ტანის დინასტია

ტანის დინასტია (18 ივნისი 618 — 4 ივნისი 907, ჩინ.: 唐朝) — ჩინეთის იმპერატორთა დინასტია. დინასტიის დამაარსებლად მიიჩნევენ გაოცზუს. მისი შვილი იმპერატორი ლი შიმინი, გლეხთა აჯანყებისა და სეპარატისტი ფეოდალების საბოლოო დამარცხების შემდეგ იწყებს პროგრესული პოლიტიკის გატარებას. ტრადიციულად, ტანის დინასტიის ეპოქა ჩინურ ისტორიოგრაფიაში მიიჩნევა ქვეყნის უმაღლესი ძლიერების ხანად, როდესაც იგი განვითარების დონით უსწრებს თავისი პერიოდის ყველა ქვეყანას.

ტანის დინასტია 700 წელს.

ჩინეთის ისტორია ჩინეთის ისტორია
ძველი
3 მონარქი და 5 იმპერატორი
სიას დინასტია ძვ. წ. 2100–1600
შანგის დინასტია ძვ. წ.1600–1046
ჭოუს დინასტია ძვ. წ.1045–256
დასავლეთი ჭოუ
აღმოსავლეთი ჭოუ
გაზაფხულისა და შემოდგომის პერიოდი
მებრძოლი სამეფოების პერიოდი (ცი, ცინი, ჩუ, ვეი, ხანი, ჯაო, იანი, იუე, სუნი, შუ, ბა)
იმპერიები
ცინი ძვ. წ. 221 –206
ხანის დინასტია ძვ. წ. 206 – ახ. წ. 220
დასავლეთი ხანი
სინის დინასტია
აღმოსავლეთი ხანი
სამმეფობა 220–280
ვეი, შუ და უ
ძინის დინასტია 265–420
დასავლეთი ძინი	16 სამეფო 304–439
აღმოსავლეთი ძინი
სამხრეთისა და ჩრდილოეთის დინასტიები 420–589
სუის დინასტია 581–618
ტანის დინასტია 618–907
(მეორე ჭოუ 690–705)
5 დინასტია და 10 სამეფო 907–960	ლიაო 907–1125
სუნის დინასტია 960–1279
ჩრდილოეთი სუნი		დ. სია
სამხრეთი სუნი	ძინი
იუანის დინასტია 1271–1368
მინის დინასტია 1368–1644
ცინგის დინასტია 1644–1911
თანამედროვე ერა
ჩინეთის რესპუბლიკა 1912–1949
ჩინეთის სახალხო რესპუბლიკა 1949–დღემდე	ჩინეთის რესპ. (ტაივანი) 1949–დღემდე
იხილეთ აგრეთვე  ჩინეთის ისტორიოგრაფია ჩინეთის ისტორიის ქრონლოგია ჩინეთის დინასტიები ჩინური ენა ჩინური ხელოვნება ეკონომიკური ისტორია

ისტორია

  ჩინეთის ტერიტორია ტანის დინასტიის დროს.

  ჩინეთის გავლენის სფერო

ტანის დინასტია დააარსა გაოცზუმ (ლი-იუანი), წარმოშობით ჩრდილოეთ ჩინელმა მსხვილმა მიწათმფლობელმა, რომელიც ტობასცების ტომის წარმომადგენელი იყო. ლი-იუანმა თავის შვილ ლი შიმინთან ერთად გაიმარჯვა სამოქალაქო ომში სუის დინასტიის უკანასკნელი მეფის იან-დის წინააღმდეგ და 618 წელს მისი გარდაცვალების შემდეგ მალევე ადის სამეფო ტახტზე სამეფო სახელით გაოცზუ. მოგვიანებით მას ტახტიდან გადააყენებს საკუთარი შვილი, მაგრამ ტანის დინასტია ხელისუფლების სათავეში რჩება 907 წლამდე 690-705 წლების გამოკლებით, როდესაც ხელისუფლებაში იყო იმპერატრიცა ვუ ზეტიანი (ე. წ. მეორე ჯოუ).

იდეოლოგია

თავდაპირველად დინასტიის მმართველობის მთავარი მიზანი იყო ინტენსიური კულტურული გაცვლა ორ რეგიონს ჩინეთშა და სტეპს შორის. ჩინეთისა და სტეპის გაერთიანების იმპერიული იდეა ტანის დინასტიის იმპერატორების პოლიტიკის ძირითადი განმსაზღვრელი მიმართულება იყო საშინაო და საგარეო პოლიტიკაში.

კულტურა და ეკონომიკა

ტანის დინასტიის მმართველობის პერიოდში აყვავდა სოფლის მეურნეობა, კუსტარული მრეწველობა და ვაჭრობა. ახალ წარმატებებს მიაღწიეს ქსოვის ტექნიკაში, მეტალურგიაში და გემთმშენებლობაში. მთელი ქვეყანა დაფარული სახმელეთო და სამდინარო გზების ქსელებით. ჩინეთმა ეკონომიკური და კულტურული ურთიერთობა დაამყარა ისეთ ქვეყნებთან, როგორიცაა იაპონია, კორეა, ინდოეთი, სპარსეთი და არაბეთი.

განვითარდა მეცნიერება და ტექნიკა. 725 წელს ხელოსნებმა ი სინმა და ლიან ლიცზანმა დააპროექტეს და შექმნეს პირველი მექანიკური საათი ანკერის მექანიზმის გამოყენებით. განვითარდა დენთის იარაღის წარმოება: ფეიერვერკები, რაკეტები და „ცეცხლოვანი გველები“ ფლოტში.

განვითარდა ჩაის სმის ცერემონიალი. ჩაი დიდი ხნის განმავლობაში მიიჩნეოდა სამკურნალოდ და ითვლებოდა ჩინეთის კულტურის განუყოფელ ნაწილად. ჩინურმა კლასიკურმა ლიტერატურამ უკვდავყო ტანის დინასტიის ჩაის სმის ცერემონიის ოსტატების სახელი - ლუ ტუნი და ლუ იუია.

დაქვეითება

ტანის დინასტიის დაქვეიტების ზუსტი მიზეზები არა ცნობილი, მაგრამ VIII საუკუნის დასაწყისში გახშირდა აჯანყებები და საომარი მარცხები, რამაც განაპირობა ცენტრალური ხელისუფლების დაქვეითება. ტანის დინასტიას შეუტიეს არაბებმა. ტალასის ბრძოლის დროს (751 წ.) ჩინეთის ჯარი დამარცხდა და ბრძოლის ველიდან გაიქცა. ამ მოვლენებიდან ძალიან მალე მოხდა ან ლუშანის აჯანყება (756-761 წწ.), რომელმაც დაანგრია წლების მანძილზე ნაშენები ქვეყანა. ან ლუშანმა შექმნა იანის სახელმწიფო (756-763 წწ.), რომელმაც დაიკავა ორივე დედაქალაქი (ჩანანი და ლოიანი) და ქვეყნის დიდი ტერიტორია. დინასტია დასუსტდა და ვერასოდეს ვეღარ მიაღწია არსებულ დიდებას. იმპერიამ კონტროლი დაკარგა ცენტრალურ აზიაზე.

858 წელს დიდი არხის რეგიონში საშინელი წყალდიდობის შედეგად დაიღუპა ათასობით ადამიანი. ჩინელების რწმენა, რომ ისინი ღვთის რჩეული ხალხია, შეირყა და მოსახლეობა ფიქრობდა, რომ დინასტიის წარმომადგენლებმა დაკარგეს ტახტზე ყოფნის უფლება. ამას ტან დაერთო 873 წლის საშინელი მოუსავლიანობა. ათობით ათასი ადამიანი შიმშილობდა.

ტრადიციული ჩინური ისტორიოგრაფიის მიხედვით ტანის დინასტიის დასუსტება გამოიწვია იმპერატორის კარზე საჭურისების გაძლიერებამ.

დინასტიის დასასრული

ტანის დინასტიის მმართველობის ბოლო პერიოდში შესუსტდა ცენტრალური ხელისუფლება და გაძლიერდა პროვინციის სამხედრო გუბერნატორები, რომლებიც ისე იქცეოდნენ, როგორც დამოუკიდებელი მმართველები. იმპერატორების არაკომპეტენტურობამ და თანამდებობის პირების კორუფციამ, ამასთან ერთად გვალვამ და შიმშილობამ გამოიწვია მთელი რიგი აჯანყებები. უკანასკნელი დამანგრეველი აჯანყება იყო ხუან ჩაოს აჯანყება. ამბოხებულებმა ხელში ჩაიგდეს და გაანადგურეს ორივე დედაქალაქი. აჯანყება 10 წელი მიმდინარეობდა და დინასტიას უკვე აღარ შეეძლო ფეხზე დგომა მსგავსი დარტყმების შედეგად. დინასტიის უკანასკნელი იმპერატორი ლი ჯუ დაამხო ტაი-ცზუმ 907 წელს. მან შექმნა ხოუ ლიანის დინასტია. მისი გადატრიალების შედეგად ჩინეთის ისტორიაში დაიწყო 5 მონარქიისა და 10 სამეფოს პერიოდი (907-960 წწ.).

იმპერატორების სია

ტანის დინასტია (618—690, 705—907)

ტაძრის სახელი	პირადი სახელი	მმართველობა	მმართველობის პერიოდის დევიზი და წლები
ისტორიულად ყველაზე გავრცელებული ფორმა ტანი + ტაძრის სახელი
ტანის დინასტია (618—690)
გაო-ცზუ 高祖 Gāozǔ	ლი იუანი 李淵 Lǐ Yuān	618—626	უდე (武德 Wǔdé) 618—626
ტაი-ძუნი 太宗 Tàizōng	ლი შიმინი 李世民 Lǐ Shìmín	627—649	ჯენგუანი (貞觀 Zhēnguān) 627—649
გაოცზუნი 高宗 Gāozōng	ლი-ჯი 李治 Lǐ Zhì	650—683	იუნხუეი (永徽 Yǒnghūi) 650—655 სიანცინი (顯慶 Xiǎnqìng) 656—661 ლუნშო (龍朔 Lóngshuò) 661—663 ლინდე (麟德 Líndé) 664—665 ციანფენი (乾封 Qiánfēng) 666—668 ცზუნჟანი (總章 Zǒngzhāng) 668—670 სიანხენი (咸亨 Xiánhēng) 670—674 შანიუანი (上元 Shàngyuán) 674—676 იფენი (儀鳳 Yífèng) 676—679 ტიაოლუ (調露 Tiáolù) 679—680 იუნლუნი (永隆 Yǒnglóng) 680—681 კაიიაო (開耀 Kāiyào) 681—682 იუნჩუნი (永淳 Yǒngchún) 682—683 ხუნდაო (弘道 Hóngdào) 683
ჯუნ-ძუნი 中宗 Zhōngzōng	ლი სიანი 李顯 Lǐ Xiǎn ან ლი ჯე 李哲 Lǐ Zhé	684 და (705—710)	სიშენი (嗣聖 Sìshèng) 684
ჟუი-ძუნი 睿宗 Rùizōng	ლი დანი 李旦 Lǐ Dàn	684—690 და (710—712)	ბენმინი (文明 Wénmíng) 684 გუანჯაი (光宅 Guāngzhái) 684 ჩუიგუნი (垂拱 Chúigǒng) 685—688 იუნჩანი (永昌 Yǒngchāng) 689 ცზაიჩუ (載初 Zàichū) 690
ჯოუს დინასტია (690—705)
ისტორიულად ყველაზე გავრცელებული ფორმა ტანი + გარდაცვალების შემდეგი სახელი
ვუ ზეტიანი 武則天 Wǔ Zétiān (არ ჰქონდა ოფიციალური ტაძრის სახელი)	უ ხოუ 聖神 Shèng Shén	690—705	ტიანშოუ (天授 Tiānshòu) 690—692 ჟუი (如意 Rúyì) 692 ჩანშოუ (長壽 Chángshòu) 692—694 იანცზაი (延載 Yánzài) 694 ჯენშენი (證聖 Zhèngshèng) 695 ტიანცევანსუი (天冊萬歲 Tiāncèwànsùi) 695—696 ვანსუიდენფენი (萬歲登封 Wànsùidēngfēng) 696 ვანსუიტუნტიანი (萬歲通天 Wànsùitōngtiān) 696—697 შენგუნი (神功 Shéngōng) 697 შენლი (聖曆 Shènglì) 698—700 ცზიუში (久視 Jiǔshì) 700 დაცზიუი (大足 Dàjú) 701 ჩანანი (長安 Cháng'ān) 701—705
ტანის დინასტიის გაგრძელება (705—907)
ჯუნ-ძუნი (中宗) (მეორე მმართველობა)	ლი სიანი (李顯) ან ლი ჯე (李哲)	(და 684) 705—710	შენლუნი (神龍Shénlóng) 705—707 ცზინლუნი (景龍Jǐnglóng) 707—710
გარდაცვალების შემდეგი სახელი შაო-დი 殤帝 Shàodì	ლი ჩუნმაო 李重茂 Lǐ Chóngmào	710	ტაილუნი (唐隆 Tánglóng) 710
ჟუი-ძუნი 睿宗 Rùizōng	ლი დანი 李旦 Lǐ Dàn	(და 684—690), 710—712	ცზინიუნი (景雲Jǐngyún) 710—711 ტაიცზი (太極Tàijí) 712 იანხე (延和Yánhé) 712
სიუან-ძუნი 玄宗 Xuánzōng	ლი ლუნცზი 李隆基 Lǐ Lóngjī	712—756	სიანტიანი (先天 Xiāntiān) 712—713 კაიიუანი (開元 Kāiyuán) 713—741 ტაინბაო (天寶 Tiānbǎo) 742—756
სუ-ძუნი 肅宗 Sùzōng	ლი ხენი 李亨 Lǐ Hēng	756—762	ჯიდე (至德 Zhìdé) 756—758 ციანიუანი (乾元 Qiányuán) 758—760 შანიუანი (上元 Shàngyuán) 760—761
დაი-ძუნი 代宗 Dàizōng	ლი იუ 李豫 Lǐ Yù	762—779	ბაოინი (寶應 Bǎoyìng) 762—763 გუანდე (廣德 Guǎngdé) 763—764 იუნტაი (永泰 Yǒngtài) 765—766 დალი (大曆 Dàlì) 766—779
დე-ძუნი 德宗 Dézōng	ლი კო 李适 Lǐ Guā	780—805	ცზიანჯუნი (建中 Jiànzhōng) 780—783 სინიუანი (興元 Xīngyuán) 784 ჯენიუანი (貞元 Zhēnyuán) 785—805
შუნ-ძუნი 順宗 Shùnzōng	ლი სუნი 李誦 Lǐ Sòng	805	იუნჯენი (永貞 Yǒngzhēn) 805
სიან-ძუნი 憲宗 Xiànzōng	ლი ჩუნი 李純 Lǐ Chún	806—820	იუანხე (元和 Yuánhé) 806—820
მუ-ძუნი 穆宗 Mùzōng	ლი ჰენი 李恆 Lǐ Héng	821—824	ჩანცინი (長慶 Chángqìng) 821—824
ცზინ-ძუნი 敬宗 Jìngzōng	ლი ჯანი 李湛 Lǐ Zhàn	824—826	ბაოლი (寶曆 Bǎolì) 824—826
ბენ-ძუნი 文宗 Wénzōng	ლი ანი 李昂 Lǐ Áng	826—840	ბაოლი (寶曆 Bǎolì) 826 დაჰე (大和 Dàhé) ან ტაიჰე (Tàihé 太和) 827—835 კაიცენი (開成 Kāichéng) 836—840
უ-ძუნი 武宗 Wǔzōng	ლი იანი 李炎 Lǐ Yán	840—846	ჰუეიჩანი (會昌 Hùichāng) 841—846
სიუან-ძუნი 宣宗 Xuānzōng	ლი ჩენი 李忱 Lǐ Chén	846—859	დაჩუნი (大中 Dàchōng) 847—859
ი-ძუნი 懿宗 Yìzōng	ლი ცუი 李漼 Lǐ Cǔi	859—873	დაჩუნი (大中 Dàchōng) 859 სიანტუნი (咸通 Xiántōng) 860—873
სი-ძუნი 僖宗 Xīzōng	ლი სიუანი 李儇 Lǐ Xuān	873—888	სიანტუნი (咸通 Xiántōng) 873—874 ციანფუ (乾符 Qiánfú) 874—879 გუანმინი (廣明 Guǎngmíng) 880—881 ჯუნხე (中和 Zhōnghé) 881—885 გუანცი (光啟 Guāngqǐ) 885—888 ვენდე (文德 Wéndé) 888
ჯაო-ძუნი 昭宗 Zhāozōng	ლი ე 李曄 Lǐ Yè	888—904	ლუნცზი (龍紀 Lóngjì) 889 დაშუნი (大順 Dàshùn) 890—891 ცზინფუ (景福 Jǐngfú) 892—893 ციანინი (乾寧 Qiánníng) 894—898 გუანჰუა (光化 Guānghuà) 898—901 ტიანფუ (天復 Tiānfù) 901—904 ტიანიუ (天佑 Tiānyòu) 904
გარდაცვალების შემდეგი სახელი აი-დი 哀帝 Āidì ან ჯაო სიუან-დი 昭宣帝 Zhāoxuāndì	ლი ჯუ 李柷 Lǐ Zhù	904—907	ტიანიუ (天佑 Tiānyòu) 904—907

ლიტერატურა

• Abramson, Marc S. (2008), Ethnic Identity in Tang China, Philadelphia: University of Pennsylvania Press, ISBN 978-0-8122-4052-8
• Barrett, Timothy Hugh (2008), The Woman Who Discovered Printing, Great Britain: Yale University Press, ISBN 978-0-300-12728-7
• Cotterell, Arthur (2007), The Imperial Capitals of China: An Inside View of the Celestial Empire, London: Pimlico, ISBN 978-1-84595-009-5
• de la Vaissière, E. (2005), Sogdian Traders. A History, Leiden: Brill, ISBN 90-04-14252-5
• Schafer, Edward H. (1967), The Vermilion Bird: T'ang Images of the South, Berkeley and Los Angeles: University of California Press
• Wang, Zhenping (2013), Tang China in Multi-Polar Asia: A History of Diplomacy and War, ISBN 978-0-8248-3644-3

რესურსები ინტერნეტში

• The Tang Dynasty at the Metropolitan Museum of Art
• Home of 300 Tang Poems, University of Virginia
• Tang art with video commentary დაარქივებული 2009-02-20 საიტზე Wayback Machine. , from the Minneapolis Institute of Arts
• Paintings of Sui and Tang dynasties დაარქივებული 2007-08-13 საიტზე Wayback Machine.