ვიკიპედია

ამაზონის აუზი

ამ გვერდს არა აქვს შემოწმებული ვერსია, სავარაუდოდ მისი ხარისხი არ შეესაბამებოდა პროექტის სტანდარტებს.

ამაზონის აუზი — სამხრეთ ამერიკის ნაწილი, რომელიც გადინებულია მდინარე ამაზონით და მისი შენაკადებით. აუზი მოიცავს დაახლოებით 6,300,000 კმ2, ფართობს, ანუ სამხრეთ ამერიკის კონტინენტის დაახლოებით 35,5 პროცენტს. იგი მდებარეობს ბრაზილიის, კოლუმბიის, ეკვადორის, გაიანას, პერუს, სურინამის და ვენესუელას [1] ქვეყნებში.

ამაზონი

აუზის უმეტესი ნაწილი დაფარულია ამაზონის ტროპიკული ტყეებით, ასევე ცნობილი როგორც ამაზონია. უღრანი ტროპიკული ტყის 5,5 მილიონი კმ2 (2,1 მილიონი კვადრატული მილი) ფართობით, ეს არის ყველაზე დიდი ტროპიკული ტყე მსოფლიოში.

გეოგრაფია

რედაქტირება

მდინარე ამაზონი იწყება ანდების მთებში აუზის დასავლეთით, მისი მთავარი შენაკადია მდინარე მარანიონი და მდინარე აპურიმაკი პერუში. მეცნიერთა ჯგუფი ამტკიცებდა, რომ ამაზონი ნილოსზე გრძელია, [2] მაგრამ მისი ზუსტი სიგრძის შესახებ დებატები გრძელდება. [3] ამაზონის სისტემა ახორციელებს წყლის ყველაზე დიდი მოცულობის ტრანსპორტირებას ნებისმიერი მდინარის სისტემაში, რაც შეადგენს მდინარეების მიერ ოკეანეებში გადატანილი წყლის მთლიანი რაოდენობის დაახლოებით 20%-ს. ამაზონის აუზი ადრე მიედინებოდა დასავლეთით წყნარ ოკეანეში, სანამ ანდები არ ჩამოყალიბდნენ, რის გამოც აუზი მიედინება აღმოსავლეთით ატლანტის ოკეანისკენ. [4]

მცენარეული სიცოცხლე

რედაქტირება

მცენარის ზრდა საკმაოდ ხშირია და მისი ცხოველთა მრავალფეროვნება შედარებით მაღალია ძლიერი წვიმისა და ხშირი და ვრცელი მარადმწვანე და წიწვოვანი ტყეების გამო. მზის მცირე შუქი აღწევს მიწას მცენარეების მკვრივი სახურავის გამო. მიწა რჩება ბნელი და ნესტიანი

ველური ბუნება

რედაქტირება

ძუძუმწოვრები ამაზონში 1400-ზე მეტი სახეობის ძუძუმწოვარია ნაპოვნი, რომელთა უმეტესობა ღამურებისა და მღრღნელების სახეობებია. უფრო დიდ ძუძუმწოვრებს მიეკუთვნებიან იაგუარი, ოცელოტი, კაპიბარა, პუმა და სამხრეთ ამერიკული ტაპირი.


ჩიტები ამაზონის აუზში ბინადრობს დაახლოებით 1500 ფრინველის სახეობა. [5] ამაზონის ბიომრავალფეროვნება და მრავალფეროვანი ფრინველების სახეობების დიდი რაოდენობა მოცემულია ამ ნოტიო ტყეებში მცხოვრები სხვადასხვა ფრინველთა ოჯახების რაოდენობით. ამის მაგალითი იქნება კოტინგების ოჯახი, რომელსაც ეკუთვნის გვიანის მამალი. აქ ასევე გვხვდება ფრინველები, როგორიცაა ტუკანები და კოლიბრები. დასავლეთ ამაზონში ასობით თუთიყუში ეშვება ღია მდინარის ნაპირებზე, რათა მოიხმარონ თიხა თითქმის ყოველდღიურად,[6] გამონაკლისი არის წვიმიანი დღეები. [7]


ქვეწარმავლები ამაზონის ზედაპირულ წყლებში ბინადრობს მწვანე ანაკონდა. ასევე ბოა კონსტრიქტორი, რომელიც ცხოვრობს ამაზონის ხის მწვერვალებში.


ამფიბიები ამფიბიების 1500-ზე მეტი სახეობა ცურავს და გვხვდება ამაზონში. ზომიერი ბაყაყებისგან განსხვავებით, რომლებიც ძირითადად შემოიფარგლება წყლის მახლობლად მდებარე ჰაბიტატებით, ტროპიკული ბაყაყები ყველაზე მეტად გვხვდება ხეებში და შედარებით ცოტა გვხვდება ტყის ფსკერზე წყლის ობიექტებთან ახლოს. ამ მოვლენის მიზეზი საკმაოდ მარტივია: ბაყაყებმა ყოველთვის უნდა შეინარჩუნონ კანი ტენიანი, რადგან მათი სუნთქვის თითქმის ნახევარი მათი კანით ხდება. ტროპიკული ტყის მაღალი ტენიანობა და ხშირი წვიმები ტროპიკულ ბაყაყებს უსასრულოდ მეტ თავისუფლებას ანიჭებს ხეებში გადაადგილებისა და ტროპიკული ტყის წყლების მრავალი მტაცებლისგან თავის დაღწევას


წყლის ცხოვრება

დაახლოებით 2,500 თევზის სახეობაა ცნობილი ამაზონის აუზიდან და დადგენილია, რომ არსებობს 1000-ზე მეტი დაუწერელი სახეობა. [8] ეს უფრო მეტია, ვიდრე ნებისმიერი სხვა მდინარის აუზი დედამიწაზე და ამაზონია ნეოტროპული თევზების მრავალფეროვნების ცენტრია. [9] ამაზონის ცნობილი თევზის სახეობების დაახლოებით 45% (1000-ზე მეტი სახეობა) აუზის ენდემურია. [10] სახეობრივი სიმდიდრე ნაწილობრივ შეიძლება აიხსნას დიდი განსხვავებებით ამაზონის აუზის სხვადასხვა ნაწილს შორის, რის შედეგადაც მრავალი თევზის სახეობაა, რომლებიც მცირე რეგიონებისთვის ენდემურია. მაგალითად, წმინდა წყლის ფაუნა განსხვავდება თეთრი და შავი მდინარეების ფაუნისგან, ნელა მოძრავი მონაკვეთების ფაუნა ავლენს მკაფიო განსხვავებებს ჩქარებთან შედარებით, მცირე ნაკადულებში ფაუნა განსხვავდება ძირითადი მდინარეებისგან. ამაზონის თევზი ძალიან განსხვავდება ფორმით და ზომით. ყველაზე დიდი, არაპაიმა და პირაიბა შეიძლება მიაღწიოს 3 მეტრს (9.8 ფუტი) ან მეტს სიგრძით და 200 კგ-მდე (440 ფუნტი) წონაში, რაც მათ ერთ-ერთ უდიდეს მკაცრი მტკნარი წყლის თევზებად აქცევს მსოფლიოში.[11] [12] [13] გიგანტებისგან განსხვავებით, არსებობს ამაზონის თევზი რამდენიმე ოჯახიდან, რომელთა სიგრძე 2 სმ-ზე ნაკლებია. ყველაზე პატარა, სავარაუდოდ, ლეპტოფილიპნიონის მძინარე გობია, რომელიც არ აღემატება 1 სმ (0,4 ინჩს) და მსოფლიოში ყველაზე პატარა თევზებს შორისაა.[14]. [15] ამაზონის მთავარი მდინარეების ღრმა ნაწილი ყოველთვის ბნელია და რამდენიმე სახეობას აქვს მღვიმის თევზის მსგავსი ადაპტაცია (შემცირებული პიგმენტი და თვალები). მათ შორისაა კომპსარაია და ორთოსტერნრქუსი, ცეტოპსისის ვეშაპი, ლოქო.

Მწერები

რედაქტირება

ამაზონის ცხოველთა სახეობების 90%-ზე მეტი არის მწერები, [16] რომელთაგან დაახლოებით 40% არის ხოჭოები (Coleoptera წარმოადგენს ცხოველთა სიცოცხლის ყველა ცნობილი სახეობის თითქმის 25%-ს.) [17] [18] [19]

კლიმატი და სეზონები

რედაქტირება

მდინარე ამაზონის აუზს აქვს დაბალწყლიანი სეზონი (ცნობილია, როგორც ზაფხული) და სველი სეზონი (ცნობილია, როგორც ზამთარი), რომლის დროსაც მდინარეები იტბორება მიმდებარე, დაბალ ტყეებში. აუზის კლიმატი ძირითადად ცხელი და ნოტიოა. თუმცა ზოგიერთ რაიონში ზაფხულის თვეებს (ივნისი-სექტემბერი) შეიძლება მოჰყვეს სიცივეები, რომლებიც გამოწვეულია ანტარქტიდის ქარებით. საშუალო წლიური ტემპერატურა დაახლოებით 25 გრადუსია და 28 გრადუსი ცელსიუსით, ზაფხულისა და ზამთრის სეზონებს შორის მცირე განსხვავება.


ადამიანის ცხოვრების წესი

რედაქტირება

ამაზონია იშვიათად არის დასახლებული. არსებობს მიმოფანტული დასახლებები ხმელეთზე, მაგრამ მოსახლეობის უმეტესი ნაწილი ცხოვრობს რამდენიმე დიდ ქალაქში ამაზონისა და სხვა ძირითადი მდინარეების ნაპირებზე, მაგალითად, იკიტოსში - ლორეტოში პერუში, მანაუს-ამაზონასის შტატში და ბელემში, პარა.ზოგიერთი მოსახლე აგროვებს ველური რეზინის ლატექსს და ბრაზილიურ თხილს. ეს არის მოპოვების მეურნეობის ფორმა, სადაც ხეები არ იჭრება.ხალხი ცხოვრობს ჩალის სახლებში, რომლებსაც მსგავსი ფუტკრის ფორმა აქვთ. ასევე აშენებენ ბინის მსგავს სახლებს სახელად „მალოკა“, ციცაბო დახრილი სახურავით.


ენები

რედაქტირება

ამაზონში ყველაზე გავრცელებული ენებია პორტუგალიური და ესპანური. ბრაზილიის მხარეზე პორტუგალიურად საუბრობს მოსახლეობის მინიმუმ 98%, ხოლო ესპანურენოვან ქვეყნებში ძირძველი ენების მოლაპარაკეების დიდი რაოდენობაა, თუმცა ესპანური დომინანტურია. ამაზონში ჯერ კიდევ არსებობს ასობით მშობლიური ენა, რომელთა უმეტესობას მხოლოდ რამდენიმე ადამიანი ლაპარაკობს და, შესაბამისად, კრიტიკულ საფრთხეშია.

ძირძველი ხალხი

რედაქტირება

ბევრი ტომობრივი ჯგუფი ცხოვრობს ამაზონის აუზში, ხშირად შედარებით იზოლაციაში. დადგენილია, რომ 400 ან მეტი ტომობრივი ჯგუფი ცხოვრობს ამაზონის აუზში ასობით წლის განმავლობაში საკუთარი კულტურით, ენით და ცხოვრების წესით. დღეს ამაზონის აუზის მთლიანი მოსახლეობა 1,5 მილიონია. დაახლოებით 100 უკონტაქტო ტომობრივი ჯგუფია. უმსხვილესი ორგანიზაცია, რომელიც იბრძვის მკვიდრი ხალხებისთვის ამ მხარეში არის COICA.

მდინარის ვაჭრობა

რედაქტირება

მდინარე არის რეგიონებში ადამიანებისა და პროდუქტების ტრანსპორტირების ძირითადი გზა.


სოფლის მეურნეობა

რედაქტირება

სეზონური წყალდიდობები თხრის და ანაწილებს საკვები ნივთიერებებით მდიდარ სილას პლაჟებსა და კუნძულებზე, რაც მშრალ სეზონზე მდინარის სანაპიროზე ბრინჯის, ლობიოსა და სიმინდის სოფლის მეურნეობის საშუალებას იძლევა სასუქის დამატების გარეშე.თევზაობა უზრუნველყოფს დამატებით საკვებს მთელი წლის განმავლობაში.ტყეების ფართო გაჩეხვა, განსაკუთრებით ბრაზილიაში, იწვევს ცნობილი და უცნობი სახეობების გადაშენებას, ამცირებს ბიოლოგიურ მრავალფეროვნებას და უარყოფითად მოქმედებს ნიადაგის, წყლისა და ჰაერის ხარისხზე. ტყის გაჩეხვის პროცესის ბოლო ნაწილი არის ნახშირის ფართომასშტაბიანი წარმოება ინდუსტრიული პროცესებისთვის, როგორიცაა ფოლადის წარმოება.


გლობალური ეკოლოგიური როლი / ფუნქცია კლიმატის ცვლილებისთვის

რედაქტირება

ამჟამად, მსოფლიო გამოყოფს დაახლოებით 40 მილიარდ ტონა CO2-ს. ატმოსფეროში ყოველწლიურად. ამაზონი შთანთქავს 2 მილიარდ ტონა CO2-ს წელიწადში (ანუ წლიური გამონაბოლქვის 5%-ს), რაც მას კლიმატის ცვლილების პრევენციის სასიცოცხლო ნაწილს ხდის.“[20] ამაზონის ბიომრავალფეროვნება ასევე მნიშვნელოვან როლს ასრულებს როგორც გლობალური სისტემების ნაწილი, რომელიც გავლენას ახდენს ნახშირბადის გლობალურ ციკლზე და, შესაბამისად, კლიმატის ცვლილებაზე, ისევე როგორც ნახევარსფეროების ჰიდროლოგიურ სისტემებზე, რომელიც წარმოადგენს მნიშვნელოვან ადგილს სამხრეთ ამერიკის კლიმატისა და ნალექისთვის. ის ასევე აწარმოებს ჟანგბადის 20%-ს. დედამიწა [21]

სქოლიო

რედაქტირება
  1. ↑ Goulding, M., Barthem, R. B. and Duenas, R. (2003). The Smithsonian Atlas of the Amazon, Smithsonian Books ISBN 1-58834-135-6
  2. ↑ Roach, John (18 June 2007). "Amazon Longer Than Nile River, Scientists Say". National Geographic.
  3. ↑ Raymond E. Crist; Alarich R. Schultz; James J. Parsons (16 March 2018). "Amazon River". Encyclopædia Britannica. Retrieved 21 August 2018.
  4. ↑ "Amazon river flowed into the Pacific millions of years ago". Mongabay. 24 October 2006. Archived from the original on 3 January 2013. Retrieved 8 June 2014.
  5. ↑ Butler, Rhett (31 July 2012). "Diversities of Image". Mongabay.com. Retrieved 20 December 2014.
  6. ↑ Munn, C. A. 1994. Macaws: winged rainbows. National Geographic, 185, 118–140.
  7. ↑ Brightsmith D. J. (2004). "Effects of weather on parrot geophagy in Tambopata, Peru". Wilson Bulletin. 116 (2): 134–145. doi:10.1676/03-087b. S2CID 83509448.
  8. ↑ Junk, W.J.; M.G.M. Soares; P.B. Bayley (2007), "Freshwater fishes of the Amazon River Basin: their biodiversity, fisheries, and habitats", Aquatic Ecosystem Health and Management, 10 (2): 153–173, doi:10.1080/14634980701351023, S2CID 83788515
  9. ↑ James S. Albert; Roberto E. Reis (2011). Historical Biogeography of Neotropical Freshwater Fishes. p. 308. ISBN 978-0-520-26868-5.
  10. ↑ Reis R.E.; Albert J.S.; Di Dario F.; Mincarone M.M.; Petry P.; Rocha L.A. (2016). "Fish biodiversity and conservation in South America". Journal of Fish Biology. 89 (1): 12–47. doi:10.1111/jfb.13016. PMID 27312713.
  11. ↑ Froese, Rainer; Pauly, Daniel (eds.) (2017). "Arapaima gigas" in FishBase. September 2017 version.
  12. ↑ Froese, Rainer; Pauly, Daniel (eds.) (2017). "Brachyplatystoma filamentosum" in FishBase. September 2017 version.
  13. ↑ Froese, Rainer; Pauly, Daniel (eds.) (2017). "Pristis pristis" in FishBase. September 2017 version.
  14. ↑ Roberts, T.R. (2013). "Leptophilypnion, a new genus with two new species of tiny central Amazonian gobioid fishes (Teleostei, Eleotridae)". Aqua, International Journal of Ichthyology. 19 (2): 85–98.
  15. ↑ Romero, Aldemaro, ed. (2001). The Biology of Hypogean Fishes. Developments in environmental biology of fishes. Vol. 21. ISBN 978-1402000768.
  16. ↑ "Amazon Insects". Mongabay.com
  17. ↑ Powell (2009)
  18. ↑ Rosenzweig, Michael L. (1995). Species Diversity in Space and Time. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-49952-1.
  19. ↑ Hunt, T.; Bergsten, J.; Levkanicova, Z.; Papadopoulou, A.; John, O. St.; Wild, R.; Hammond, P. M.; Ahrens, D.; Balke, M.; Caterino, M. S.; Gomez-Zurita, J.; Ribera, I.; Barraclough, T. G.; Bocakova, M.; Bocak, L.; Vogler, A. P.; et al. (2007). "A Comprehensive Phylogeny of Beetles Reveals the Evolutionary Origins of a Superradiation". Science. 318 (5858): 1913–1916. Bibcode:2007Sci...318.1913H. doi:10.1126/science.1146954. PMID 18096805. S2CID 19392955.
  20. ↑ https://phys.org/news/2019-08-role-amazon-global-climate.amp ; 2020 Jan. 12
  21. ↑ https://www.worldbank.org/en/news/feature/2019/05/22/why-the-amazons-biodiversity-is-critical-for-the-globe ; 2020 Jan. 12
მოძიებულია „https://ka.wikipedia.org/wiki/ამაზონის_აუზი“-დან