნა ხმოვნების წინ და გამოთქმაში მოგვცა „ცი“.

• motio (მოტიო, შემდგომ მოციო) – მოძრაობა
• scientia (სკიენტია, შემდგომ სციენტია) – ცოდნა

შენიშვნა: ti არ გამოითქმოდა როგორც ცი შემდეგ შემთხვევაში:

• ა) თუ მას მახვილი მოუდიოდა: totus მთელი, მხ. რ. ნათესაობითში totìus (ტოტიუს)
• ბ) თუ ti-ს წინ უძღოდა s, x, t: bestia (ბესტია) – მხეცი, mixtio (მიქსტიო) – ნარევი.

c არქაულ ლათინურში გამოხატავდა როგორც კ, ასევე გ ბგერასაც. „დუენოსის“ წარწერაში იკითხება virco - ქალიშვილი, ნაცვლად virgo-სი. საკუთარი სახელის Gaius-ის შემოკლებული ფორმაა C. ხოლო Gnaeus-ის Cn.

k ასო, რომელიც კ ბგერას გამოხატავდა, ადრე გამოვიდა ხმარებიდან. ის მხოლოდ ორ სიტყვაში გვხვდება:

• Kalendae – კალენდე, ყოველი თვის პირველი რიცხვი.
• Kaeso - კეზო, მამაკაცის სახელი.

q გვხვდება u თანხმოვანთან ერთად და გამოითქმის როგორც „კვ“. aqua (აკვა) – წყალი.

გ თანხმოვნისათვის ძვ. წ. III საუკუნეში შემოიღეს ახალი ასო, ოდნავ განსხვავებული c-სგან, 'g'.

ngu კომპლექსი ხმოვნის წინ გამოითქმის როგორც „გვ“. lingua (ლინგვა) – ენა.

ასევე ხმოვნის წინ su კომპლექსიც ზოგჯერ „სვ“–დ იკითხება. suadeo (სვადეო) ვურჩევ.

s კლასიკურ ხანაში ყველა პოზიციაში გამოითქმოდა როგორც ს, გვიანდელ ეპოქაში ორ ხმოვანს შორის მოქცეულმა, ანუ ინტერვოკალურმა s-მ გამოთქმაში მოგვცა „ზ“.

• Asia (აზია) – აზია
• rosa (როზა) – ვარდი

სიტყვის დამარცვლა

მარცვლები იყოფა შემდეგნაირად:

• ა) ერთი ხმოვანი სიტყვის შიგნით მომდევნო ხმოვანს მიეკუთვნება: ro-sa - ვარდი, ta-bu-la - დაფა
• ბ) ორი ხმოვნიდან ერთი წინა ხმოვანთან რჩება, მეორე კი მომდევნო ხმოვანს მიყვება: has-ta - შუბი, mos-ca - ბუზი.
• გ) თუ ჯერ ყრუ თანხმოვანია, შემდეგ კი ნარნარა, ე.წ. muta cum liquida, ასეთი თანხმოვნები არ გაითიშება, ე.ი. თუ b, g, d, p, c, t-ს მოსდევს l, r: pa-tri-a - სამშობლო, მაგრამ for-tu-na - ბედი
• დ) რამდენიმე თანხმოვანთაგან უკანასკნელი მომდევნო ხმოვანს მისდევს, დანარჩენი წინა ხმოვანთან რჩება: punc-tum - წერტილი.
• ე) თავსართი ცალკე გამოიყოფა: abs-cedo - ვშორდები, de-scendo - ჩავდივარ.

ღია და დახურული მარცვალი

მარცვალი დახურულია, თუ თანხმოვნით მთავრდება, ღიაა, თუ ხმოვნით ბოლოვდება:

• ta-bu-la - აქ სამივე მარცვალი ღიაა.
• for-tu-na - აქ for დახურულია – tu და na ღია.

მარცვლის სიგრძე–სიმოკლე

მარცვალი გრძელია, თუ გრძელ ხმოვანს შეიცავს, მოკლეა, თუ მოკლე ხმოვანს შეიცავს.

ხმოვანი შეიძლება იყოს გრძელი ან მოკლე ბუნებით (natúra), ან მდებარეობით (positione).

• ა) დიფთონგი, რაკიღა ორი ხმოვნის შერწყმითაა მიღებული, გრძელია: poena - სასჯელი.
• ბ) ხმოვანი გრძელია მდებარეობით ანუ პოზიციურად, თუ მას ორი ან მეტი თანხმოვანი (muta cum liquida-ს გამოკლებით) ან რთული თანხმოვანი x მოსდევს: monuméntum - ძეგლი, próxime - ძალიან ახლოს, მაგრამ ténebrae - წყვდიადი (br-ს წინ e მოკლეა)
• გ) ხმოვანი მოკლეა მდებარეობით, თუ მას ხმოვანი ან h თანხმოვანი მოსდევს: mótio - მოძრაობა (i მოკლეა), prohibeo - ვაკავებ (pro მარცვალში o მოკლეა).
• დ) თუ ხმოვანს ერთი თანხმოვანი მოსდევს, უნდა ვიცოდეთ ბუნებით როგორია, გრძელი თუ მოკლე. ასეთ შემთხვევაში უნდა მივმართოთ ლექსიკონს, სადაც აღნიშნულია ხმოვნის სიგრძე–სიმოკლე, ან მახვილი: amícus - მეგობარი, pópulus - ხალხი.

მახვილი

მახვილი ლათინურ ენაში სიტყვას მოუდის ბოლოდან მეორე გრძელ მარცვალზე, ან მესამეზე (თუ მეორე მარცვალი მოკლეა): tábula, amícus, monuméntum

შენიშვნა:

• ა) ბოლოდან პირველ მარცვალზე მახვილი მაშინ შეიძლება იყოს, თუ ეს მარცვალი ფონეტიკური ცვლილებების შედეგად არის მიღებული: illíc - illíce - იქ, istúc - istúce - იქით.
• ბ) ბოლოდან მეორე მოკლე მარცვალზე მახვილი დაისმის იმ შემთხვევაში, თუ სიტყვას ენკლიტიკური -que, -ve, -ne ნაწილაკები ერთვის: fílius - ვაჟიშვილი, fília - ქალიშვილი, fílius fíliaque - ვაჟიშვილი და ქალიშვილი (que აქ და კავშირის ფუნქციას ასრულებს).

თუ que არ გაიაზრება როგორც კავშირი, მაშინ მახვილი ჩვეულებრივი წესით დაისმის: úndique - ყოველი მხრიდან, ítaque - ამგვარად.

თანხმოვანთა ჯგუფები

ლათინურ ენაში 18 თანხმოვანია:

• ხშული (mutae) - с (k, q), g, d, t, p, b
• ნარნარა (liquidae) - l, r
• ნაპრალოვანი (spirantes) - s, f, v
• ფშვინვიერი (aspirata) - h
• რთული (compositae) - x (cs), z (ds)
• ცხვირისმიერი (nasales) - m, n

ხშული თანხმოვნები შემდეგნაირად ჯგუფდება:

• ბაგისმიერი (labiales) - p (ყრუ), b (მჟღერი)
• კბილისმიერი (dentales) - t (ყრუ), d (მჟღერი)
• ხორხისმიერი (gutturales) - c (k, q) (ყრუ), g (მჟღერი)

მთავარი ფონეტიკური კანონები

ხმოვნის მონაცვლეობა

• ა) ღია მარცვლის მოკლე ხმოვანი სიტყვის შუაში გადადის მოკლე i-ში:
  • capio - ვიღებ, accipio - ვღებულობ
  • caput - თავი, capitis - თავის
  • miles - მეომარი, militis - მეომრის
  • homo - ადამიანი, hominis - ადამიანის
• ბ) r-ს წინ i გადადის მოკლე e-ში.
  • capio –ვიღებ, capere - მიღება
• გ) ღია მარცვლის ae დიფთონგი სიტყვის შუაში გადადის გრძელ i-ში, au - გრძელ u-ში.
  • exaestimi - existimo - ვსჯი, ვთვლი
  • abcauso - accuso - ბრალს ვდებ
• დ) ბოლოკიდური a მოკლე თანხმოვნის ან თანხმოვანთა ჯგუფის წინ მრავალმარცვლიან სიტყვებში, ასევე სიტყვის შუა დახურულ მარცვალში მოკლე e-ში გადადის.
  • artifax - artifex - ხელოვანი
  • particaps - particeps - მონაწილე
• ე) ბოლოკიდური მოკლე i ღია მარცვალში გადადის მოკლე e-ში.
  • mari - mare - ზღვა
  • facili - facile - ადვილად
• ვ) მოკლე o დახურულ მარცვალში სიტყვის ბოლოს გადადის მოკლე u-ში.
  • bellom - bellum - ომი
  • mittont - mittunt - გზავნიან
• ზ) გრძელი ხმოვანი სიტყვის ბოლოს ორ და მეტმარცვლიან სიტყვებში l, r, m, t-ს წინ მოკლდება:
  • orator (ბოლოკიდური o მოკლეა) - ორატორი,
  • amat (ბოლოკიდური a მოკლე) - უყვარს

ხმოვნის დაკარგვა

მოკლე ხმოვანი შუა მარცვალში, განსაკუთრებით ნარნარა თანხმოვნებთან, ამოვარდება. ამ მოვლენას სინკოპე ეწოდება:

• valide - valde - ძალიან

მოკლე ხმოვანი სიტყვის ბოლოს ხშირად იკარგება. ამ მოვლენას აპოკოპეს უწოდებენ:

• animali - animal - ცხოველი
• hice - hic - აქ

ხმოვნის ჩართვა

ზოგჯერ თანხმოვნებს შორის ჩაერთვის მოკლე ხმოვნები i, e, u. ამას ანაპტიკსი ეწოდება:

• periclum - periculum - საფრთხე
• agr - ager - ყანა, მიწა
• faclis - facilis - ადვილი

როტაციზმი

ინტერვოკალური s ლათინური ენის განვითარების გარკვეულ პერიოდში გადავიდა r-ში:

• flos - ყვავილი, flosis - floris - ყვავილის
• esam - eram - ვიყავი

თანხმოვნის დაკარგვა

• ა) ინტერვოკალური v იკარგება:
  • divisitior - ditior - უფრო მდიდარი
  • audivisti - audisti - მოისმინე
  • audiveram - audieram - მომისმენია
  • magis volo - mavolo - malo - ძალიან მინდა
• ბ) m თანხმოვანი სიტყვის ბოლოს სუსტად გამოითქმოდა, ამიტომ პოეზიაში m-თი დამთავრებული სიტყვა ხმოვნით დაწყებული სიტყვის წინ ხშირად ელიზიას განიცდიდა:
  • Exegi monument(um) aere perennius (Hor.)
  • ძეგლი ავიგე სპილენძზე უფრო გამძლე

ასიმილაცია

ნაწილობრივი ასიმილაცია

m თანხმოვანი d, t, s თანხმოვნის წინ გადადის n-ში:

• septemdecim - septendecim - ჩვიდმეტი
• eumdem - eundem - მასვე

b, g თანხმოვნები s, t-ს წინ გადადის p, c-ში

• rego - ვმართავ, recsi - rexi - ვმართე
• scribo - vwer, scripsi - დავწერე

სრული ასიმილაცია

c, g, p, f, t, r, l, s თანხმოვნების წინ d სრულ ასიმილაციას განიცდის:

• adcedo - accedo - ვუახლოვდები
• adgero - aggero - მომაქვს
• adtribuo - attribuo - ვანიჭებ
• adrideo - arrideo - ვიცინი
• adloquor - alloquor - ვესაუბრები
• adsumo - assumo - მივიღებ

t თანხმოვანი s-ის წინ სრულ ასიმილაციას განიცდის: dots - doss - dos - მზითევი

ორმაგი თანხმოვნის გამარტივება

ორმაგი თანხმოვანი სიტყვის ბოლოს თანხმოვანთან მეზობლობაში, ან გრძელი ხმოვნისა თუ დიფთონგის შემდეგ, მარტივდება:

• caussa - causa - მიზეზი
• ridsi - rissi - risi - ვიცინე

დისიმილაცია

ორი ერთნაირი ან ერთმანეთის მსგავსი თანხმოვნებიდან ერთი განიმსგავსებს:

• pluraris - pluralis - მრავლობითი
• medidies - meridies - შუადღე

იამბიკური დამოკლება

გრძელი ხმოვანი, რომელიც მოკლე ხმოვანს მოსდევს, ზოგიერთ ორმარცვლიან სიტყვაში მოკლდება: mihi - მე (მიც.), tibi – შენ (მიც.), sibi - მას (ბოლოკიდური i ყველგან მოკლეა).

მორფოლოგია

ლათინური ენა სინტეთიკურია, ანუ გრამატიკული კატეგორიები სუფიქსებით და არა დამხმარე სიტყვებით გამოიხატება.

არსებითი სახელი

არსებით სახელს ლათინურ ენაში აქვს სამი სქესი (genus): მამრობითი (masculinum), მდედრობითი (femininum) და საშუალო (neutrum).

სქესის განსაზღვრა შეიძლება სუფიქსებისა და სიტყვის მნიშვნელობის მიხედვით. მნიშვნელობის მიხედვით მამრობით სქესს მიეკუთვნებიან: მამრობითი სქესის ცოცხალ არსებათა სახელები, მდინარეთა, ქართა, თვეთა სახელები. მდედრობითისაა: მდედრობითი სქესის ცოცხალ არსებათა სახელები, ხეების, ქვეყნების, კუნძულების სახელები. საშუალო სქესისაა: უბრუნველი და სუბსტანტირებული არსებითი სახელები:

• puer, i - m ბიჭი
• Aquilo, onis - m აქვილონი, ჩრდილოეთის ქარი
• Sequana, ae m სენა
• quercus, i - f მუხა
• Aegyptus, i - f ეგვიპტე
• pondus, eris - n წონა
• fas - n ნება

ზოგ სახელს ორი სქესი აქვს (Nomina communia)

• civis, is - m,f მოქალაქე
• parens, ntis - m,f მშობელი

ზოგი სახელი, რომელსაც ორი სქესი აქვს, ბოლოკიდურის მიხედვით განასხვავებს სქესს (Nómina mobilia);

• filius, i - m ვაჟიშვილი
• filia, ae - f ქალიშვილი

რიცხვი

ლათინურ ენაში ორი რიცხვია, მხოლობითი და მრავლობითი.

ბრუნვა

ლათინურ ენაში 7 ბრუნვაა:

• nominativus - სახელობითი
• genetivus - ნათესაობითი
• dativus - მიცემითი
• accusativus - ბრალდებითი (აკუზატივი)
• ablativus - დაშორებითი (აბლატივი)
• vocativus - წოდებითი
• locativus - ადგილმდებარეობითი (ლოკატივი)

ზედსართავი სახელი

ლათინურ ენაში ზედსართავ სახელს აქვს სამი ხარისხი:

ა) gradus positivus - დაწყებითი ხარისხი.

ბ) gradus comparativus - შედარებითი ხარისხი.

გ) gradus superlativus - აღმატებითი ხარისხი.

1. მხოლობითი რიცხვის სახლებით ბრუნვაში დასმული ზედსართავი სახელი დაწყებით ხარისხს წარმოადგენს. დაწყებითი ხარისხით ზედსართავი სახელი აღნიშნავს საგნის თვისებას სხვა საგანთან შეუდარებლად.

მაგალითად: charta alba - თეთრი ქაღალდი.

2. შედარებითი ხარისხის საწარმოებლად მამრობითი და მდედრობითი სქესისათვის ზედსართავი სახელის ფუძეს ემატება სუფიქსი -ior, ხოლო საშუალო სქესისათვის სუფიქსი -ius.

მაგალითად: მამრ. და მდედრ. სქ. - long-ior, საშ. სქ. - long-ius.

ზედსართავი სახელის შედარებითი ხარისხი III ბრუნებით იბრუნვის.

3. აღმატებითი ხარისხის საწარმოებლად ფუძეს ემატება:

მამრ. სქესში - issimus მაგალითად: longissimus.

მდედრ. სქესში - issima მაგალითად: longissima.

საშუალო სქესში - issimum მაგალითად: longissimum.

ლათინურ ზედსართავ სახელთა ხარისხების მაგალითები

gradus positivus	gradus comparativus	gradus superlativus
longus, longa, longum - გრძელი	მამრ. და მდედრ. სქ. longior, საშ. სქ. longius - უფრო გრძელი	მამრ. სქ. longissimus, მდედრ. და საშ. სქ. -a, -um - ყველაზე გრძელი
brevis, breve - მოკლე	მამრ. და მდედრ. სქ. brevior, საშ. სქ. brevius - უფრო მოკლე	მამრ. სქ. brevissimus, მდედრ. და საშ. სქ. -a, -um - ყველაზე მოკლე

ზმნა

ლათინურ ენაში (უღლებად, ფინიტურ) ზმნას აღწერენ შედეგი კატეგორიების მიხედვით:

ესენია:

* პირის (Person),

* რიცხვის (Numerus),

* კილოს (Modus),

* დროისა (Tempus) და

* გვარისა (Genus Verbi).

ლათინურ ენაში ზმნის უღლების ოთხი ტიპია.

იხილეთ აგრეთვე

• რომაული ლიტერატურა

ლიტერატურა

• მანტოვანი, ლუიჯი: Lingua Latina = ლათინური ენა: [სახელმძღვ. სტუდ.] / ლუიჯი მანტოვანი ; [რედ.: პიერ დიუმულენი, ჟუჟუნა ფეიქრიშვილი] - თბ., 2007.
• ნელი გიგოლაევა: LINGUA LATINA MEDICINALIS / [რედ.: ნ. გაფრინდაშვილი] ; თბილისის სახელმწიფო სამედიცინო უნივერსიტეტი, 2007.
• გაგუა, იამზე: ლათინური ენა : (გრამატიკა, ქრესტომატია) / [რედ.: აკ. ურუშაძე] - თბ. : თბილ. უნ-ტის გამ-ბა, 1987.
• გაგუა, იამზე: ლათინური ენა: საკითხავი ტექსტები და სავარჯიშოები / [რედ.: თ. გიორგობიანი] ; თსუ-ს ხმელთაშუა ზღვის კულტურების კვლევის ლაბორატორია - თბ. : თბილ. უნ-ტის გამ-ბა, 1996.
• გიგაური, ცისანა: ლათინური ენა და ტერმინოლოგიის საფუძვლები / [რედ.: რ. გორდეზიანი] ; თბილ. სოც.-ეკონ. ინ-ტი - თბ., 1996.
• ტრაპაიძე, ადა; ქურიძე, დალი: ლათინური ენა იურისტებისათვის / [რედ.: იამზე გაგუა] ; თსუ, კლასიკ. ფილოლ., ბიზანტინისტიკისა და ნეოგრეცისტიკის ინ-ტი - თბ. : ლოგოსი, 2003.
• გაფრინდაშვილი, ნოდარ; კახიანი, ია: ლათინური ენა და სამედიცინო ტერმინოლოგიის საფუძვლები / [რედ.: ზურაბ კაციტაძე] ; ქუთაისის სამედ. ინ-ტი "ქუთაისი" - ქუთაისი : მედიცინა, 1994.
• შილაკაძე ა.:ლათინური ენა: პედ. ინ-ტების ქართული ენისა და ლიტერატურის ფაკულტეტებისათვის - თბ. : საქმედგამი, 1956.
• გაფრინდაშვილი ნოდარ: ლათინური ენა და საერთაშორისო სამედიცინო ტერმინოლოგიის საფუძვლები = Invia est in medicina via sine lingua latina : [სახელმძღვ. სტუდ.] / ნოდარ გაფრინდაშვილი ; [რედ. რუსუდან რუხაძე] ; თბილ. სახელმწ. სამედ. უნ-ტი - თბ., 2007.
• ლათინური ენა: [დამხმ. სახელმძღვ. უმაღლ. სასწავლებლების ჰუმანიტ. ფაკ-ტის სტუდენტებისათვის] / თბილ. სახელმწ. უნ-ტი. ხმელთაშუა ზღვის კულტურების კვლევის ლაბ-რია - თბ.ნაკვ. 1 / შემდგ. მ. ფხაკაძე - : თბილ. უნ-ტის გამ-ბა, 1984.
• ყაუხჩიშვილი ს., ლათინური ენის სახელმძღვანელო, თბ., 1967;
• ურუშაძე ა., ქსე, ტ. 6, გვ. 108-109, თბ., 1983
• ვიკიწიგნებში არის სტატია: ლათინური ენა