აფხაზეთის აჯანყება (1918)

აფხაზეთის აჯანყება
სოხუმის ოკრუგის რუკა
თარიღი	16 თებერვალი, 1918 – სექტემბერი, 1918
მდებარეობა	სოხუმის ოკრუგი
შედეგი	საქართველოს გამარჯვება
მხარეები
ამიერკავკასიის ფედერაცია საქართველო აფხაზთა სახალხო საბჭო მხარდაჭერა:  გერმანიის იმპერია აფხაზი ბოლშევიკები მხარდაჭერა: რუსეთის საბჭოთა რესპუბლიკა ყუბან-შავი ზღვის საბჭოთა რესპუბლიკა
მეთაურები
ვალიკო ჯუღელი გიორგი მაზნიაშვილი ეფრემ ეშბა ნესტორ ლაკობა
დანაკარგები
უცნობი უცნობი

აფხაზეთის აჯანყება (16 თებერვალი — 17 მაისი, 1918) — სოხუმის ოკრუგში აფხაზეთის ბოლშევიკთა აჯანყება საბჭოთა ხელისუფლების დასამყარებლად. აფხაზეთში საბჭოთა ხელისუფლების განმტკიცების საქმეში დიდი როლი შეასრულა გაზეთმა „სუხუმსკაია პრავდამ“.

ისტორია

წინაპირობები

1917 წლის 25 ოქტომბერს (7 ნოემბერი) რუსეთში მომხდარმა ოქტომბრის რევოლუციამ შეცვალა პოლიტიკური ვითარება ამიერკავკასიაშიც. 11 ნოემბერს თბილისში შეიქმნა ამიერკავკასიის დროებითი მთავრობა — ამიერკავკასიის კომისარიატი ე. გეგეჭკორის თავმჯდომარეობით. ბოლშევიკების მიერ დამფუძნებელი კრების გარეკვის (1918 წლის იანვარი) შემდეგ ამიერკავკასიამ გეზი დამოუკიდებლობისაკენ აიღო.

1918 წლის 10 თებერვალს ჩამოყალიბდა ამიერკავკასიის სეიმი, რომლის წევრები გახდნენ ძალადობის გზით დაშლილი რუსეთის სახელმწიფო სათათბიროს დეპუტატები ამიერკავკასიიდან. 9 აპრილს სეიმმა დამოუკიდებლობა გამოაცხადა. ახალ მთავრობას სათავეში ა. ჩხენკელი ჩაუდგა.

1917 წლის 19-23 ნოემბერს I ეროვნულმა ყრილობამ მოისმინა ნ. ჟორდანიას მოხსენება და რუსეთის შემადგენლობაში საქართველოსათვის სრული თვითმმართველობის მინიჭების პროგრამა წამოაყენა, აირჩია ეროვნული საბჭო. სამურზაყანოს სახელით გამოსულმა ივანე გეგიამ ყრილობის დელეგატებს შეახსენა ისტორიულად აფხაზეთის საქართველოსადმი კუთვნილების შესახებ; აღნიშნა, რომ სამურზაყანო არ შეუერთდა აფხაზებს მთიელებთან კავშირის საკითხში, მაგრამ მუდამჟამს ვიყავით და ვრჩებით მეგობრებად; სამურზაყანო თამაშობს მომრიგებლის როლს და მომავალშიც ხიდად გაიდება საქართველოსა და აფხაზეთს შორის. „მოქალაქენო! ჩვენი სურვილია, აფხაზეთი საქართველოს შეუერთდეს“, — განაცხადა ორატორმა და თავისი სიტყვა ასე დაასრულა: „დასასრულ, ჩვენი სურვილია, აფხაზეთ-სამურზაყანო, სოხუმის ოლქი დარჩეს უცვლელად და მიეცეს ეროვნულკულტურული ავტონომია თავის საზღვრებში“. აფხაზეთსაც გულისხმობდა I ეროვნული ყრილობა, როცა თავის რეზოლუციაში „დღევანდელი მომენტი და საქართველოს თვითმმართველობა“ ჩაწერა: „ფართო თვითმმართველობა მიენიჭება ყველა იმ განაპირა ადგილებს, რომელთა მცხოვრებნი მოისურვებენ საქართველოს თვითმმართველ ერთეულში შემოსვლას“.

სულ მალე ეს საკითხი ქართველთა და აფხაზთა წარმომადგენლების განხილვის საგანი გახდა. 1918 წლის 9 თებერვალს თბილისში გაიმართა საქართველოს ეროვნული საბჭოსა და აფხაზთა სახალხო საბჭოს დელეგაციების შეხვედრა, რომელიც შეთანხმებით დასრულდა. შეხვედრას წინ უძღოდა მოსამზადებელი პერიოდი. ინიციატივა საქართველოს ეროვნული საბჭოსაგან მოდიოდა. 1918 წლის დასაწყისში მან წინადადებით მიმართა აფხაზთა საბჭოს, გამართულიყო ერთობლივი თათბირი საქართველოსა და აფხაზეთის ურთიერთობის გასარკვევად. ამ შეხვედრაზე საქართველოს ეროვნულმა საბჭომ სამურზაყანოს წარმომადგენლებიც მოიწვია და სთხოვა მათ, ხელი შეუწყონ საქართველოსა და აფხაზეთს შორის ძმური კავშირის განმტკიცებას.

9 თებერვლის შეხვედრას თბილისში აფხაზთა მხრიდან ესწრებოდნენ ა. შარვაშიძე, მ. ემუხვარი, ნ. მარღანია, პოლკოვნიკი რაფაელ ჩხოტუა, ბ. ცაგურია. ქართულ მხარეს წარმოადგენდნენ ეროვნული საბჭოს აღმასკომის წევრები ა. ჩხენკელი, კ. მესხი, გ. გვაზავა, პ. საყვარელიძე, ნ. ქარცივაძე. აფხაზური დელეგაცია რეგიონის დამოუკიდებლობის აღიარებას და საქართველოსთან კეთილმეზობლური ურთიერთობის დამყარებას ითხოვდა. ეროვნული საბჭოს ლიდერები არ დაეთანხმნენ აფხაზეთის პოლიტიკური დამოუკიდებლობის იდეას და საქართველოს შემადგენლობაში ავტონომიური უფლებებით მისი შესვლის სურვილი გამოთქვეს. ამასთანავე, ა. ჩხენკელმა აფხაზებს აღუთქვა დახმარება 1904 წელს შავიზღვისპირეთის ოლქისათვის მიერთებული გაგრის ზონის დაბრუნებაში; მოსაგვარებელი იყო ასევე ურთიერთობა სამურზაყანოსთან, ვინაიდან ის ფაქტობრივად გამოვიდა სოხუმის ოლქის შემადგენლობიდან მთიელთა კავშირთან აფხაზების მიერთების თაობაზე გადაწყვეტილების მიღების გამო. „ჩვენი მიზანია, — განაცხადა ა. ჩხენკელმა, — სოხუმის ოლქის როგორც აფხაზეთის აღდგენა“. აფხაზები დათმობაზე წავიდნენ. მიღებული შეთანხმების პირველი პუნქტი შეიცავდა საერთო მისწრაფებას - „საზღვრებში მდინარე ენგურიდან მდ. მზიმთამდე აღდგეს ერთიანი, განუყოფელი აფხაზეთი, რომლის შემადგენლობაშიც შევლენ საკუთრივ აფხაზეთი და სამურზაყანო“. გარდა ამისა, შეთანხმება ითვალისწინებდა მომავალში აფხაზეთის პოლიტიკური მოწყობის საკითხის დემოკრატიულ საწყისებზე მოწვეულ დამფუძნებელ კრებაზე გადაჭრას; მხარეები ვალდებულებას კისრულობდნენ, სხვა ერებთან თუ სახელმწიფოებთან სახელშეკრულებო ურთიერთობებში შესვლამდე ამ საკითხზე ერთმანეთთან წინასწარ გამართონ მოლაპარაკებები. ეს კი იმას ნიშნავდა, რომ 9 თებერვლისათვის აფხაზთა და ქართველთა წინაშე აღნიშნული პრობლემა არ იდგა, აფხაზები ფაქტობრივად არ გაწევრიანებულან მთიელთა კავშირში. მხედველობაშია მისაღები ის გარემოება, რომ რუსეთში სამოქალაქო ომის გაჩაღებასთან დაკავშირებით ჩრდილოეთ კავკასიასთან კავშირი ვერ ხერხდებოდა, მთიელთა ორგანიზაციებიც ვერ ფუნქციონირებდნენ.

თებერვლის გადატრიალების მცდელობა

1918 წლის 15 თებერვალს სოხუმის ნავსადგურში გაჩერდა შავი ზღვის ფლოტის კრეისერი „დაკია“, რომელზეც კავკასიის ფრონტიდან დეზერტირი რევოლუციონერები იმყოფებოდნენ. ინციდენტი მოხდა გემის მატროსებსა და თავად ნიკოლოზ ემხვარს შორის. ემხვარსა და მატროსებს შორის კონფლიქტს შედეგად ემხვარმა მოკლა ერთი და დაჭრა ერთი ჯარისკაცი. გემის კაპიტანმა ქალაქის ხელისუფლებას მოსთხოვა ემხვარის გადაცემა. ამით ისარგებლეს ადგილობრივმა ბოლშევიკებმა (სევა კუხალეიშვილის, ნიკოლოზ სვანიძის, გიორგი ათარბეგოვის, ეფრემ ეშბას, ამბერკი ურუშაძის შემადგენლობით) და მოითხოვეს მათთვის ხელისუფლების გადაცემა. ქალაქის თავი ბენიამინ ჩხიკვიშვილი იძულებული გახდა, მიეღო ულტიმატუმი.

1918 წლის 16 თებერვალს ბოლშევიკებმა შექმნეს რევოლუციური კომიტეტი ეფრემ ეშბას მეთაურობით და გამოაცხადეს საბჭოთა ხელისუფლება. აფხაზთა სახალხო საბჭოს წევრებმა „აფხაზურ ასეულთან“ ერთად ქალაქი დატოვეს და მოხალისეთა მობილიზებას შეუდგნენ. ბენია ჩხიკვიშვილი ეშერაში დაბანაკებულ აფხაზთა სახალხო საბჭოს წევრებს შეხვდა და შეძლო მათი დარწმუნება სოხუმზე შეტევა შეეჩერებინათ და ქალაქისთვის უფრო დიდი საფრთხე არ შეექმნათ. 17 თებერვალს გემი დაკია გავიდა და სოხუმს შავი ზღვის ფლოტის სხვა გემები, საესკადრო ნაღმოსანი „დერსკი“ და ჯავშნოსანი „კაროლ კარლი“ მიადგნენ, ისინი შიშსა და ტერორს ნერგავდნენ მოსახლეობაში. ემხვარი დრანდაში შეიპყრეს და გემის მატროსებს გადასცეს, რომლებმაც თავადი ორთქლში დააღრჩვეს. ბოლშევიკური რევკომი ნაღმოსანზე გადაბარგდა.

17-20 თებერვალს გაჩაღდა საბრძოლო მოქმედებები ერთი მხრივ აფხაზეთის სახალხო საბჭოსა და მეორე მხრივ რევოლუციურ კომიტეტს შორის სოხუმსა და ეშერაში .

20 თებერვალს სოხუმი კვლავ სამთავრობო ფორმირებებმა დაიკავეს. ყოველივე მომხდარის შესახებ საქართველოს ეროვნულ საბჭოს ქალაქის თავმა ბ. ჩხიკვიშვილმა შეატყობინა. იგი წერდა, რომ განთავისუფლებული და შეიარაღებული დამნაშავეები დრანდის რაიონში გაიქცნენ, თავი ბოლშევიკებად გამოაცხადეს და დაიწყეს ადგილობრივი ქართული (მეგრული) მოსახლეობის დარაზმვა „აფხაზებისა და მენშევიკების წინააღმდეგ ბრძოლის ლოზუნგით“შავი ზღვის ფლოტის გემებმა სოხუმი დატოვეს.

გემებმა ბათუმისაკენ გაიყოლეს რევკომის წევრებოი. ფლოტისაგან ბათუმში ეშბამ, ათარბეგოვმა და ტფილისიდან ჩასულმა ლაკობამ მამია ორახელაშვილისა და ფლოტის კომისარი ივანოვისაგან საბრძოლო მასალა მიიღეს და უკან დაბრუნდნენ გადატრიალების მორიგი მცდელობის განსახორციელებლად.

მარტის აჯანყება

1918 წლის 1 მარტს ბოლშევიკებმა მოაწყვეს მუშათა და ჯარისკაცთა მიტინგი გაგრაში, 2 მარტს გაგრაში შევიდნენ ბოლშევიკთა რაზმები სოჭიდან ნიკიფორ პოიარკოს მეთაურობით და გუდაუთიდან. გაგრის დასახმარებლიდან სოხუმიდან წასულმა „აფხაზურმა ასეულმა“ შეტაკების შემდეგ უკან დაიხია. გაგრაში შეიქმნა ბოლშევიკური სახალხო კომისართა საბჭო და აღმასკომი.

1918 წ. 4-9 მარტს ჩატარდა სოხუმის ოლქის გლეხთა II ყრილობა. მას ყველა ეროვნების გლეხთა 300-მდე დელეგატი ესწრებოდა მთელი აფხაზეთიდან. მას ასევე ესწრებოდნენ ეროვნული საბჭოს წევრები დავით სულიაშვილი და ქრისტეფორე რაჭველიშვილი, ასევე ზუგდიდის მაზრის გლეხები. ყრილობაზე ბოლშევიკები ტოტალურ უმცირებობაში იყვნენ. მათი ლიდერი ეფრემ ეშბა გუდაუთაში იყო და შურისძიების შიშის გამო ყრილობაზე არ გამოცხადდა. ყრილობაზე შეიქმნა თებერვლის გადატრიალების მცდელობის საგამოძიებო კომისია. ყრილობამ ხელისუფლების უმაღლეს ორგანოდ სცნო ამიერკავკასიის სეიმი, შინაური საქმეების გადაწყვეტაში კი თავი დამოუკიდებლად გამოაცხადა. ყრილობის გადაწყვეტილებით არცევნების გზით უნდა შექმნილიყო ახალი აფხაზთა სახალხო საბჭო. ყრილობამ აირჩია გლეხთა საბჭო და მისი აღმასრულებელი კომიტეტი არზაყან (დიმიტრი) ემუხვარის, დიმიტრი გულიას, მ. ცაავას, მ. ცაგურიას, ვ. ესვანჯიას, კ. ძიძარიას, აბუხბას, ბარციცის, დოცენკოს შემადგენლობით (მდივანი გახდა გ. აჯამოვი).

ყრილობაზე განცდილი მარცხის შემდეგ ბოლშევიკებმა დაგეგმეს შეიარაღებული აჯანყების მოწყობა. აჯანყება დაიგეგმა ბათუმში. შავი ზღვის ფლოტის გამოყენებით ბათუმიდან გუდაუთაში არალეგალურად 2000 შაშხანა იქნა შეტანილი. აჯანყებას ხელმძღვანელობდა აფხაზეთის საოლქო რევკომი, რომლის ლიდერები იყვნენ ეფრემ ეშბა, ნესტორ ლაკობა და გეორგ ათარბეგოვი. მათ აჯაყნების საბაბად გამოიყენეს მიწის რეფორმა.

ჯერ კიდევ 1 მარტს ბოლშევიკებმა მოაწყვეს მუშათა და ჯარისკაცთა მიტინგი გაგრაში, 2 მარტს გაგრაში შევიდნენ ბოლშევიკთა რაზმები სოჭიდან ნიკიფორ პოიარკოს მეთაურობით და გუდაუთიდან. გაგრის დასახმარებლიდან სოხუმიდან წასულმა „აფხაზურმა ასეულმა“ შეტაკების შემდეგ უკან დაიხია. გაგრაში შეიქმნა ბოლშევიკური სახალხო კომისართა საბჭო და აღმასკომი. ნესტორ ლაკობას ხელმძღვანელობით ბოლშევიკური ხელისუფლება ჩამოყალიბდა გუდაუთაშიც. 26 მარტს აჯანყებულების 1500-იანი რაზმი გუდაუთიდან დაიძრა სოხუმისკენ. ქალაქის თავ ჩხიკვიშვილის განკარგულებაში 70-80 ადამიანი იყო, რის გამოც მან სოხუმის დაცვა ვერ შეძლო. 1918 წლის მარტ-აპრილში ოსმალეთმა დაიკავა აჭარა და სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოს დიდი ნაწილი დაიკავა, რის გამოც ამიერკავკასიის ხელისუფლებას არ ჰაყვდა საკმარისი ძალებია აფხაზეთის დასაცავად.

მარტში დაიწყო შეიარაღებული აჯანყება გაგრაში. 26 მარტს აჯანყებულებმა დაიკავეს ქალაქი სოხუმი და გამოაცხადეს საბჭოთა ხელისუფლება. ამიერკავკასიის ხელისუფლებამ კოდორის უბანში მოახერხა გამაგრება. აფხაზეთში საბჭოთა ხელისუფლების დროებითი ცენტრალური ორგანო გახდა საოლქო სამხედრო რევკომი, რომელსაც ეფრემ ეშბა ხელმძღვანელობდა.

ხელისუფლების ბოლშევიკურმა ორგანომ — რევოლუციურმა კომიტეტმა აფხაზთა სახალხო საბჭო ფაქტობრივად დაშალა, მისი თავმჯდომარე და წევრების დიდი ნაწილი დააპატიმრა. 11 აპრილს გალში აფხაზეთის რევკომმა ჩაატარა სამურზაყანოს გლეხთა კრება. კრებამ მხარი დაუჭირა ბოლშევიკთა ლოზუნგებს და მიიღო რეზოლუცია სამურზაყანოში საბჭოთა ხელისუფლების დამყარების შესახებ. ფ თორია შევიდა პ. ძიგუას ხელმძრვანელობით შექმნილი უბნის რევკომის, აგრეთვე სამხედრო საქმეების საგანგებო სამეულის შემადგენლობაში. იგი დაინიშნა უბნის მთელი შეიარაღებული ძალების მთავარ მეთაურად, რომელშიც რამდენიმე ათეული კაცი შედიოდა.

1918 წლის 7 მაისს სოხუმიდან განდევნილმა აფხაზთა სახალხო საბჭომ რეზოლუცია გამოაქვეყნა სადაც კატეგორიულად დაეთანხმა სოხუმის ოლქის გლეხთა საბჭოს მარტის გადაწყვეტილებას იმის თაობაზე რომ აფხაზეთი ამიერკავკასიის ერთა ოჯახის სრულუფლებიანი წევრი იყო და შესაბამისად უკვე ოსმალეთის მიერ ოკუპირებულ ბათუმში მიმდინარე ამიერკავკასიისა და ოსმალეთის საზავო მოლაპარაკებებზე აფხაზი ხალხის სახელით საკუთარი წარმომადგენლების გაგზავნის შესახებ გამოაცხადა.

ამიერკავკასიის სეიმმა აფხაზთა სახალხო საბჭოს თხოვნით მიიღო გადაწყვეტილება აფხაზეთში წესრიგის აღდგენის შესახებ. ოპერაციის ხელმძღვანელად დაინიშნა სახალხო გვარდიის შტაბის უფროსი, ვალიკო ჯუღელი, ხოლო გენერალ გიორგი მაზნიაშვილს, რომელიც ამ დროს იბრძოდა ოსმალეთის იმპერიის წინააღმდეგ ჩოლოქი-ნატანების ფრონტზე, დაევალა, გამოეყო ერთი რაზმი აფხაზეთში ბოლშევიკების წინააღმდეგ საბრძოლველად. ვალიკო ჯუღელთან ერთად აფხაზეთში გაემგზავრნენ პოლკოვნიკი ალექსანდრე კონიაშვილი და ალექსანდრე დგებუაძე.

სახალხო გვარდიას დახმარება შესთავაზეს აფხაზმა თავადებმა, ტატაშ მარშანიამ და ალექსანდრე შერვაშიძემ 300 ცხენოსნით, თუმცა ვალიკო ჯუღელმა უარი უთხრა, რადგანაც სახალხო გვარდიისთვის ხელსაყრელი არ იქნებოდა პრო-ოსმალური ადგილობრივი თავად-აზნაურობის მოკავშირეობა. ბოლშევიკების ძალას შეადგენდა 10 ქვემეხი, მრავალი ტყვიამფრქვევი და 2 000 ადამიანი. ვალიკო ჯუღელმა და ალექსანდრე კონიაშვილმა ბოლშევიკებს ულტიმატუმი წაუყენეს, რათა 24 საათში დაეყარათ იარაღი. ბოლშევიკებმა ულტიმატუმი არ მიიღეს და საარტილერიო ცეცხლი გახსნეს. ეფრემ ეშბა სამხედრო დახმარებას სთხოვდა ლენინს და სერგო ორჯონიკიძს.

ერთკვირიანი პოზიციური ბრძოლების შემდეგ ვალიკო შარაშიძემ მოწინააღმდეგის ექვსი ქვემეხი გაანეიტრალა, ოთხი დრანდის მონასტერთან და ორი კოდორის ხიდთან. 16 მაისს ქართულმა კატარღებმა ცეცხლი გახსნენს ზღვის სანაპიროზე მდინარე კოდორის შესართავიდან სოხუმამდე, რითაც არეულობა შეიტანეს მოწინააღმდეგის რიგებში და გამოავლინეს მათ პოზიციებში სუსტი რგოლები. 17 მაისს დილით 4 საათზე სახალხო გვარდია შეტევაზე გადავიდა. ავანგარდს გიორგი ლომთათიძე და პორუჩიკი ლევ ნოვიკოვი ხელმძღვანელობდნენ. გვარდიელებმა მძაფრი ბრძოლის შემდეგ კოდორის ხიდი დაიკავეს და დღის 3 საათზე აიღეს სოხუმი, მათი დანაკარგი იყო მხოლოდ 7 დაშავებული, ხოლო ალაფი მოიცავდა 18 ქვემეხს, 30 ტყვიამფრქვევს და მრავალ ტყვეს.

იმავე წლის 29 მაისს ვ. ჯუღელი საქართველოს ეროვნულ საბჭოს აფხაზეთის მოვლენებთან დაკავშირებით მოახსენებდა, თუ როგორ აღვივებდნენ და ამწვავებდნენ ბოლშევიკები შუღლს ქართველებსა და აფხაზებს შორის, ასევე ქართველებსა და სომხებს შორის, მაგრამ ბოლომდე მიზანს მაინც ვერ მიაღწიეს.

19 მაისს თბილისის აღმასრულებელ კომიტეტთან არსებულ საზოგადო წესრიგის კომისიამ სოხუმიდან დეპეშა მიიღო, რომ წითელ გვარდიას რაზმმა ჯუღელის და პოლკოვნის კონევის ხელმძღვანელობით აიღო ქალაქი სოხუმი. ბოლშევიკებს ირაღი აჰყარეს. ხელთ იგდეს 11 ზარბაზანი, 21 ტყვიამრქვევი, დიდძალი იარაღი, სურსათი და წამოიყვანეს 500 ტყვე. წითელგვარდიელებს მოუკლეს 1, დაიჭრა რამდენიმე კაცი.

1918 წლის ივნისის ბოლოს სამურზაყანოელი ბოლშევიკ ფ. თორიას მეთაურობით ბრძოლით იქნა აღებული ანაკლია, ჯარი შეიჭრა ზუგდიდში, დაიკავეს ფოსტა, ტელეგრაფი, ციხე და დაეპატრონეს ქალაქის დიდ ნაწილს. მაგრამ ძალები უთანასწორო იყო და ამიტომ აჯანყებულებმა უკან დაიხიეს.

1918 წლის სექტემბერში სამურზაყანოს უბანში, რომელიც მაშინ ამიერკავკასიაში საბჭოთა ხელისუფლების ერთადერთ კუნძულს წარმოადგენდა, საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობამ გაგზავნა მსხვილი სამხედრო ძალა. ფ. თორია დააპატიმრეს და ზუგდიდის ციხეში მოათავსეს.

იხილეთ აგრეთვე

• სოჭის კონფლიქტი

ლიტერატურა

• ძიძარია გ., ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 2, თბ., 1977. — გვ. 30.;
• ხვადაგიანია ი., ხვადაგიანი დ., ოყუჯავა ბ, კანდელაკი გ., კობახიძე რ., „აფხაზეთი - 1917-1921: მეხსიერების რეკონსტრუქცია“, თბილისი: SOVLAB, 2023. — გვ. 21-39.
• ჩაჩხიანი ა., 1918 წლის „ბოლშევიკური რევოლუციები” აფხაზეთში და ამიერკავკასიის წითელი გვარდიის საბრძოლო მოქმედებები სოხუმის ზონაში // ახალი და უახლესი ისტორიის საკითხები, 2 (15) 2014
• ნარკვევები საქართველოს ისტორიიდან : აფხაზეთი : უძველესი დროიდან დღემდე, თბ., 2007, გვ. 314-317, 978-9941-0-0410-0;
• ჭანია ვ., საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის მიერ სოჭის შემოერთების საბაბი და მიზეზები, თბ., 2007, გვ. 241-265
• Дзидзария Г. А., Советская власть в Абхазии в 1918 году, Сухум, 1972;
• Дзидзария Г. А., Очерки истории Абхазской АССР, ч. 2, Сухум, 1964.

რესურსები ინტერნეტში

• Большевистское восстание в Абхазии დაარქივებული 2019-06-22 საიტზე Wayback Machine.