ტოხარები
ტოხარები ან ტაჩარები(US: /toʊˈkɛəriən/ ან /toʊˈkɑːriən/;[5] UK: /tɒˈkɑːriən/),[6]) — ტარიმის ღრმულის ჩრდილოეთში აღმოჩენილ ინდოევროპულ ტოხარულ ენაზე (რომელიც 400-1200 წლებით დათარიღებული 7600 დოკუმენტითაა ცნობილი) მოსაუბრე ხალხი. ამ ენას სახელი მიანიჭეს ადრეული XX საუკუნის მეცნიერებმა რომლებმაც ეს ხალხი გააიგივეს ბერძნულ წყაროებში მოხსენიებულ Tókharoi-ებთან (ლათინურად - Tochari), რომლებიც ბაქტრიაში ძვ. წ. II საუკუნიდან სახლობდნენ. მათი ნამდვილი ეთნიკური სახელი უცნობია. ისინი საკუთარ თავს შესაძლებელია ეძახდნენ: აგნი, კუჩი, კრორანი ან აგნია და კუჩია როგორც ეს სანსკრიტული ტექსტებიდანაა ცნობილი.
| ტოხარები | |
|---|---|
 ქალაქ სახელმწიფო კუჩას სამეფო ოჯახი, დაახლ 500 წელი, ერმიტაჟი[1][2][3][4] | |
| საერთო მოსახლეობა | |
| ტარიმის ღრმულის რეგიონი, I ათასწლეული (თანამედროვე ჩინეთი, სინძიანი). | |
| ენები | ტოხარული ენები |
| რელიგიები | ბუდიზმი |
ტარიმის ბასეინის ჩრდილოეთში მდებარე ოაზისებში სასოფლო-სამეურნეო თემები პირველად დაახლოებით ძვ. წ. 2000 წელს გაჩნდა. ზოგი მკვლევარი ამ დასახლებებს უკავშირებს მანამდე (დაახ. ძვ. წ. 3500–2500) ტარიმის ჩრდილოეთით ციმბირში არსებულ აფანასევოს კულტურას ან ცენტრალურ აზიაში არსებულ ბაქტრია-მარგიანეს კულტურას. ტარიმის რეგიონში აღმოჩენილი ადრეული ტარიმის მუმიები (დაახ. ძვ. წ 1800) შესაძლოა არ იყოს ტოხარებთან კავშირში.
ძვ. წ. II საუკუნეში ეს დასახლებები გარდაიქმნა ქალაქ-სახელმწიფოებად. მათ შორის უდიდესი იყო კუჩა, რომელიც აბრეშუმის გზის ტაკლა-მაკანის უდაბნოს მონაკვეთის საგზაო სადგურს წარმოადგენდა.
რამდენიმე საუკუნის განმავლობაში ტარიმის აუზს მართავდა: ხუნუს ტომები, ხანის დინასტია, ტიბეტის იმპერია და ტანის დინასტია. VIII საუკუნეში რეგიონში თურქულად მოლაპარაკე უიღურები დასახლდნენ და ქოჩოს სამეფო შექმნეს. ტარიმის ქალა-სახელმწიფოების მოსახლეობა უღურებს შეერია და რეგიონში ძველი უიღურული გავრცელდა. ითვლება, რომ ტოხარულმა ენებმა IX საუკუნეში შეწყვიტა არსებობა.
სახელები რედაქტირება
XX საუკუნის დასაწტისში, ტარიმის რეგიონის ოაზისებში არგეოლოგებმა აღმოაჩინეს დიდი რაოდენობით ხელნაწერები, რომელიც შესრულებული იყო ორ ერთმანეთის მონათესავე მანამდე უცნოდ ინდოევროპულ ენებზე. მათი წაკითხვა ადვილი იყო, რადგან გამოიყენებობა მანამდე უკვე გაშიფრული ინდური ბრაჰმი დამწერლობის მონათესავე დამწერლობა. ეს ენები მათი გეოგრაფიული მეზობლების ანალოგიურად მარტივად განისაზღვრა: ძველ უიღურულზე შესრულებული ბუდისტური ტექსტი შეიცავდა ანაბეჭდს, რომელიც ამობობდა, რომ ტექსტი ნათარგმნი იყო სანსკრიტიდან toxrï tyly-ს გამოყენებით (Tωγry tyly - "ტოგარის ენა")[7][8]; რამდენიმე მეზობელი რეგიონის მანიქეისტურ ტექსტებში კუჩდან ბეშბალიკამდე ტერიტორიის აღწერისთვის გამოყენებული იყო გამოთქმა: "ოთხი ტოღარის ქვეყანა" (Toγar~Toχar).
ფრედრიხ მიულერი იყო პირველი ვინც ახლად აღმოჩენილი ენის დახასიათება გააკეთა. მიულერმა ენებს ტოხარული (გერმანულად: Tocharisch) უწოდა, დასახელება toxrï (Tωγry, "ტოგარი")[8] დაუკავშირა სტრაბონინის მიეს ერთ-ერთი სკვითური ტომის მიმართ გამოყენებულ ეთნონიმს Tókharoi (ძვ. ბერძნ. Τόχαροι): "ქვეყანიდან რომელიც სირდარიის მეორე მხარესაა". ეს ტერიტორია (დღევანდელი ავღანეთი და პაკისტანი) ძვ. წ II საუკუნეში ბერძნულ-ბაქტრიული სამეფოს გავლენაში მოექცა.[9] Tókharoi ხშირად იდენტიფიცირებულია თანამედროვე მეცნიერების მიერ ჩინური ისტორიული ცნობებში მოცემულ იუეჩჟებთან, რომლებმაც ქუშანის სამეფო შექმნეს.
იხილეთ აგრეთვე რედაქტირება
ლიტერატურა რედაქტირება
- Baldi, Philip. 1983. An Introduction to the Indo-European Languages. Carbondale. Southern Illinois University Press.
- Barber, Elizabeth Wayland. 1999. The Mummies of Ürümchi. London. Pan Books.
- Beekes, Robert. 1995. Comparative Indo-European Linguistics: An Introduction. Philadelphia. John Benjamins.
- Hemphill, Brian E. and J.P. Mallory. 2004. "Horse-mounted invaders from the Russo-Kazakh steppe or agricultural colonists from Western Central Asia? A craniometric investigation of the Bronze Age settlement of Xinjiang" in American Journal of Physical Anthropology vol. 125 pp 199ff.
- Lane, George S. 1966. "On the Interrelationship of the Tocharian Dialects," in Ancient Indo-European Dialects, eds. Henrik Birnbaum and Jaan Puhvel. Berkeley. University of California Press.
- Ning, Chao, Chuan-Chao Wang, Shizhu Gao, Y. Yang and Yinqiu Cui. “Ancient Genomes Reveal Yamnaya-Related Ancestry and a Potential Source of Indo-European Speakers in Iron Age Tianshan”. In: Current Biology 29 (2019): 2526-2532.e4. https://doi.org/10.1016/j.cub.2019.06.044
- Walter, Mariko Namba 1998 "Tocharian Buddhism in Kucha: Buddhism of Indo-European Centum Speakers in Chinese Turkestan before the 10th Century C.E." Sino-Platonic Papers 85.
- Xu, Wenkan 1995 "The Discovery of the Xinjiang Mummies and Studies of the Origin of the Tocharians" The Journal of Indo-European Studies, Vol. 23, Number 3 & 4, Fall/Winter 1995, pp. 357–369.
რესურსები ინტერნეტში რედაქტირება
- Tocharian alphabet at omniglot.com
- Tocharian alphabet
- Modern studies are developing a Tocharian dictionary.
- A dictionary of Tocharian B by Douglas Q. Adams (Leiden Studies in Indo-European 10), xxxiv, 830 pp., Rodopi: Amsterdam – Atlanta, 1999. [1]
სქოლიო რედაქტირება
- ↑ References BDce-888、889, MIK III 8875, now in the Hermitage Museum.俄立艾爾米塔什博物館藏克孜爾石窟壁畫 zh.
- ↑ Image 16 in Yaldiz, Marianne (1987) Archèaologie unFd Kunstgeschichte Chinesisch-Zentralasiens (Xinjiang) (de). BRILL, გვ. xv. ISBN 978-90-04-07877-2.
- ↑ "The images of donors in Cave 17 are seen in two fragments with numbers MIK 8875 and MIK 8876. One of them with halo may be identified as king of Kucha." in Ghose, Rajeshwari (2008) Kizil on the Silk Road: Crossroads of Commerce & Meeting of Minds. Marg Publications, გვ. 127, note 22. ISBN 978-81-85026-85-5. "The panel of Tocharian donors and Buddhist monks , which was at the MIK ( MIK 8875 ) disappeared during World War II and was discovered by Yaldiz in 2002 in the Hermitage Museum" page 65,note 30
- ↑ Le Coq, Albert von; Waldschmidt, Ernst (1922) Die buddhistische spätantike in Mittelasien, VI. Berlin, D. Reimer [etc.], გვ. 68–70.
- ↑ Definition of TOCHARIAN. ციტირების თარიღი: 2019-10-18
- ↑ Tocharian definition and meaning | Collins English Dictionary. ციტირების თარიღი: 2019-10-18
- ↑ Introduction to Tocharian.
- ↑ 8.0 8.1 Namba Walter, Mariko (1998). „Tokharian Buddhism in Kucha: Buddhism of Indo-European Centum Speakers in Chinese Turkestan before the 10th Century C.E.“ (PDF). Sino-Platonic Papers. 85: 2, note 4.
- ↑ პტოლემე VI, 11, 6, 2nd century AD